Крыж Аняліна

Стары Віленскі шлях, так званы Чорны шлях, даўным-даўно затравелы па краях і незваротна пабіты пасярэдзіне байракамі і ярамі, усё ж аддана змяіцца між гарбоў, як памяць аб даўно мінулых днях. Служыць сваю сумную службу.

Калі, едучы з усходу, звярнуць з яго направа — адразу ж за празрыстай Лошай і старой карчмой, што зберагалася й дагэтуль, праз нейкі кіламетр на Палушы, злева можна ўбачыць, як на скрыжаванні дарог схіліўся, нібы грудзьмі на нешта збіраючыся легчы, старажытны дубовы крыж.

Дубовы, шэра-белы, бо выбелены ўсімі вятрамі і ўлевамі, што прамчалі над яго галавой.

…Кіламетрах у сарака ад Вільні. Кіламетрах у шасці-сямі ад цяперашняй літоўскай мяжы. Гэта калі ісці шляхам, а як нацянькі, лесам, то будзе кіламетраў пяць з беларускім хвосцікам.

У самым цэнтры так званай сучаснай цывілізацыі — і нязмерна далёка ад яе.

…Высокі. Мабыць, на тры даўгалыгія чалавечыя росты. З цэлага неабчасанага дуба: відаць усе шышкі, наросты, звівы і зморшчыны былога дрэва, якое даўно перастала быць жывым.

…Пасечаны. Так што не разбярэш, дзе былыя зморшчкі кары, а дзе расколіны і трэшчыны, зморшчкі часу.

Кароткая перакладзіна — таксама з цэлага дубовага бервяна — не ўрэзана ў яго. Людзі проста знайшлі дуб, што ў адным месцы выгінаўся лукам. Адмералі на стаўбуры па метры ў кожны бок ад гэтага лука. І выразалі адмеранае. І гэты лук шчыльна прыціснулі да грудзей гіганта-стаяка. І моцна прыбілі.

Стаіць, як волат, што гне на грудзях дубовае бервяно. Пасечаны, каржакаваты, увесь у выкрыўленнях і гулях: невыносна напяліся мускулы.

Непасільны і, аднак, вытрыманы цяжар. Нязмерная — і, аднак, зробленая праца.

Стаіць — а над ім павольна прапаўзаюць тысячы сонцаў, прабягаюць на срэбных нагах мільёны дажджоў.

Чорны шлях даўно памёр. Пранізлівымі гудкамі прарэзала зямлю і цішыню чыгунка. Прабіў сінія лясныя ўзгоркі новы шлях.

Крыж мала хто бачыць. І гэта шчасце… для крыжа.

Лоша прабягае непадалёк. У цяні вербаў і ліпаў. Зялёная ад іх. Але там, дзе яна вырываецца на сонца, дзе не мые і без таго чыстыя рэдкія косы водарасцяў, там адразу відаць, якая яна. Слязістая, як дыямент найчысцейшай вады. Жывы, ледзяны, імклівы дыямент.

Лоша — азначае па-літоўску стронга, фарэль. Рака, дзе імчыць лоша, віруе стронга, упіваецца ў плынь фарэль.

А можа, гэта і не з літоўскай, а з беларускай? Жонку лася называюць сям-там таксама «лоша». Самка лася, ласіха, ласіца — «лоша». П’е гарбаносай пысай ваду вось з гэтай рэчкі, і кроплі падаюць з цёплых вуснаў.

Хто ведае? Дый ці трэба гэта ведаць? Лоша — рэчка, з якой п’юць ласіхі і ў якой гуляе стронга.

А над рэчкай, над амаль нябачнымі ў зелені хутарамі, над раскошнымі, мокрымі — аж, здаецца, вазьмі і выцісні расу — дрэвамі крыху бляклае паўночнае неба.

Палі, што мякка пераліваюцца па ўзгорках. Узгорках, адначасова вострых ад высокіх яловых лясоў і, разам з тым, невымоўна мяккіх у сваіх пералівах. Палі між дымчата-сініх, нібы ягады ядлоўцу, лясоў. Палі між грыў. Палі ў мяккіх лагчынах. Палі, жоўтыя ад жыта, ружова-белыя ад грэчкі, сінія ад валошак, залатыя ад лубіну. І віецца па гарбах і між іх сцежка, ныраючы ў малінавыя разлівы канюшыны.

