Валянціна Папова

Помню яго маладым

Я доўга супраціўлялася, перш чым напісаць гэтыя радкі. У 1989 годзе я адпачывала ў Пушкінагор’і. У адным пакоі са мною жылі дзве маладыя сімпатычныя жанчыны з Оршы. Яны ведалі і чыталі ўсё на свеце. З імі было цікава і цёпла. Аднойчы яны спыталі ў мяне, каго з беларускіх пісьменнікаў я ведаю. Я назвала Янку Купалу, Янку Брыля і Уладзіміра Караткевіча. Яны чамусьці здзівіліся. Я сказала, што ведала Караткевіча ў далёкім юнацтве і хацела б пабачыць яго зараз.

— Ён памёр пяць гадоў таму, — пачула я ў адказ.

Але ці можа памерці рыцар вашага юнацтва? Ён з вамі нават тады, калі вы выраслі і вам здаецца, што вы ніколі не ўспамінаеце яго.

* * *

17 снежня 1961 года. Выходзіць замуж мая аднакурсніца Іна Смірнова — вельмі прыгожая, чарнавокая, зграбная дзяўчына. Жаніх — аспірант інстытута нафты і газу Юра Макагон. Вяселле ў рэстаране “Будапешт”. Гасцей шмат. Ніводнага знаёмага твару. Нудота… Насупраць мяне двое маладых мужчын весела размаўляюць. Пазіраю на іх з зайздрасцю. Пасля абавязковых тостаў за жаніха, нявесту, бацькоў жаніх гаворыць:

— Тут прысутнічае беларускі паэт Уладзімір Караткевіч. Валодзя, прачытай нам што-небудзь, калі ласка.

Устае адзін з тых мужчын, што сядзелі насупраць.

— Юра, ты ж ведаеш, я пішу толькі на беларускай мове.

— Чытай на беларускай, — дазваляюць госці.

Увага! Увага! Увага!
Рыхтуецца атамны выбух.
Хавайце дзяцей!
Хавайце вучоных і кнігі!
Хавайце ў зямлю партытуры
Бетховена і Гуно!
Хавайце карціны Босха:
Ён ведаў пра гэта даўно.

— Валодзя, — папрасіў жаніх, — гэта ж вяселле ўсё-такі… Прачытай што-небудзь весялейшае.

— Я прачытаю дзіцячы вершык, — гаворыць Караткевіч. — Тым болей, што насупраць мяне сядзіць вельмі маркотная дзяўчына.

— Яна з прыяцелем сваім пасварылася, — крычыць яму Юра.

Валодзя чытае:

Снег, снег, первый снег,
Чур, я первый, раньше всех,
И по снегу, по пороше,
Побегу я к Жучке в гости.
Я скажу ей: “Здравствуй, Жуча,
Я с тобою не вожуся,
На мизинчик не дружу,
Потому что весь дрожу.
А дрожу я оттого-то:
Нету туфель отчего-то
На моихних на ногах.
Все собачки маленькие
Надевают валенки,
А большие собакu
Надевают сапоги”.

— Давайце танцаваць, — гаворыць ён. І да мяне: — Я Вас запрашаю.

Мы весела скакалі ўвесь вечар.

* * *

Наступная наша сустрэча, прыкладна праз тыдзень, у аспіранцкім інтэрнаце, дзе жыў Юра Макагон. Але агульнай размовы не атрымалася. Мы, разабраўшы бутэрброды і шклянкі з чаем, разышліся па кутках. Мужчыны абмяркоўвалі свае справы, мы з Інай — праблемы маладой сям’і. А праблемы былі. Маладыя жылі ў шматнаселенай камунальнай кватэры, у адным пакоі з Інінай мамай.

