Васіль Быкаў

Караткевіч і мора

Як заўсёды, мой новы намер сьпеў нібы між іншым — у будзённасьці і справах, якія мелі мала адносінаў да літаратуры. У падсьвядомасьці, аднак, ішла свая праца — пакуль невыразная, неакрэсьленая, якая, аднак, абяцала калі-небудзь акрэсьліцца. Часам нечакана.

Пад восень мы зь Ірынай паехалі ў Піцунду на адпачынак. Туды звычайна езьдзілі шмат якія пісьменьнікі. У мяне абвастрылася астма, таму марскі клімат Ялты, куды я пару разоў езьдзіў раней, стаўся няздатны. У Піцундзе ж, казалі, ёсць рэліктавы хвойны гай, дужа спрыяльны для лёгачнікаў.

Напачатку той дом творчасьці мяне расчараваў — вялізны жылы корпус, гармідар у вялізнай на сотні месцаў сталоўцы. Ну і людзі, сярод якіх добра, калі знойдзецца два-тры знаёмых. Але на гэты раз трохі знайшлося, і сярод іх нешматлікіх — мілы Валодзя Караткевіч з жонкай Валяй. Цікава было даведацца, між іншым, што Валя пэўным чынам мая зямлячка, яе бацька паходзіў з Воцькавіч, што былі цераз луг ад нашае вёскі, і дзявочае прозьвішча яе — Вацьковіч2. Хаця яна нарадзілася ня там і, канешне, мала што там ведала. У дамах творчасьці, якіх было багата па Саюзу, тою парой самы раз было знаёміцца, таварышаваць, выпіваць. Працаваць наўрад ці. Асабліва, калі зьбіралася кампанія.

Тут асаблівай кампаніі не было (апроч хіба Спрынчана з сынам ды Алеся Савіцкага), але яны болей працавалі, мы іх ня надта турбавалі. Надвор’е ўвогуле было добрае, мора спакойнае. Аднойчы Валодзя сказаў, што трэба расстарацца гарэлкі, бо ён заўтра раніцай ідзе з рыбакамі ў мора. Гэта добра — ісьці ў мора, але дзе ўзяць гарэлкі, якой не было ў продажы. Заставалася брысьці ў пасёлак да цётак-абхазак.

Адправіліся ўчатырох — мы з Валодзем і жонкі. Валодзя туды ішоў не ўпершыню і ведаў шлях. Здалёку яшчэ на месцы самадзейнага базарчыку згледзеў вярблюдзіцу Нэлю. Ну калі тут Нэля, дык недзе і яе гаспадыня — цётка Марыя, ужо ў яе разжывемся. Так і атрымалася, — без вялікіх праблемаў. Праўда, злосная вярблюдзіца пару разоў плюнула на жанчынаў, якіх чамусь не любіла, а Марыя дастала з-пад палы дзьве бутэлькі з мутнаватай вадкасьцю. Узрадаваныя, мы скіравалі дадому, дзе некаторыя калегі на верандзе спрабавалі нас «раскалоць», але Караткевіч трымаўся цьвёрда і лёг спаць цьвярозы.

На сьвітанні ён зьнік. Сказаў Валі, што надвячоркам вернецца.

Але не вярнуўся да ночы, не было яго і назаўтра ўранку. Мы пачалі трывожыцца. Некаторыя супакойвалі: маўляў, з дзьвух бутэлек нічога не здарыцца. Але да дзьвух можна было дадаць яшчэ колькі. Зрэшты, так яно і сталася. Валодзя вярнуўся на трэці дзень — мокры, змэнчаны, але вясёлы і нават зь некаторымі трафеямі, якімі ён адарыў жанчынаў, — маленькімі марскімі канькамі. А рыба? — спыталіся мы. Рыба плавае па дну, не спымаеш ні адну, — быў рыфмаваны адказ.

