Галіна Крыжанава-Брындзава

Наш дарагі сябра

На адрас Наталлі Сямёнаўны,
сястры Уладзіміра Караткевіча, прыйшлі з Браціславы
ўспаміны аб ім славацкай пісьменніцы і перакладчыцы
Галіны Крыжановай-Брындзовай. З іх яскрава паўстае
воблік вялікага жыццялюба і рамантыка.
Прапануем гэтыя ўспаміны ўвазе чытачоў.

Мы пазнаёміліся ў 1972 годзе ў Гагры, цудоўным курорце на Каўказе. Выпадкова.

Неяк мы з жонкай чэшскага пісьменніка Іржы Кржэнка гайдаліся на бялёсых марскіх хвалях і размаўлялі даволі гучна, каб можна было перакрычаць шум мора. Тут да нас падплыла жанчына ў акулярах і светлай купальнай шапачцы.

— Прабачце, — кажа, — на якой вы мове гаворыце? Ведаю, што на славянскай, бо разумею кожнае слова, але не здагадваюся, на якой канкрэтна.

— Я гавару па-славацку, а пані па-чэшску, — адказваю.

— Ах, дык гэта славацкая і чэшская мовы! — усклікнула жанчына і адразу паклікала высокага светлавалосага чалавека, які шпацыраваў па пляжы: «Валодзя, Валодзя, гэта сябры з Чэхаславакіі».

Мы выйшлі з мора, пазнаёміліся, паклікалі і астатніх — Іржы Кржэнка, пісьменніцу Веру Адлову з мужам. І з таго часу былі мы з Караткевічамі проста неразлучнымі.

На пляж, на базар па садавіну мы хадзілі разам, разам ездзілі ў Сухумі і на возера Рыца, разам весела праводзілі вечары. Валодзя ведаў вельмі многа анекдотаў і расказваў іх так, што мы не раз аж душыліся ад смеху. Ён частаваў нас смажанай рыбай, якую хадзіў лавіць кожны ранак разам з мясцовымі рыбакамі, а мы яго «Залатым фазанам», на яго думку, найлепшым півам на свеце.

Аднойчы я яго спытала:

— Вы ўжо былі ў нас, у Чэхаславакіі?

— Не, не быў, — адказаў ён і ўздыхнуў.

— А вы хацелі б прыехаць да нас?

— Вядома, хацеў бы, — адказвае, — але ўсё не так проста. Ехаць у складзе афіцыйнай дэлегацыі я не хачу. Ведаеце, як яно бывае з дэлегацыямі. Завядуць нас да аднаго важнага дзядзькі, потым да другога… Сядзіш там з гальштукам на шыі, слухаеш. Нудота, памерці можна! А я б хацеў пахадзіць сярод людзей, паглядзець, як жывуць, як п’юць піва, а можа, і як б’юць адзін аднаго па носе. Але ж для гэтага патрэбна запрашэнне, а ў мяне няма такіх сяброў, якія б нас маглі запрасіць прыватна.

Змерала я яго позіркам.

— Паслухайце, Уладзімір Караткевіч, вас яшчэ ніхто не скідваў з вунь той скалы ў мора? Мне вельмі хочацца гэта зрабіць.

— Але чаму, Гелена? — здзівіўся ён.

— Вы кажаце, што ў вас няма сяброў, а хто мы? Калі хочаце, прышлём вам запрашэнне.

— І вы б гэта сапраўды зрабілі? — ён акругляе вочы.

— А чаму ж не? Зараз мы запросім вас, а потым вы нас. Мы прагнем пазнаёміцца з вашай Белай Руссю.

У наступным годзе Валодзя прыехаў у Чэхаславакію з жонкай Валянцінай. Напачатку ў Прагу, дзе якраз выдалі ягоную кнігу, потым — у Браціславу.

Мы ведалі, што Прага зачаруе нашых сяброў, таму імкнуліся ў нашай сціплай Браціславе зрабіць як мага больш разнастайную праграму.

Мы хадзілі па музеях і галерэях, узышлі на Дэвін — старажытную крэпасць ля месца, дзе Марава ўпадае ў Дунай, на славуты карпацкі град «Чырвоны камень», наведалі Дом славацкіх пісьменнікаў, а потым — сучасную піваварню ў Гурбанове, дзе вырабляюць «Залатога фазана». Усе горы ў Славакіі — цудоўныя, але мы накіраваліся ў найбольш вядомыя — Высокія Татры. Мы ехалі маляўнічым узбярэжжам ракі Ваг, Валодзю натхняла прыгажосць Карпат і Жоўца. Час ад часу ён прасіў: «Затрымайцеся, дайце крыху падзівіцца».

Мы затрымаліся раз, другі, трэці, чацвёрты, на пяты я сказала, што ў Славакіі гэткая ж прыгажосць на кожным кроку. І калі будзем спыняцца ў кожным маляўнічым месцы, то Татры не ўбачым і заўтра раніцай, а ў нас у плане яшчэ і Дэманоўскія пячоры.

Ён паслухаўся і больш не прасіў затрымацца, а толькі ўздыхаў: «Маці родная, якая прыгажосць!» У Дэманоўскіх пячорах, якімі Славакія ганарыцца як адзінымі ў свеце, красамоўны Валодзя страціў мову. Ён толькі глядзеў, круціў галавой і ўздыхаў. Валя таксама ўвесь час падазрона маўчала.