Валодзя пайшоў мяне праводзіць, і я дала яму свой службовы тэлефон, хатняга ў мяне не было. Папярэдзіла, што працую ў “паштовай скрынцы”, што тэлефон стаіць у начальніка на стале, а ён цярпець не можа асабістых размоў, і што ўсе размовы праслухоўваюцца. Гэта значыць, трэба гаварыць канкрэтна і коратка — што, дзе, калі. У выніку я ні разу не змагла яму адмовіць, калі ён званіў. Дакладна выконваючы інструкцыю, ён гаварыў: “У шэсць гадзін на нашым месцы,” — і вешаў трубку. “Наша” месца хутка вызначылася. Гэта было ў метро, у пераходзе з Беларускай кальцавой на Беларускую радыяльную, ля помніка беларускім партызанам. Ён чакаў мяне заўсёды з букецікам кветак. Час шмат што сцёр з памяці: імёны, твары, даты. Падзеі, што адбываліся з намі, я магу расставіць па часе толькі па кветках, якія ён мне прыносіў. На шчасце, ён не любіў традыцыйных букетаў, і кветкі былі заўсёды сезонныя: галінка пушыстай мімозы, падснежнікі, ландышы, бэз, цюльпаны. Пастараюся расказаць пра нашы сустрэчы па парадку, думаю, што гэта будзе амаль дакладна.

* * *

Мы ў ягоным інтэрнаце. Ён і яго сябры вучацца на сцэнарных курсах і жывуць у інтэрнаце Літаратурнага інстытута, што на вуліцы Шата Руставелі. Як яны гаварылі жартам, “Што-та расдавілі”. Жывуць камунай. Валодзя, Яніс з Прыбалтыкі, Атар з Грузіі, даволі часта прыходзіць грэк Петрас Антэас.

Жывуць голадна. На стале чай, бутэрброды, таннае пячэнне, пернікі. У пакоі пастаянны рух. Хтосьці заходзіць, гаворыць колькі слоў, бярэ бутэрброд і выходзіць, хтосьці загаварыўся, заседжваецца. А час самы паэтычны — чытаюць вершы ўсюды: у Політэхнічным, у студэнцкіх клубах і інтэрнатах, ля помніка Маякоўскаму. Еўтушэнка, Вазнясенскі, Ахмадуліна, з вокнаў дамоў гучыць Акуджава. У камуне амаль усе пішуць вершы і чапляюць адзін аднаго няўдалымі рыфмамі і строфамі.

* * *

Аднойчы, у адзін з маіх першых прыездаў у інтэрнат, Атар і яго сяброўка накрываюць на стол. Валодзя кажа: “Мы да мяне ненадоўга,” — і ідзе да дзвярэй. Я ўстаю, каб ісці за ім, і лаўлю хітраваты позірк Атара.

Заходзім. Валодзеў пакой, тыповая студэнцкая келля, пад пакоем Атара, паверхам ніжэй. Сувязь — стук па батарэі. Два ложкі, дзве тумбачкі, два крэслы, шафа ў сцяне. На крэслах ляжаць нейкія рэчы. Сесці на ложак не магу. Я думаю, што тады абавязкова здарыцца тое, пра што так хітра ўсміхаўся Атар, і раблю крок да дзвярэй. Валодзя імгненна разумее сітуацыю. Ён змятае кнігі з тумбачкі на ложак, бярэ мяне за локці і саджае на тумбачку, падсоўвае крэсла, сядае, ставіць локці да маіх каленяў на ражкі тумбачкі, абапіраецца падбародкам на сплеценыя рукі і глядзіць на мяне з усмешкай. Адно вока ў яго вясёлае, усмешлівае — блакітнае; другое строгае і сумнае — карае. Ён кладзе галаву мне на калені і штосьці гаворыць. Я разумею, што ён чытае вершы. Вершы на беларускай мове. Штосьці пра прыгонных дзяўчат, якія сваімі целамі і пяшчотай саграваюць старэючае цела свайго валадара.

Я сяджу, баючыся паварушыцца, баючыся дыхаць. І раптам апускаю рукі яму на галаву і пачынаю перабіраць яго валасы. Ён заціхае, уткнуўшыся мне ў калені.

Гэта таксама стала рытуалам.

* * *

Званок на працу.

— Што ты сёння робіш?

— Сёння я вучуся, Валодзя.

Я вучуся ў вячэрнім інстытуце.

— Калі ласка, прапусці, гэта вельмі важна, — голас усхваляваны. — Чакаю на нашым месцы, як заўсёды.

Мы прыязджаем у інтэрнат. Ён вядзе мяне ў актавую залу. Там выстава маладога грузінскага мастака. Выстава называецца “Трыццаць сёмы год”.