Я дасюль не ўпэўнены, што Валодзя хадзіў у мора, а не яшчэ куды. Але колькі дзён ён бы[ў] жыў тым паходам, красамоўна распавядаў пра буру, у якую трапіў каля мысу Карадагу, калі іхні баркас ледзьве ня выкінула на скалы. Але рулявы (канешне ж то быў Караткевіч) спрытна пераклаў руль і тым уратаваў утлую пасудзіну. Жанчыны войкалі ад спалоху — а раптам бы патануў! «Такога не магло здарыцца, — адказваў Валодзя, — бо я аўтар няскончанага твору, над якім апекваюцца богі». Я слухаў яго красамоўны аповяд і прыпамінаў другі выпадак у Менску, калі аднойчы спаткаў Караткевіча з перавязанай і падвешанай на перавязі рукой. «Разумееш, стары, — сказаў ён тады, — якая са мной здарылася гісторыя. Учора іду во па гэтай вуліцы і бачу: два боўдзілы б’юць дзяўчыну. Прыгожую дзяўчыну. Ну як мне з маім шляхотным выхаваньнем было такое стрываць! Я кінуўся ў бойку і раскідаў іх, бы шчанюкоў. Праўда, і мне перапала — зламалі руку. Але чорт яе бяры — зрасьцецца. Затое ўратаваў дзяўчыну, прыгожую дзяўчыну». Тады я падзівіўся, — і верыў, і не. А пасьля ўжо выпадкам дазнаўся, што ўчора п’яны Караткевіч упаў зь лесьвіцы ў пад’езьдзе і зламаў руку. Той ды іншы выпадак, калі б ён здарыўся зь кім іншым, мог бы абурыць. Караткевіч жа не абураў. Мабыць, уся справа ў тым, як тое падаць і каму выпадак належыць. Караткевічу ўсё належала дужа арганічна. Можна было толькі сьмяяцца…

Пасля тае рыбалкі Валодзя колькі дзён не паказваўся ў сталовай, Валя казала, што піша. І сапраўды пісаў — сьпяшаўся скончыць свой прыгодніцкі раман, прысьвечаны жонцы. А як паявіўся зноў, узьнікла пытаньне — дзе ўзяць чачы? Той самадзейны базарчык у пасёлку міліцыя прыкрыла. На ўтаптанай пляцоўцы пры апусьцелых лаўках тупала адна злая вярблюдзіца Нэля. Трэба было выпраўляцца некуды.

Мы зрабілі такую вандроўку ў суседнюю, хаця і няблізкую вёску.

Па дарозе Валодзя быў цьвярозы і змрочны, гаварыў пра апрыклае — літаратуру. Распавядаў, як нядаўна яшчэ ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» рыхтавалі да друку ягоны раман «Каласы пад сярпом тваім». Як сябры-сабутэльнікі не хацелі ці не маглі памагчы, і ён адзін на адзін змагаўся з колішнім знакамітым выдавецкім босам Матузавым. І ўсё ж ён перамог, раман выйшаў. А дзе цяпер Матузаў? Прапаў, зьгінуў, памёр і ніхто яго не прыпомніць. А раман застанецца ў літаратуры, як застаўся ў гісторыі ягоны герой вялікі Каліноўскі. Бо раман — ад Бога. А рэдактар — параджэньне д’ябла.

Караткевіч шмат у чым суцяшаў мяне ў маіх даўніх і цяперашніх клопатах і казаў, што нашая зь ім літаратура будзе жыць у народзе. Пакуль будзе жыць народ.

«Але народ можа і ня жыць, калі таго не захоча», — бы спахапіўшыся, дадаваў ён. Я не пярэчыў. У маёй падкорцы ўжо колькі часу фармаваўся сюжэт новага твору. Праз колькі дзён, седзячы ў зацішнай лоджыі нашага корпусу, напісаў першую фразу: «Карова скубала траву».

Вядома, што ўжо на генетычным узроўні жанчына мацней за мужчыну і далей у працэсе нялёгкага існаваньня найменш паддаецца ўзьдзеяньню асяродзьдзя, захоўвае сваю самасьць. Асабліва тое праяўляецца ў канфліктныя моманты, калі трэба абараніць сябе, сям’ю, дзяцей. А то і мужа. Мужчына ня мае такой пэўнасьці, бо дужа шмат магутных акалічнасьцяў уплываюць на яго — улады, партыі, войска, дзе зь ім толькі і робяць, што ламаюць, становяць на калені. Мусіць, усё тое і сфармавала сучасны, ня надта зайздросны архетып беларускага мужыка ў жыцці і літаратуры, — беднай, рахманай, баязьлівай істоты. Таго, пра каго кажа прыслоўе: красьці баіцца, працаваць лянуецца, прасіць саромеецца. Тое мы спрэс назіралі пасьля вайны, калі адважныя цягам чатырох год партызаны ў мірны час страцілі ўсю сваю адвагу і даюць памыкаць сабой кожнаму, хто таго захоча. У тым ліку і з жаночага боку, які, аднак жа, мала ў вайну згубіў. А можа, яшчэ і набыў — розуму і рашучасьці.