У вечным імкненні рэчкі і супраць яго — срэбная страла стронгі. Лес па імю Руднік над самай Лошай… І найбліжэйшая ад крыжа вёска Палушы — па Лошы. А яшчэ — Сяржанты. Ды яны далёка. А так вакол — проста рэдкі россып хутароў.

А унь там, наводдаль, заімшэлыя закінутыя могілкі і некалькі камяніскаў ад разбуранага ў незапамятныя часы кляштара. Малога. Чалавек на пяць-шэсць, як яно часта вадзілася тут. Такога, пра які на Сажы і Ветцы сказалі б: не кляштар, а скіт.

А тут, ля шляху, ля паваротні на даўно забыты прасёлак, яшчэ сто год таму стаяла карчма.

…Мы з сябрам, мясцовым чалавекам, паснедалі на хутары ў яго сястры і зараз ідзём палявой — дарогай не дарогай, а чымсьці такім накшталт гэтага — туды, куды глядзяць вочы.

Дзень цудоўны, блакітна-шэры і весела-журботны. Дарога мяккая. На ўспылі звіняць званочкі, а ў небе — самотны жаўрук. Далягляд хвалісты і бязмежны. Лясы і палі, палі і лясы.

Гэтыя некалькі дзён нам абсалютна няма чаго рабіць. Усе прыязні, боль, варажнечы — далёка. Мы здорава ўламілі хатняга сыру і чырвонай, аж у ліловае, вяндліны. Сербанулі густога кіслага малака.

Нам весела. Зямля сама сцелецца пад ногі. Мы здольныя заспяваць. Для паўнаты шчасця не хапае толькі сабакі, які бег бы наперадзе, закруціўшы хвост бублікам.

І ўсё ж ва ўсім нейкі лёгкі сум, што ніадкуль не праменіцца, а нібыта раўнамерна — і спрадвеку — рассцелены ў гэтай прыродзе, у гарбах, палях, срэбных стронгах, у небе, ва ўсім, што навокал.

Я не першы раз тут. І кожны раз, калі б я ні прыехаў, — гэтая лёгкая журба, разлітая ў паветры. Гэта заўсёды так, узімку ці ўлетку. Уся розніца, што ў адзін час лясы шызыя, а ў другі — фіялетавыя. А сум адзін. Я добра ведаю яго, я нават крыху шчаслівы ім, як ад сумнай музыкі. І ўсё ж гэта журба.

— Слухай, Альгерд, — я не ведаю, як растлумачыць свой настрой, — адкуль тут усё разлітае… Ну, разумееш, як бы сонца ні ззяла, як бы весела палі ні беглі… Адкуль тут такое…

— Адценне журботы? — пытае ён.

— Ну так. Ну весела ж нам. Добра разам. Сябры вакол. Прыгажосць гэткая. Але чаму тады «Антона з казой» ці «Бабку Любку з дзедам» спяваць не хочацца? Чаму заўсёды на спявучае, доўгае, шчымлівае крыху цягне, скажы ты мне?

— Не ведаю. Сам не ведаю чаму… Зямля… Зямля нібыта не збыла штосьці. Вось беражэ ў сэрцы, нявыкупленае.

— Ну вось… Ты ж ведаеш, пару разоў я не адзін сюды прыязджаў… Адзін раз з ёю… Ты ж ведаеш, я… мне добра з ёю, як ні з кім. І ўсё адно сум адусюль.

Сябар крыху ніжэйшы, мажнаваты, разважліва думае:

— А табе не здаецца, што ты сённяшні свой настрой на той прыезд пераносіш? Што ты зараз тужыш, а табе здаецца, што тужыў тады?

— Не, вось гэта — не! Тады нават больш тужыў, чым зараз. Ты ведаеш, шмат мінула, прытупілася. Дый зараз яшчэ, мабыць, няпозна было б вярнуць…

— Харошая яна… А ты… Словам, брыдкая была гісторыя.

— Страшэнная гісторыя… Паршывая… Страшная… Сам, думаеш, не бачу, не вінюся… Але нават тады, калі шчаслівы быў, — ну цягне, ну цісне нешта па сэрцы. Як перад пажарам у хаце. Як нібыта злачынства нейкага продка, даўно забытага, падсвядома адчуваеш… Ну і вось. Як рассекла нешта, як адрэзала. І нічога няма. І, здаецца нават, не магло быць.

Збочваем з дарогіна неруш. Ружова бяжыць шалянец, мяккі, як лапкі кацяняці.