— Я не магу быць тут з табой, забяру цябе гадзіны праз дзве. Абавязкова дачакайся мяне.

Хутка выходзіць.

Я азіраюся. Карцін дваццаць пяць — трыццаць. Чым далей я іду па зале, тым страшней, трывожней мне робіцца.

Камера-адзіночка. Чаравік з развязаным шнурком множыцца, множыцца, множыцца… Разумееш, што чалавек бясконца рухаецца ў гэтай замкнёнай прасторы, і няма яму выйсця, колькі б ён ні прайшоў.

Чорны воран праехаў. Машына “чорны воран” толькі што праехала. На тратуары трое мужчын, стаяць апусціўшы галовы і плечы, а на сцяне бліжэйшага дома ў жаху і паніцы мітусяцца іх цені.

Сям’я ворага народа. Заплаканая цяжарная жанчына і малы, які чапляецца за яе спадніцу. У вачах — неўразуменне і жах.

Сын ворага народа. Хлопчык у піянерскім гальштуку. Велізарныя зацкаваныя вочы. Ён ужо адмовіўся ад свайго бацькі, ці гэта яго яшчэ чакае?

Камера катаванняў. Страшэнна худы, спакутаваны мужчына ў лахманах сядзіць на самым краечку табурэткі, і на галаву яму падае — кропля за кропляй — вада.

Пасмяротна рэабілітаваны. І г. д.

І чым далей, тым страшней. Мяне пачало калаціць. Такое ж адчуванне было ў мяне праз некалькі гадоў, калі я ў Германіі выходзіла з варотаў Бухенвальда.

Немка-экскурсавод сказала мне:

— Гэта прыдумалі не мы.

Я не магла ёй запярэчыць.

Валодзі ўсё не было. Нарэшце ён з’явіўся. Узяў мяне за руку.

— Прабач, я не магу цябе правесці сёння. У нас вельмі складаная гаворка. Мы хочам, каб на гэтую выставу пусцілі наведвальнікаў або далі ёй месца ў адной з выставачных залаў. Там у нас работнік ЦК. Калі дазволяць, значыць, у нашым жыцці насталі перамены. Калі не — усё гэта мы сабе толькі прыдумалі. І не змянілася нічога.

— Ты хоць разумееш, якія для цябе могуць быць наступствы? — пытаюся.

— Я ўжо не магу адступіць, — гаворыць Валодзя.

Назаўтра званок на службу.

— Не дазволілі. Усё нам толькі сніцца… На нашым месцы і ў той жа час.

Ці не з гэтага дня ён стаў “невыязным”.

* * *

Мы ў музеі выяўленчага мастацтва. Я распранаюся. На мне штаны і яркі ў арнаментах світэр.

— Апранута ты заўсёды нестандартна, — з адабрэннем гаворыць Валодзя. — Пакажы тваіх любімых.

Мы глядзім імпрэсіяністаў.

Называю пару карцін Рэнуара, нацюрморт Гагена, Ван Гога — “Вінаграднікі”, Марке — “Караблі на Сене”. Ён хуткім крокам ідзе па залах, адшукваючы названыя карціны. Я здзіўлена. Ён ведае, дзе якая карціна вісіць, і знаходзіць адразу. Потым, напяваючы: “Марке, Марке…” — азіраецца. Сядае на лавачку насупраць.

— Ну, не, — гаворыць ён. — Колер вады…

Я не даю яму дагаварыць. Мора! Усё мінулае лета я нырала з аквалангам у цудоўным месцы на Чорным моры і была ўзрушана, зачаравана яго прыгажосцю. А вечарам, калі заходзіла сонца, я заплывала з ластамі і маскай у пунсовае ад яго промняў мора, далёка ад берага. Мора паступова рабілася ружаватым, залатым, потым зеленаватым. Я праплывала некалькі метраў па паверхні, потым нырала ўглыб. Там змрок надыходзіў хутчэй. Фарбы згасалі і жылі толькі ў невялікім пласце вады на паверхні. Рыбы, фантастычна прыгожыя і рухавыя ўдзень, рабіліся цьмяныя і лянівыя; ярка-чырвоныя, як кветкі, рапаны зачыняліся аранжава-бэзавымі створкамі. Падводны лес — цёмны і непрыветны. Я ведала, ён ажыве раніцай.