Некаторыя пытаюцца, чаму ў вайну беларускія партызаны апынуліся гэткімі храбрымі, адкуль яны набраліся тае храбрасьці ў абязбожанай, калгаснай, напаўгалоднай краіне? А ўсё адтуль жа — з 30-х гадоў, у выніку савецкай дрэсіроўкі голадам, вынішчэньнем і страхам. Калі сялянству ўжо мала што засталося губляць. Хіба жыцьцё як апошнюю ўласнасьць. Але і жыцьця шмат каму было ня шкода, такое яно стала нясьцерпнае. У той сытуацыі і палягае псыхалягічная крыніца шмат якіх учынкаў, у тым ліку і тых, якія цяпер называюць подзьвігамі.

Мы гаварылі пра тое, што нельга нікога заганяць у кут — ні сябра, ні ворага. Беларускае сялянства, у 30-я гады пазбаўленае зямлі і волі, па сутнасьці апынулася ў куце. Ад галоднай сьмерці яго ўратавалі гароды — сорак сотак дзедаўскай зямлі, якія кармілі. Пасьля немцы загналі яшчэ глыбей — што было рабіць сялянам? Што робіць сабака ці воўк, калі яго прышчэмяць у загарадзі? Кідаецца на людзей. Беларусы кінуліся на немцаў. З адчаю. Во і вытокі партызанкі.

Калі б немцы былі разумнейшыя, далі беларусам зямлю і вярнулі ўласнасьць, дык і беларусы паводзілі б сябе інакш. Прынамсі, як літоўцы, латышы ці эстонцы. Як украінцы нарэшце. Пахалі б зямлю, гадавалі дзяцей і плюнулі б на бандыцкую партызанку. Тое, што побач нішчылі яўрэяў, іх ня надта турбавала — абы саміх не чапалі. Але ж зачапілі і саміх — пачалі паліць-нішчыць. У тым немцам дужа памагла партызанка — дала падставу. І запылалі хаты. Тут Гітлер са Сталіным былі ў адным хаўрусе, хаўрусе вынішчэньня. Тое, што не дарабіў Сталін у 30-я гады, даканаў Гітлер на пачатку 40-х. Беларусь ляжала ў руінах. А затым пачалася эпапея аднаўленьня.

Нельга нікога заганяць у кут — сабе даражэй абыдзецца. А мая Сьцепаніда апынулася менавіта загнанай у кут.

Сьцепаніда, вясковая цётка, не хацела губляць жыцьцё і чаплялася за нейкія праявы волі. Ды спазьнела чаплялася. У тым яе чалавечая трагедыя.

Але, калі было — не спазьнела? У Сьцепаніды наогул не было свайго часу, яна, як і ўсё навокал, выпалі з хады часу, апынуліся на мяжы небыцьця. Некалькі год ці тыдняў таго балянсаваньня, і ўсё загінула. Каб не адрадзіцца?

Уладзімір Караткевіч быў нязгодны з маім фатальным паглядам, ён хацеў спадзявацца. Як мог, ён таксама чапляўся за жыцьцё, за надзею. Ды не ўчапіўся. Бо таксама апынуўся чалавекам без часу, што зарана ці запозьнена нарадзіўся, не ў пару зрабіўся пісьменьнікам. Несучасным. Несучасны чалавек жыць доўга ня можа. Павінны памерці.

Але тое будзе яшчэ не зараз, яшчэ Валодзя хадзіў у мора, у пасёлак па чачу. Я ж колькі тыдняў сядзеў у лоджыі і пісаў на лёгкім і хісткім дзюралевым століку. Валодзя казаў, што ён ненавідзіць такія столікі, хоць у пакоі, хоць у кавярні, што гэта — вынаходства д’ябла. На ім нічога людзкага стварыць немагчыма. Яму для ягоных твораў патрэбны быў стары, моцны, дубовы стол. А таксама стос добрай паперы і сьвежая, адпрасаваная сарочка. Тады паяўлялася натхненьне, якое адно і гарантавала посьпех.

