Залаты бог

(З цыкла “Казкі мора”)
Уладзіміру Калесніку

У старой былі дзівосныя вочы. Нават цяпер, запалыя, яны былі вялікія, нібы ў маладой… На палову аблічча. Мудрыя, усё разумеючыя і адначасова па-дзіцячаму разгубленыя і здзіўленыя, яны ззялі маладой, гарачай сінню… Можа, ад мора, на якое яна неадрыўна глядзела…

— Дзень добры, сіняе мора,— сказала яна. — Вось я і ўбачыла цябе. — І, схіліўшыся ў зямным паклоне, дакранулася рукою да мокрай галькі.

Шыпучая цёплая вада дакацілася да чорнай, пабітай зморшчынамі і вечнымі мазалямі рук і лізнула яе. І старая ўсміхнулася, такая цёплая і празрыстая была вада.

Сагнулася яна таксама надзіва лёгка. Як нявеста, калі яе вымушаюць збіраць рассыпаныя сваццяй на падлозе голкі: “Ці гнуткая ў стане?”

Яна стаяла, гледзячы на мора. Стаяла без стомы, прамая, уся ў чорным, з шалем, які звісаў з яе галавы, як вялізныя чорныя крылы. Стаяла пасля снядання, пасля абеду. Часам нават пасля вячэры.

Вусны яе няўлоўна ўсміхаліся, а мора шыпела і білася ля ног.

Быў канец верасня. Стаяла ласкавая цеплыня без спёкі. На курорце было мала народу. Будынкі стаялі ў засені парадзелых акацый напаўпустыя, сумнаватыя.

Начамі старая дрэнна спала. Патрэсквалі за акном сухія карычневыя струкі гледычый, уздыхала — недзе вельмі блізка — мора.

А ўдзень яна зноў ішла ад свайго двухпавярховага будынка да мора. Астатнія домікі курорта былі аднапавярховыя, хаваліся ў зарасцях і нагадвалі ёй вёску. Вось толькі кактусы, што дацвіталі між іх, ды мясістыя калючыя агавы ўраз разбівалі ўражанне.

“Альясы якія велічэзныя выраслі, — думала старая.— Вядома ж, не ў гаршку.” А потым яна выходзіла на бераг, бачыла ў левым баку доўгі гарбаты мыс, то зеленаваты, то ліловы, то жоўты, бачыла направа вялікую цёмную гару, усю з дзікага каменю, а пасярэдзіне — сіняе мора, нібы крышталь чысцейшай вады, устаўлены ў іржавы, грубы пярсцёнак скал.

На дне ён, відаць, быў вельмі дакладна і нерухома падагнаны да аправы, гэты крышталь. Да самай маленькай трэшчынкі. А паверхняю ён гуляў, як той камень, што старая калісь бачыла ў пярсцёнку на руцэ ў настаўніцы: то ён табе як бэз, то як сліва, а то як ружовае сонейка.

— Тэкля Данілаўна, — падыходзіла да старой сястра-гаспадыня, — вы зараз на гадзінку якую прыселі б у шэзлонг… Гарачыня пачынаецца.

— Дзякуй, Ларысачка: Дзякуй, табе, донечка мая.

Ларыса з самай хвiлiны прыезду ўпадабала старую. Увесь час сачыла за ёй: каб не перагрэлася, каб ела, як трэба ў яе ўзросце, каб не стамлялася. Спрабавала адгаварыць ад экскурсii, але старая была трывалая i неяк па-харошаму цiкаўная добразычлiвай i прыхiльнай цiкаўнасцю да свету, якой вызначаюцца тыя, хто мала пабачыў у жыццi, але шмат перажыў.

— Не клапаціся, галубка, — казала яна Ларысе. — Нічога.

І сядала на першую лаўку аўтобуса. “Каб шырэй бачыць”.

— Не стамляйцеся, бабуля.

— Як малая ты ў мяне, — аблiчча старой аж свяцiлася.

Яны смяялiся. А суседзi потым пыталi:

— Колькі ж вам год, маці?

— Семдзесят пяць, — адказвала яна.

— Ого!

— А што там “ого”! Жыць — жыла.

I, памаўчаўшы, дадала:

— Не нажылася… І не нажывуся…

На курорце было ўжо раскошна i пуставата. Зачынiлiся на зiму амаль ўсе кiёскi. Толькi “вiно”, “кактэйлi” ды “чабурэкi” яшчэ гандлявалi. Выконвалi план.