Я расказала пра ўсё гэта Валодзю. Ён слухаў, гледзячы паверх карціны. Позірк удалеч і ў сябе. Мне здавалася, ён плыў побач са мной.

Пасля заканчэння інстытута я дваццаць гадоў будавала падводныя лодкі для даследавання акіяна, і мне даводзілася плаваць далёка ад берага ў розных марах, у розныя поры года.

* * *

Ён даўно прасіўся ў госці да мяне дамоў, а я ўвесь час адбівалася жартамі. Праводзіны мае заканчваліся на рагу праспекта Міру. Далей на сваю старую ціхую вулачку з маленькімі аднапавярховымі дамкамі я бегла адна.

Званок:

— Сёння мы ідзём (куды — не памятаю), форма адзення — парадная.

— Але я…

— Ты паспееш пераапрануцца, я цябе забяру з працы.

Адступаць нельга — мы ідзём да мяне дамоў.

Маленькі аднапавярховы дамок на тры кватэркі, дзе жывуць тры ўдавы з дзецьмі.

Заходзім. Маленечкая куханька без акна. Цераз парог — у маленькі пакойчык. Столь быццам апусцілася яму на галаву. Старая канапа, на якой спіць мама, жалезны ложак з шышачкамі — мой. У кутку шафа з “акенцам”. Сярод пакоя стол, які мы адсоўваем на ноч, каб паставіць раскладушку для майго малодшага брата.

Мой бацька загінуў на фронце ў першыя месяцы вайны. Мама засталася ўдавой у дваццаць шэсць гадоў з двума малымі дзецьмі. Цяпер нам ужо лягчэй — я атрымліваю зарплату. Мне нават дазволена было купіць наймодныя туфлі на тонкай высокай “шпільцы”.

Шторы на вокнах і абрус выбеленыя да сінечы і туга накрухмаленыя. Акуратная беднасць. У куце прытулілася швейная машынка. На ёй мой чарговы шэдэўр — “супермодная” сукенка. У куточку канапы скрыначка з-пад абутку з клубочкамі нітак і пачатым вязаннем.

Валодзя глядзіць на мяне вельмі ўважліва. Ён зразумеў, чаму я не запрашала яго дамоў і чаму я апранаюся так нестандартна.

— Збірайся. Я пачакаю цябе ў двары.

Я выходжу. Ён стаіць на ўзгорачку каля майго дома — паліто расхінутае, рукі ў кішэнях. Закінуўшы галаву, глядзіць у неба. Над ім чародка белых галубкоў і зусім веснавое неба.

— Як гэта падобна да маёй Оршы, — гаворыць ён.

* * *

17 сакавіка. У інтэрнаце свята. Атар атрымаў пасылку. На стале бляшанкі, пакеты і велізарная рыбіна, па-мойму, гарбуша. Галава ў рыбіны драпежная. Рыбіну адразу празвалі кракадзілам. Ніхто не ведае, як да яе падступіцца.

— А ці не збегчы нам адсюль, — шэпча мне Валодзя.

Прыходзім да яго ў пакой. Ён адчыняе шафу ў сцяне, дастае дзве кніжачкі. Гэта ягоныя вершы.

Разгортвае першую кніжку, штосьці піша, аддае мне.

“Дорогой Вале в не очень веселый для нее и очень хороший для меня день. Пусть все плохое пройдет и не надо вешать носа.
В. Короткевич
17.ІІІ.62. Москва”.

Зусім не памятаю, што ў мяне тады здарылася.

Зверху нецярпліва стукаюць у батарэю — гэта Атар кліча нас. Відаць, яны справіліся з кракадзілам. Але Валодзя не спяшаецца.

На другой кніжцы:

“Валя!
В тот вечер над нашей головою раздавалось цоканье копыт. В тот вечер мы собирались есть крокодила и читать стихи. В тот вечер Отар ярился, стуча в трубу и зовя нас. Но я не обращал на это внимания, и душа моя была, как наполненный ветром вечерний парус.
В. Короткевич
17.ІІІ.62″.

Зверху зноў чуецца стук. Нас чакаюць. Мы ідзём наверх.