— Ведаеш, — кажа Альгерд сваім глухаватым, вельмі акцэнтаваным голасам, які не зблытаеш з ніводным, — я вось казаў, што зямля нібыта не збыла штосьці… беражэ ў сэрцы, нявыкупленае. І вось мне прыйшло да галавы, што ёсць мясціны, нешчаслівыя для некаторых. Не для ўсіх. Жывуць тут людзі, смяюцца, кахаюцца, і ўсё ў іх добра аж да апошняга крыжа. А іншым ну вось непамысна на душы, і ўсё. Таму, што не толькі зямля, а нібыта і сэрца чыёсьці тут чагосьці не збыло. І хто настроіцца, як яно, — для таго тут шчасця не бывае, Славамір.

«Славамір» — гэта я. І гэты Славамір дужа здзіўлены. Сябар мой — гэта чалавек, які хаця й дужа тонка адчувае ўсе нюансы прыгажосці, усе звівіны думкі, — да містыкі аніяк не здатны. Дакладны, адразу хапае сэнс любой праблемы, валодае выключнай інтуіцыяй, можа любую з’яву прасачыць да кораня, але, мабыць, усё ж устрымаецца перад самым прывабным яе вырашэннем, калі яно пашкодзіць крыху сухаватай ісціне… Гэта ўжо хутчэй я… Кепска ж я яго ведаў… А можа, хоча суцешыць мяне за ўсё тое, што здарылася? Ды не, гэты не з тых.

І аднак, чым больш я думаў над яго словамі, тым больш я адчуваў, няхай сабе і крыху ўпрыгожаную, верагоднасць, нават праўдзівасць гэтай думкі.

— Ведаеш, можа, і рацыя. Спынішся вось у нейкім месцы, і так табе беспрычынна радасна, нібы цябе ласкочуць. А пасля выявіцца, што ўся вёска там святкуе, што столькі хлопцаў з дзеўкамі на той бераг прыходзіла. А часам — ну так летуценна, так журботна, што ніякай дзяўчыны табе там не трэба. Вось сядзеў бы, маліўся чортведама каму, думаў бы… Не заўсёды. Часам ты вясёлы, а сябры — нікуды, часам і наадварот. Гэта ўжо якая душа. Ад настрою.

Памаўчаў.

— Нібы сама зямля ведае, што тут адбывалася. Нібы яна нечым дыхае. Памятаю, ніколі такой тугі не адчуваў, як аднойчы пад Любчай… Табе не абрыдла?

— Абрыдне — скажу.

— Паехалі з дзядзькам у лес прывезці бярвенні. Хаця нейкая карысць з мяне. І вось… ну, зарэз. Урочышча Калюгі. Думаў, можа, бярвенні цягаць не ж-жадаю так. А пасля дзядзька паказвае: «шведскія курганы». А «Калюгі», бо калоліся. Багнэтамі. Пасля вычытаў: загінулі дзве шведскія кавалерыйскія сотні. Маладыя гады, гожыя. Ясна, пра што думалі перад гэтай касталомкай. Дзядзьку нічога. А мне — ну вось нібы дагэтуль яно ўсё вісіць у паветры.

Мякка струменілася ўзгоркамі зямля. Залаты лубін аж шалеў між счарна-сініх лясных грыў.

— Ты пад Мілавідамі быў? — пытаю я.

— Не. Гэта там, дзе ў маі шэсцьдзесят трэцяга?

— Ну так. паўстанцкае войска ўрадаваму наклала. Правільна зрабіла. Але вось… Падабралі забітых. Адных — па адзін бок дарогі, другіх — па другі. Шаша пралягла. Стаяць твар у твар два крыжы. Машыны шыкоўныя едуць. Хлопцы ў іх, дзяўчаты даўгалыгія. Транзістары лупяць. І ведаю я, што — якая ім справа? Іхняя справа — жыццё! Але ж і мая гэта справа! Я да сярэдзіны веку чалавечага не дайшоў. А як падумаю, як гэты… Дым цераз дарогу… Адзін у аднаго. Як крычалі, як рыкалі ў запале, як маму клікалі. А мясцовыя ж, пэўна, і з другога боку былі, сярод карнікаў.

Адхон спускаецца да рачулкі. Стаяць над ёй ненатуральна высокія, цяністыя і зялёныя дрэвы. Але і над імі — нібыта цень таго крыжа, што непадалёк адсюль, думае над старым шляхам.

Альгерд, як заўсёды, куды разумнейшы і танчэйшы за мяне. Ён сядае на густую, такую сакавітую, што аж страшна мяць, траву, ляпае далонню побач.