Але мора дыхала па-ранейшаму цеплынёю, радасцю, шчасцем, летам. Толькi ў сiнiх ценях, што ляжалi на схiлах вялiкай гары, ды ў прыглушаных адценнях неба жыў, асеннi ўжо, ласкавы сум.

Яна гадзінамі стаяла на беразе. І глядзела. І не магла наглядзецца

У адзін з такіх дзён побач з ёю села маладая жанчына. Купальнік шчыльна абцягваў яе кволыя і пяшчотныя плечы, танюткую — пальцамі ахопіш — талію, моцныя і гнуткія клубы. На купальніку, якраз на высокіх маладых грудзях, дыхаў, плыў кудысь караблік пад блакітнымі ветразямі.

Жанчына закінула за спіну рукі, абаперлася імі, закінула назад галаву і апусціла зацістыя ногі ў ласкавую ваду. І вада, празрыстая, блакітна-зялёная, набягала на гэтыя ногі, рабіла іх бліскучымі, залатымі, усмоктвалася ў гальку і зноў наступала.

Аблічча было бясстраснае, з велікаватым ротам, роўным носам, вельмі доўгімі веямі. Нічога на ім не было, акрамя млявай насалоды ад цеплыні і салёных павеваў ветрыка.

Старая акiнула яе позiркам i зноў стала глядзець удалячынь. Жанчына ёй не спадабалася. Было ў гэтай дзiўнай стацi нешта нядобрае, халаднаватае, занадта ўпэўненае ў сабе. “Царыца, — падумала старая, — Толькi царам тваiм цяжкавата”. Гэтая зусiм дзiўная, цалкам падсвядомая i iнстынктыўная непрыхiльнасць была такой раптоўнай, што старая нават трохi разгубiлася. Нiбы яны сустракалiся недзе ў другiм жыццi i там гэта жанчына нанесла ёй нейкi вялiкi боль, самы горшы, за якi нельга дараваць.

Яна зноў агледзела жанчыну i прызналася сабе, што побач з ёй сядзiць дзiва. Трэба было быць справядлiвай: за такою мужчыны iдуць, куды яна хоча. I не тое, каб яна была прыгожая, а так: Кожны з iх адчувае, самым запаветным, што вось яно, тое, што даводзiць да забыцця самога сябе. Прыйдзi, працягнi рукi — i нiчога ўжо больш не трэба.

Старая заплюшчыла вочы, села пад тэнт i сядзела так, нерухома.

— Вам, бабулечка, не трэба было сюды ехаць, — пачула яна занадта мiлагучны голас. — Спёка.

— Чаму гэта?

Яна ўбачыла шэрыя, халаднаватыя вочы суседкі, якія зараз былі… не, даволі добра ўдавалі прыхільную зацікаўленасць.

— Позна гэта вам, — адказала жанчына, — поўдзень.

Старая пакрыўдзілася:

— Лёгка ты гэта гаворыш, “позна”. Я, любая, два гады толькі як рабіць скончыла, хай табе вядома будзе.

І дадала:

— Я ўсё жыццё марыла пра мора. Так што…

— Што, дзяцей няма? — шэрыя вочы глядзелі прыхільна і халаднавата. — Дапамагчы не было каму, што работалі?

— У мяне, любая, сын. Лепшы на свеце.

Іскрынку смеху ў вачах суседкі не заўважыў бы ніхто, акрамя яе.

— І грошай у мяне цяпер, магчыма, больш, чым у цябе.

Абрэзала:

— Ты, мабыць, гэтага не разумееш. Але зямля… зямлю кідаць нельга.

На гэтым размова скончылася. Старая пасля таго не завяла сабе знаёмых. Суседка не віталася з ёю, страціла цікавасць. Адна Ларыса ўвесь час займалася старой.

“Сакоча сабе і сакоча, — з пяшчотай думала старая. — Такая цацарачка, лялечка ты мая, дай табе бог шчасця, ды мужа добрага, ды дзетак”.

…Народу было мала. Нейкія ваенныя, што з дня ў дзень вудзілі — і не вывуджвалі — рыбу, некалькі пісьменнікаў, дзяўчаты, якім да старой не было справы.