* * *

Мы сустрэліся на нашым месцы. Ён нейкі незадаволены, усхваляваны. Увесь дзень працаваў у бібліятэцы. Але ўсё, што ён хоча атрымаць, — недаступнае. Усе матэрыялы засакрэчаны, нават з нашай старажытнай гісторыі. Калі ж гэта скончыцца? Я разумею, ён гаворыць пра раман, якім зараз жыве.

Заходзім у яго пакой. Я зноў сяджу на тумбачцы. Ён азірае беднае сваё жытло, потым кладзе галаву мне на калені, і я чую:

И я спешу в свой неуютный дом,
Где девочка, вздыхая о другом,
Так нежно прядь моих волос
Перебирает тонкими перстами.
Я даже вкуса губ ее не знаю,
Но в душу входит мир,
Покой столь долгожданный…

Тады, у шасцідзесятых, ён быў старэйшы за мяне на дзесяць гадоў, а зараз я ўжо нашмат старэйшая за яго…

* * *

Пахне вясной. Снег ужо сышоў. Сёння мы ідзём да яго сяброў. Яны жывуць у Зараддзі. Мы познімся. Я затрымалася ў вячэрнім сваім інстытуце. Позні вечар. Доўга блукаем па старых задворках. І ўвесь час натыкаемся то на плот, то на траншэю. Валодзя пачынае злаваць. Мы быццам у лабірынце ці ў нейкім дурным сне. Самы час крычаць: “Ратуйце, замуравалі!” Нарэшце выходзім на адкрытае месца. Перад намі вялізны катлаван, з якога тырчаць сотні труб. І над усім гэтым клубы туману. Пейзаж дзікі, фантастычны.

— Што гэта? — пытаюся спалохана.

— Гэта бясконцая будоўля. Робяць падмурак, ён адразу ж правальваецца, робяць зноў. Цяпер спрабуюць замарозіць грунт. Але побач Масква-рака. У яе ўпадае мноства рачулак і ручаёў, і грунт плыве. Гэта гасцініца “Расія”, — тлумачыць Валодзя, — другая ідыёцкая будоўля. Першая — басейн замест Храма.

Першае “ідыёцтва” мне добра знаёма. Я там зарабляю грошы. Неўзабаве пасля адкрыцця басейна па Маскве папаўзлі чуткі, што служыцелі старога храма топяць людзей, якія прыходзяць у басейн. За кароткі час патанула некалькі маладых мужчын. Паклікалі нас, маскоўскіх аквалангістаў, і мы дзяжурым на вячэрніх сеансах у суботу і нядзелю. Усё хутка стала зразумела. На гэтыя сеансы ў басейн прыходзілі кампаніі, добра падагрэтыя алкаголем. Яны дурэлі, ныралі, хапалі адно аднаго за ногі. Мы выклікалі міліцыю і адпраўлялі дужа свавольных з басейна. Калі ўсё канчаткова высветлілася, басейн закрылі і глыбіню 2 м 20 см зменшылі да 1 м 60 см. Плаваць стала бяспечней. Расказваю пра ўсё гэта Валодзю.

— Ты ў адным купальніку перад незнаёмымі мужчынамі! — прыкідваецца ён абураным.

— Валодзя, я ў строгім спартыўным купальніку і аквалангу. І там я не жанчына, я выратавальнік, спасацель.

— Спа-са-цель, — цягне ён.

Між тым прыкметна падмарожвае. Я ў сваім палітончыку, разлічаным толькі на тое, каб дабегчы да метро, змерзла канчаткова. Нарэшце, за чарговым паваротам, бачым старыя драўляныя дамкі, прыціснутыя да плота, што агароджвае катлаван. Адзін з іх Валодзя пазнае. Мы прыйшлі. Узыходзім на другі паверх па старой рыпучай драўлянай лесвіцы. Звонім. На парозе маладая пара. Жанчына прыгожая, з пушыстымі светлымі валасамі. У мяне так ляскаюць зубы, што я не чую іх імёнаў. Валодзя садзіць мяне ў крэсла, здымае чаравікі, трэ мне ногі. Яго сябра бяжыць на кухню, і праз хвіліну з’яўляецца яго жонка з вялікім кубкам чаю. Хутка параіўшыся, яны дадаюць у яго гарэлку. Я п’ю, непрыстойна стукаючы зубамі аб край кубка, Валодзя яго прытрымлівае. На стале з’яўляюцца талерачкі з каўбасой, сырам… Са мной адбываецца нешта дзіўнае. Усё раптам змяншаецца ў памерах, лямпа робіцца цьмянай, галасы аддаляюцца. Штуршок — гэта Валодзя пераносіць мяне на канапу. Жанчына ўкрывае мяне коўдрай. Апошняе, што я чую:

— Валодзя, гэтая дзяўчынка…

— Гэтая дзяўчынка працуе і вучыцца, і вельмі няпроста жыве, — чую Валодзеў голас.

Галасы пераходзяць на шэпт. Я правальваюся ў сон…

Расплюшчваю вочы. У пакоі цемнавата. У кутку каля маленькай настольнай лямпы Валадзя і яго сябра размаўляюць.

— Вось і “спасацель” прачнуўся, — смяецца Валодзя. — Уставай, хутка адчыняць метро.

Мы спускаемся па лесвіцы і дружна ахаем. Вакол усё белае. Сняжынкі падаюць ціха, паволі, як пялёсткі кветак. Незвычайна прыгожа.

— Нібы кветкі акацыі, апошні сакавіцкі снег, — шэпча Валодзя.

На скрыжаванні вуліц мы азіраемся. На белым-белым полі толькі нашы сляды. Нібы сляды з мінулага. Мы паварочваем і крочым у будучыню.

* * *

Ён чакае мяне каля помніка Горкаму. Стаіць чамусьці спіной да выхаду з метро. Я кранаю яго за плячо, ён паварочваецца. У руках — велізарны букет махровага бэзу. Мы ідзём па вуліцы Горкага. Кашуля наросхрыст, непаслухмяныя валасы распаліся на бакі. Мы весела стукаем абцасамі. За намі — воблака бэзавага паху. Заходзім у магазін “Арменія” на Пушкінскай. Бутэлька віна, садавіна. Куды мы ідзём сёння?

* * *

Рэстаран “Масква”. За столікам Атар, Яніс, Петрас, Валодзя і я.

— Я маю намер сёння не прапусціць ніводнага танца, — гаворыць Валодзя, — але некаторыя сумненні ў мяне выклікаюць… — і ён падазрона глядзіць на мае высокія і дужа тоненькія абцасікі.

— Няхай гэта ні секунды вас не трывожыць, — адказваю.

Іграе музыка, мы ідзём танцаваць. На пляцоўцы перад аркестрам топчуцца пары. Валодзя рашуча прытуляе мяне да сябе. Мне здаецца, што ён нервуецца.

— Якія ў нас планы на жыццё? — пытае.

— У мяне сесія, Валодзя, — кажу.

— Сесія, — паўтарае ён. — Гэта сур’ёзна.

Але я разумею, што ён гаворыць пра жыццё ў больш шырокім сэнсе.

За столікам Петрас расказвае пра Маноліса Глезаса. У той час усе газеты патрабавалі: “Свабоду Манолісу Глезасу!”, арыштаванаму грэчаскаму камуністу.

— Ён чалавек незвычайнай мужнасці, волі, вельмі моцны духам. Калі ў вайну яго атрад біўся ў тыле немцаў, ён браў на сябе самыя складаныя аперацыі. Атрад начаваў у пакінутых памяшканнях, высока ў гарах. У халодныя зімовыя ночы ён клаўся заўсёды ля дзвярэй, каб яго таварышам было больш утульна, каб не дзьмула…

Аб’яўляюць па заяўках гасцей вальс-бастон.

Валодзя ўстае.

— Хіба мы танцуем вальс-бастон?

— Сёння мы танцуем усё, — адказвае Валодзя.

Мы вяртаемся. Да століка падыходзіць хлопец і просіць закурыць. Хтосьці працягвае яму цыгарэты.

— Якія вы розныя, хлопцы, — гаворыць ён.

— Вядома, розныя, — адказвае Валодзя. Гэта грузін, — паказвае на Атара. — Ён з Прыбалтыкі, — рух рукой у бок Яніса, — яна — руская, гэта — грэк, я — беларус.