Аднойчы ён зноў прапаў на няпэўны час, а як паявіўся, мы яго не пазналі. Быў нібы не тутэйшы — з цьмяным позіркам, змучаным тварам. На зьмярканьні пачаў скардзіцца, што ўнізе ў кустоўі сядзіць цмок, пільнуе за ім. Кажа — ідзі, пакажу. Я ішоў у іх з Валяй кутні нумар, і Валодзя паказваў уніз: «Во, во… Выглядвае!.. Не, схаваўся. Ну, чакай, я цябе падпільную…» — «Не пільнуй, Валодзя, — казаў я з жалем. — Кладзіся спаць». — «Не, спаць я ня буду, я буду пільнаваць яго…» Валя плакала. Тое было дужа кепска.

Напрыканцы нашага тэрміну паехалі з экскурсіяй у Сухум, дзе Валодзя першым чынам пацягнуў усіх у малпоўнік. Тут ён быў жывы і вясёлы, поўны самага дзіцячага захапленьня, калі азіраў усіх тых малых і вялікіх істотаў, што сядзелі, лазілі, скакалі з сука на сук, здаецца, зусім не рэагуючы на цікаўных наведвальнікаў. Валодзя знайшоў дужа сімпатычную малпачку, якая, сустрэўшы ягоны позірк, сьмела скокнула да яго і працягнула далоньку з тоненькімі чорнымі пальчыкамі. «Глядзіце, які цуд! — казаў Валодзя. — Яна ж лепшая за людзей, колькі дабрыні і адданасьці…» Ён клаў ёй у далоньку мандарын, і яна з радасным віскам узьлятала высока на дрэва.

А ў кавярні на прасьпекце пад пальмамі было толькі кіслае сьцюдзёнае віно, ад якога Валодзя грэбліва моршчыўся. І піў.

Караткевіч і Валя зьехалі зь Піцунды раней за нас — скончыўся тэрмін пуцёўкі. Мы праводзілі іх да аўтобуса, выпіць на разьвітаньне не было чаго. Надта ж былі ўзрадаваныя, калі праз кароткі час атрымалі зь Менску тэлеграфны перавод на добрую суму і невялічкую, цяжкаватую пасылачку. Памятаю, ішлі з пошты і дужа цікавалі: што гэта прыслаў Валодзя? Падобна — цагліну. Аж не цагліну — бутэльку малдаўскага каньяку, які ў Беларусі яшчэ можна было «дастаць». Ну — Боская душа, мілы Валодзя!

Пасьля, ужо ў Менску, Валю паклалі ў Бараўляны, і я вазіў да яе Валодзю — на адведкі. Сам заставаўся ў машыне, а ён ішоў у корпус. Вяртаўся адтуль вельмі і вельмі засмучаны, употай выціраў вочы. Ён кахаў жонку…

А як памерла, здаецца, ня плакаў. Памятаю, пасьля паховін раіўся, як яму жыць? Хацеў знайсьці кабету, каб без дзяцей, якіх яму з Валяй ня даў Бог. І каб без вялікай радні. Мяне неяк уразілі тыя яго клопаты, бо яму самому жыць засталося дужа няшмат.

Незадоўга да сваёй сьмерці ён неяк дужа ўважліва ставіўся да тых, каго паважаў, зь кім сябраваў. Тады часта тэлефанаваў мне, і калі мяне не было дома, падоўгу размаўляў з жонкай. Здароўе яго пагаршалася, ды ён ня дужа прыслухоўваўся да здароўя. Вядома, хвораму ня надта пісалася, і ён ішоў да сяброў. Бы ў прадчуваньні хуткага канца рваўся на прыроду, зь якой наканавана было канчаткова зьліцца, і апошняя паездка на любімую Прыпяць і згубіла яго. Ягоную сьмерць аплаквала ўся Беларусь, якая доўга будзе шанаваць яго слаўнае імя. Такія, як Караткевіч, часта не нараджаюцца…

2002 г.

1. Набор зроблены з машынапісу, у якім на першай старонцы рукой В. Быкава напісаны загаловак — «Караткевіч і мора», адзначаны аўтар — «Васіль Быкаў», а на апошняй старонцы — дата: «2002 г.».
2. Машынапіс дасланы з Германіі (Germany, Frankfurt am Main) на адрас Музея Уладзіміра Караткевіча ў Мінскі прафесійна-тэхнічны каледж электронікі разам з лістом, датаваным 20.03.02. У лісце, у прыватнасці, адзначана: «Дасылаю Вам урывак з маёй новай кнігі, якую заканчваю, ён прысьвечаны Ул. Караткевічу, зь якім некалі адпачываў на поўдні». Успаміны сталі часткай кнігі Васіля Быкава «Доўгая дарога дадому», выдадзенай у 2003 годзе.