— Кінь, Мірак. Не нудзьгай, не тужы. Не журыся. Тут зубы трэба сціскаць, што столькі яшчэ крыжоў на зямлі. Ад праўды — яно нічога, яно — трэба, каб памяць стаяла. Ад няпраўды — вось што поскудзь…

Мір і спакой. Пад адхонам, у засені дрэў, весела бяжыць маленькая Расалоўка, каб упасці — зусім блізка адсюль — у абдымкі Лошы.

Птушкі спяваюць так, нібы заўтра ім забароняць гэта на вякі вечныя. І стане цішыня…

Спяшаецца, спявае Расалоўка. Раздзіраецца нябачны жаўрук у блакітна-шэрых і ўсё ж яскравых вышынях. Роў ці, можа, глыбокая канава перасякае дарогу, бяжыць налева і направа, за далягляд.

— Во, браце, былая мяжа мужыцкіх і панскіх земляў, — кажа Альгерд. — Што за спіною — усё чыста сялянскае, што наперадзе — панам належала. А гэта — крэс.

Крэс зелянее больш вільготна, калі можна зелянець больш вільготна за гэтыя палі. Рэдкі россып кураслепу тлуста жаўцее на ім. А мо не зелянейшы, а проста трава тут гусцейшая: каровы не любяць травы, у якой расце кураслеп.

Вырастала наперадзе і крыху ўлева сцяна лесу — за палявой дарогай, што вяла на чорны шлях, у куце, што ўтварала Расалоўка, зліваючыся са светлай Лошай.

— Бачыш, там, дзе Расалоўка прасёлак перасякае, на тым беразе два камяні?

— Ну. Там, дзе яшчэ здаровы куст татарніку.

— Там яшчэ на памяці людзей карчма стаяла, — кажа Альгерд. — Невялікая. Тая яшчэ й зараз стаіць. На скрыжаванні гэтай дарогі з Чорным шляхам. Гэтая куды меншая была. Так, стайня стойлаў на пяць, агульны пакой, два малых ды карчмарова бакоўка. Кажуць, ужо тады дуж-жа старая была, аж зялёная ад часу.

— То якая ж карчмару выгода. Тут жа да вялікай мо менш чым вярста. А там жа і зручней і на людзях святлей.

— А чорт таго карчмара ведае. Ну, можа, не трапіць нехта ў вялікую, то сюды заедзе. Крошкі падбіраў. Ды потым, кажуць, гэтага карчмара астравецкія яўрэі звалі «крадла». Лясы вакол. Унь проста цераз прасёлак лес. Руднік называецца. Між Расалоўкай і Лошай. А унь за нашымі спінамі, наводдаль, яшчэ адзін цямнее. Козы вадзіліся. Ну й назва лесу Козы. Самае разбойніцкае месца. То, можа, яму якраз выгода была ў гэтым глухім кутку. Перахаваць, рабаванае скупіць. Ну й потым цёмным людзям таксама выпіць хочацца. Не на шлях жа ім ісці…

А ўсё ж аж гэтай пусткі, хто б тут ні жыў, добры чалавек ці дрэнны, павявае сумам закінутага. Як ад сліў, здзічэлых на котлішчы хутара. Як ад вёскі, што так і не ўстала. Вялікае ці малое, гора — яно адно.

Успомнілася мне адно такое гора, далёка адсюль, ля маіх родных мясцін. Але было такое і тут. Магло быць і па ўсёй беларускай зямлі.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

А было гэта вельмі проста. У вайну. Падчас блакады на Віцебшчыне, калі немцы вялікімі, аж да мінамётаў і артылерыі, сіламі абклалі ў Зафейскіх лясах некалькі нашых атрадаў.

Кальцо змыкалася. У кальцы заставаліся людзі ўзброеныя, якія шукалі выйсця, і людзі бяззбройныя: некалькі вёсак.

Ужо некалькі дзён дым сеяўся, цягнуўся праз лясны частакол. На даляглядзе з усіх бакоў абрыдліва вухала, і неадступна, як падлаеды над ахвярай, віселі ў замглёным небе «рамы».

Сонца праз дым было цьмянае і зеленаватае.