— Беларус, — паўтарае хлопец. — Чаму ж вы вашу Беларусь немцам так хутка здалі?

Валодзя скалануўся.

— Мы здалі? У нас пад ружжо стаў кожны другі, загінуў кожны трэці. Былі раёны ў тыле немцаў, у якіх партызаны ўсталявалі савецкую ўладу, і немцы нічога не маглі зрабіць.

— Ды ладна… — хлопец агідна ўсміхнуўся.

Валодзя рэзка ўскоквае з крэсла. Я такім яго ніколі не бачыла. На скулах ходзяць жаўлакі, кулакі сціснутыя. Атар тут як тут. Петрас павісае ў Валодзі на рукаве.

— Валодзя, я цябе вельмі прашу…

Валодзя сядае. Хлопец адыходзіць.

— Валодзя, — гаворыць Петрас. — Даруй, калі ласка. Я ведаю, як гэта несправядліва, як ты любіш сваю зямлю. Але ты ведаеш маё тут становішча. Калі справа дойдзе да міліцыі, вам давядзецца доўга крычаць: “Свабоду Петрасу Антэасу!”.

Вечар сапсаваны. Усім нам ужо не да танцаў.

* * *

Пачалася сесія. У бегатні і мітусні я не заўважыла, як Валодзя знік. І раптам атрымліваю ліст з Мінска. На жаль, ён не захаваўся. Напісаны на аркушыку з блакнота яго любімай ручкай з пяром, чорным чарнілам. Ён піша, што не мог са мной развітацца, так склаліся абставіны. Што з працай не ўсё ладзіцца, што планы, якія ён сабе складаў, пакуль што ажыццявіць не ўдаецца. А на другой старонцы:

“Посылаю тебе то стихотворение, а вернее его перевод. Спасибо тебе за все, спаситель. (Не ведаю, ён памыліўся ці наўмысна памяняў літары.)
В.Ч.
Не хочу упиваться прошедшим,
Не хочу погибать в тоске.
Сегодня выпал, как цветы акации,
Последний мартовский снег.
Он скрипит под ногами от счастья,
Он поет о новых днях.
И любовь, как морские снасти,
Вновь способна поднять паруса.
Ночь со мною шагает к утру,
Чтобы встретить его поцелуем,
Новый день мой,
Новый рассвет,
Ты как призрак моего счастья.
Скучать я буду, как собака.
Целую.
В.Короткевич”.

І ўнізе малюнак ручкай. Бела-чорны спаніэль паклаў на выцягнутыя лапы вялікую панылую галаву, вушы павіслі, вочы вялізныя, сумныя…

Болей лістоў не было.

* * *

У маіх сяброў з Оршы — традыцыя. У канцы ліпеня яны на тыдзень едуць адпачыць на прыгожае возера непадалёк ад горада. Я прыязджаю туды ўжо некалькі гадоў запар.

У адзін з маіх прыездаў Ларыса Кліноўская, дзякуючы настойлівасці якой і з’явіліся гэтыя нататкі, сказала:

— Валя, у нас адкрыўся помнік Караткевічу. Заўтра мы з табой ідзём да яго.

Мы купілі кветкі і ідзём па Прыдняпроўскім бульвары. Іду, апусціўшы галаву, і ўсё ўва мне супраціўляецца. Я ведаю, якія цяпер ставяць помнікі. І ўяўляю сабе, як стаіць грузны мужчына, шапка ў руцэ, глядзіць пустымі вачамі на Дняпро.

— Мы прыйшлі, — чую Ларысін голас.

Падымаю галаву.

…Валодзя адарваў позірк ад сшытка, у якім нешта пісаў, глядзіць удалеч і ў сябе. Кашуля наросхрыст, непаслухмяныя валасы распаліся на бакі…

Дзякуй, Орша, ты запомніла яго маладым.

Я кладу кветкі да яго рукі.

— Добры дзень, Валодзя.

Ён не чуе мяне

За яго спіной зaмкі, пагоні, журавы. Яго родная, запаветная зямля, якую ён любіў бясконца.

Пераклад з рускай Л. Кудравец.

1. Апублікавана — “Полымя”, 2000, № 11. — С. 143 — 154.