Пасябраваў з ёю толькі паджылы таўстун, Петра Мадэставіч, сівы, з дабрадушнай, да вушэй, дзіцячай усмешкай. У яго былі спадзістыя плечы, тлустыя грудзі, што зараслі сівым воласам, і вялізны круглы жывот. Плаваў ён, як плавок, гадзінамі, а калі ставаў па грудзі ў вадзе і скрыжоўваў караценькія лапкі, то вельмі нагадваў “дзядулю вадзяніка” з карціны Білібіна.

Спецыяльнасць у Петры Мадэставіча была рэдкая — скульптар. І не проста скульптар, а такі скульптар, які аднаўляе партрэты даўно памерлых людзей па іхняму чэрапу. Здавалася б , пры такім частым сутыкненні са стагоддзямі быць яму змрочным і разважаць аб тленнасці жывога, а ён быў рухавы, вясёлы, крыклівы, як канюка, і цікаўны да ўсяго.

— Цёцю! — гарлаў ён, вылазячы з вады. — Гэта ж скора вашы імяніны святкаваць будзем!

— Ты адкуль ведаеш? — усміхалася яна.

— А як жа, — рабіў Петра посную морду. — Дваццаць чацвёртага верасня… Святой першамучаніцы Тэклі.

Нельга было не засмяяцца, так не пасаваў посны выраз да яго круглай фізіяноміі.

— Ну, — казала яна.

— То, можа, разам адсвяткуем, цётачка?

— Як гэта?

— У мяне ж дваццаць трэцяга… Па-а-кут-ні-кі-і Андрэй, Іван і Петра… Ня-адзе-ля шаснаццатая па-а сё-му-се…

— Можна, — казала яна.— Ды ты забудзеш.

— Не можа гэтага быць, — казаў ён. — Выпіўку ды забыць.

— Будзеш ты на тым свеце смалу з дзёгцем піць.

— Прызвычаімся, — казаў ён.

— Пі, пляменнічак, колькі няшкодна, — пасля паўзы казала яна. — Гэта ўсё лухта. Няма таго пекла.

— Так і няма? — здзіўляўся скульптар.

— Няма.

— І тое праўда.

Яны паглядалі на нешматлікіх суседзяў на пляжы. Ляжалі на гальцы дзяўчаты, карычнева-чырвоныя, гарачыя ад сонца.

Хадзілі між іх заўсёднікі — маладыя людзі з ухмылачкай, — шнырылі вачыма, шукаючы, каго б пажэрці.

— Бобікі, — казаў таўстун. — Драпежнічкі з вышэйшай хатняй асветай.

— Кінь, — казала яна, — сам быў не лепшы.

Жанчына глядзела на мора, на сінія ўзгоркі, рэдка парослыя сумахам, і прыжмурвалася:

— А-ёй, гарачыні колькі. Во каб гэта нам… Што б расло!

Яна ўспамінала свае балоты, векавыя ліпы ў прысадах, палёт бяроз на гасцінцах і туман між медных ствалоў пушчы.

…Дні праз чатыры пасля таго як жанчына з’явілася ля мора, прыехала новая група, чалавек восем, усе ажыўленыя, але бледнатварыя — відавочна, з поўначы. Штосьці рабіла іх падобнымі адзін да аднаго, гэтых мужчын. Магчыма, іронія, магчыма — утрапёны агеньчык, які гарэў у іхніх вачах, калі яны, спрачаючыся, ішлі з аўтобуса да канцылярыі.

Вызначаліся сярод іх асабліва двое: стары з абліччам румянага фанатыка і малады чалавек год пад трыццаць.

Калі малады чалавек раздзеўся, кінуўшы вопратку на ляжак, і павольна пайшоў берагам, “драпежнічкі” глянулі на яго і засумавалі. А дзяўчаты, калі ён праходзіў, глядзелі наўздагон ва ўсе вочы, забыўшыся на сарамяжлівасць і стрыманасць, забыўшыся нават на спрадвечную жаночую ўніклівасць, якая бліжэй за ўсё да какецтва.

Ён быў дзівосны. Кісці рук і галава, відаць, трохі ўжо загарэлыя ў дарозе, залацістыя, а ўсё астатняе белае, як пена.

Шыракаватае аблічча, прыемныя цвёрдыя мускулы ля рота, сінія вочы ўразлёт, залацістыя валасы… А цела!.. Толькі на грэчаскіх статуях бывае часам такое. Ані грана лішняга не было ў ім, але не было і таго, што часам брыдзіць цела прафесіянальнага гімнаста, тых суцэльных вузлоў мускулаў, што, як звязкі змей, непрыгожа ходзяць пад скурай.