— Дык як? Падабаецца табе? — спытала я яе, калі мы выйшлі да канатнай дарогі.

— Прыгажосць незвычайная, — кажа, — толькі страшнавата трохі.

— Страшнавата? — здзівілася я. Аказваецца, яна ніколі не ездзіла канатнай дарогай.

Мы хадзілі па Татрах, узыходзілі на абодва Смакоўцы, на Ламніцу, Шрбске плесо… Мужчыны канатнай дарогай заехалі на Грэбянок, а мы, жанчыны, засталіся ўнізе, бо Валя адмовілася вісець на арэлях высока над безданню. Татры гэтак натхнілі нашых сяброў, што я крыху здзівілася. Я ведала, што на Белай Русі няма гор, толькі пакатыя ўзгоркі, але ж Караткевічы бачылі Каўказ…

— Каўказ — гэта нешта іншае, — тлумачыў Валодзя. — Ён прыгнятае чалавека сваёй магутнасцю. Татры намнога бліжэй чалавечай натуры.

Мы заехалі ў Левачу, якую Валодзя назваў самым прыгожым горадам Славакіі. Ён доўга не мог адарваць вачэй ад славутых гатычных алтароў, ад алтара майстра Паўла. Яго зацікавілі старадаўнія палацы і камяніцы на вузкіх брукаваных вуліцах.

Толькі праз год, у Мінску, я зразумела, чаму ён быў так зачараваны. Сталіцу Беларусі, гэты старажытны горад, вайна цалкам знішчыла, ад яго засталося не больш трох маленькіх завулкаў, а таксама пашкоджаны кафедральны сабор. Помнікі былой славы Мінска былі беззваротна загублены. Гэты факт для аўтара некалькіх гістарычных раманаў быў вельмі балючы.

Вандроўкі па Славакіі зрабілі на нас незабыўнае ўражанне: мы глядзелі на сваю радзіму вачыма нашых сяброў. Караткевіч пазнаваў кожнае дрэва, кожную расліну, пытаўся, як яны называюцца па-славацку і ставіў нас часам у няёмкае становішча, бо мы не заўсёды маглі яму адказаць. Мне здавалася, што я ведаю дастаткова многа раслін, асабліва лекавых, але Валодзя, здавалася, ведаў усе, і пры гэтым не толькі беларускія назвы раслін, але і рускія і лацінскія.

Быць субяседнікам Валодзі было вельмі цяжка. Яго веданне прыроды, гісторыі, літаратуры, мастацтва і розных галін навукі было настолькі рознабаковым і дакладным, што часам мы адчувалі сябе з ім як школьнікі. Мне здаецца, свае недахопы ведаў аб прыродзе я крыху паправіла праз год, калі мы збіралі грыбы на радзіме Якуба Коласа, у Мікалаеўшчыне. Гаспадары бралі баравікі, падбярозавікі, лісічкі, а я тым часам, на іх вялікае здзіўленне, збірала сіняўкі, дубовікі і радоўкі.

Мяне ўсе ўпарта пераконвалі, што гэта «паганкі», што іх, маўляў, трэба выкінуць, але мне паспрыяў вялікі аўтарытэт Валодзі.

— Гелена мае рацыю, гэта добрыя грыбы, іх можна есці, — сказаў ён і дадаў: — Я іх калісьці ў Сібіры каштаваў!

У час першага прыезду ў Славакію Валодзя часта ўздыхаў: чым вас здзівіць, сябры, чым вас у нас здзівіць?

Мы прыехалі ў Белую Русь і знайшлі многае, што нас здзівіла. Прыгожы, сучасны горад Мінск, поўны сонца і зеляніны, утульны, гасцінны дом нашых сяброў — шчырых і сардэчных людзей, цудоўныя лясы і шматлікія азёры з чыстай празрыстай вадой. На возера Нарач (а яно такое вялікае, што другі бераг бачны ледзь-ледзь) мы прыляцелі «кукурузнікам», маленькім самалётам. Ён ляцеў так нізка, што чайкі заглядвалі да нас у вокны.

У час другога прыезду Караткевічаў мы, па жаданню Валі, паехалі ў Велеград, былы цэнтр Вялікай Маравы, потым хадзілі па Нізкіх Татрах, наведалі Добшынскую лядовую пячору, а Валодзя папрасіў паехаць зноў у Левачу. Яму было цікава, ці гэты горад і другі раз зробіць на яго такое ж уражанне. І прыгожы гатычны горад зачараваў нашага сябра яшчэ больш, чым у час першай сустрэчы.

Мы яшчэ некалькі разоў сустракаліся з Караткевічам — у Браціславе, у Мінску, у Гагры. І верылі, што так будзе і далей. На жаль, сталася іначай. З Мінска прыйшоў ліст, у якім Валодзя паведаміў нам, што Валі, нашай дарагой Валі, ужо няма, а яшчэ праз паўгода мы атрымалі сумную вестку, што няма і Валодзі.

Са славацкай пераклаў

Віктар ЛЯШАЎ

1. Апублікавана — «Літаратура і мастацтва», 1987, 25 вер.