Самая глухая з вёсак, што трапілі ў гэтае кола, звалася Таўшчэзны Бор, семдзесят хат, сціснутых з усіх бакоў пушчай. Пушча была перастойная: з-за бездарожжа адсюль амаль немагчыма было вывозіць лес. Па той самай прычыне і свежыя людзі траплялі ў вёску рэдка, а і характар у тутэйшых людзей быў лясны, змрачнаваты, схільны да прымхлівасці, цяжкаватых філасофскіх разважанняў і той удумлівасці, якая спалучае самыя неспалучальныя пад гэтым сонцам з’явы.

І, аднак, гэта быў народ светлы, бездакорна сумленны, самазабыццёва схільны да гасціннасці.

Не замыкалі хат — і цвёрда верылі ў сілу жалвіцы, чарапашай травы: абпляці чарапашанятка плотам, дык матка прынясе тую траву і вызваліць дзіця, а тады, з той травою, хоць праз астрожны мур ідзі.

Клалі на шулы сухар (а раптам нейкі няшчасны ад паноў пабяжыць) — і клалі на пень кавалак хлеба для лясной бабы.

Ману, нават у дробязі, называлі: «душой богу рыгнуў».

І, аднак, губернскія епархіяльныя ведамасці яшчэ ў 1895 годзе скардзіліся, што сяляне вёскі Таўшчэзны Бор патаемна хаваюць нейкага ідала… А можа, гэта быў не ідал, а «Смуткуючы» — «Ведамасцям» было ўсё адно.

…Усё гэта за апошнія гады, вядома, змянілася, але не так, як сёй-той думаў. Характар не мяняецца так хутка, а да таго ж мужчыны пасля арміі неахвотна вярталіся ў тую глушыню.

Усё як быццам адмёрла, і ўсё гэта, аднак, чакала толькі гадзіны вялікай бяды, каб вырвацца зноў наверх.

Гадалкі някепска зараблялі ў вайну. Нават на адукаваных, здавалася б, жанчынах. А тут быў лясны народ, які ведаў сваю цяжкую працу, сваю рэдкую песню, чысціню сваёй душы, якая, па-буйнаму, нікому не рабіла зла і таго ж чакала ад іншых.

У той ліпеньскі дзень уварваўся ў вёску хлопец на цёмным ад поту кані. Калі збегліся людзі, ён абвёў вачыма нейкую сотню баб, маладзіц, бабуль і дзяўчатак, чалавек пяць-шэсць вельмі паджылых мужыкоў, дзесяткі паўтара-два дзядоў і аднаго сухарукага калеку — адвёў вочы і сплюнуў у пыл чорную сліну:

— Дзяды, — сказаў ён шорахам, — кабеткі. Тут вось як… знянацку атрымалася…

— Вады яму дайце, — загадаў старажытны дзед Каспель і, як толькі ганец напіўся, сказаў: — Ну?

— Абкружылі амаль.

— Самі бачым.

— Прарываемся зараз. Ёсць яшчэ гадзіна якая. Грузіце рэчы, дзяцей. Паспрабуйце або на Страўню, на выспы, або на Усвячскія лясы. Там яшчэ трымаемся. Дамо чалавек пятнаццаць, каб баранілі.

— Чаму ж пятнаццаць? — спытаў Каспель.

— Дзед, кожны чалавек — ну, зарэз без яго.

— А ты што, не чуеш, як яно ўжо… вакол?

— Балота пройдзеце.

— З вазамі? — загулі галасы. — З дзецьмі, са старымі?

— Я не пайду, — сказала чарнявая, з вугальнымі вачыма маладзіца. — З мужыкамі прайшлі б — мужыкоў вайна пабрала. Самі мо пралезлі б — то ў каго дзеці, у каго старыя. У мяне унь матка без ног. Хто як, а я тут.

— Хай будзе што будзе.

— Ідзіце сабе ў лазу, — сказаў Павел Ступа. — Мы ўжо тут неяк адседзімся.

Натоўп загуў. Ступа, крыху прыстукнуты, сказаў, як кажуць, з поля вецер, а з дупы дым. Урэшце, як заўсёды. Таму што «пайсці ў лазу» тут азначала «пайсці ў дэзерціры».

  1. Рукапіс няскончанай аповесці «Крыж Аняліна» знаходзіцца ў хатнім архіве пісьменніка (у аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН РБ).
  2. Падрыхтоўка тэксту да друку (з нязначнымі скарачэннямі) А. Мальдзіса.
  3. Упершыню — у кн.: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 3. Раман. Аповесці. — Мн.: Маст. літ., 1988.
  4. Набор зроблены па тым жа выданні. — С. 533 — 541.
Яндекс.Метрика