Яно было гладкае, цвёрдае, з шаўковай скурай. І дзіўнымі здаваліся пры шырыні плячэй дзявочая талія і вузкія моцныя клубы.

Не звярнуў на яго ўвагу толькі мастак, які сядзеў з альбомам на лежаку, ліхаманкава замалёўваючы жанчыну ў чорным. Жанчына стаяла ля самай вады, гледзячы ўдалячынь. Мастак толькі што прыехаў, выйшаў на пляж і ахнуў: перад ім стаяў жывы прататып смуткуючай маці для ягонай карціны.

А ён шукаў яго доўга. Вось ужо, сапраўды, не ведаеш, дзе знойдзеш, а дзе страціш.

Малады чалавек падышоў да старой і, схіліўшыся, пацалаваў яе ў скронь.

— Дзень добры, матуля… Не засумавала тут без мяне?

Схаваўшыся ўся ў яго абдымках, яна знізу гледзяла на яго і, нібы не ведаючы, што ёй рабіць, разгублена шаптала:

— Валерык… Сынок мой…

— Не сумна было?

— Што ты… Мора якое!.. І Лорачка… І Петра Мадэставіч… Валерык… Сыночак…

— Прабач, трошкі затрымаліся… Цяпер ужо — разам.

Мастак, гледзячы на іх, крэкнуў і падумаў, што ён — бездар і што яму трэ было б пісаць зусім другую карціну… Проста — маці і сын. Проста — шчасце.

…Петра Мадэставіч з’явіўся на пляж, калі маці пайшла ўжо адпачыць перад абедам, і, убачыўшы Валерыя, таксама ахнуў: “Ляпіць”. Але падышоў, пазнаёміўся, пагаварыў і… сумеўся.

“Галаву хіба толькі… Вучоныя з такім целам не бываюць… Не паверыць ніхто”.

…За абедам у вялізнай прахалоднай сталовай ён сядзеў у сваім кутку і здалёк назіраў, як васьмёрка тых, што прыехалі, заняла два ссунутыя сталы, як старая сядзела побач з сынам, якога ён агойтаўся ляпіць, як усе пачціва дагаджалі ёй, — і толькі тут, параўнаўшы вочы, і бровы, і выраз абліччаў, і тое агульнае ў рухах старой і маладога, здагадаўся, што перад ім маці і сын, і сам сабе свіснуў:

— Вось табе маеш… І паверыць нельга, што Тэкля свет Данілаўна нарадзіла такога.

А калегі Валерыя глядзелі толькі на яе, глядзелі ўлюблёнымі вачыма, бо, відаць, любілі яе сына.

Старая амаль не гаварыла з імі: напэўна, саромелася вясковай гаворкі. Але гонар усё больш поўніў яе сэрца, калі яна бачыла павагу ўсіх да сына. А сын часам усміхаўся ёй і звяртаўся да яе, таксама па-вясковаму, і тады сэрца старой аж аблівалася цеплынёю. Кожны раз.

Падышла сястра-гаспадыня.

— Вось, — ускінулася старая. — Вось гэта Ларысачка… А гэта, Ларысачка, мой сын.

Сястра паглядзела на яго і трохі пачырванела.

Валерый глядзеў на яе з добрай усмешкай. Нельга было не ўсміхнуцца з дабрынёй, зірнуўшы на такую. Ладненькая, маленькія ручкі, добрыя сінія вочы, пяшчотны румянец на твары. Наіўны маленькі рот, а ля яго хатнія, таксама наіўныя, ямачкі.

— Дзякуй вам за маці, — сказаў Валерый.

— Што вы, — пачырванела яна, — я вельмі яе…

І сумелася.

— Дзякуй, — яшчэ раз сказаў Валерый.

— А дзе Ярынька? — спытала старая.

— Гэта хто? — спытаў Валерый.

— Яраполк гэта, — сказала старая, — брацiк яе. Яны, Валерачка, без усiх засталiся. Адны. Ларысачка яго гадуе. Такi добры хлопчык.

— Ды дзе яму быць, — сказала Ларыса.— Зноў, пэўна, сабак ганяе.

— Ты яму — гасцiнчыка. — Старая падала сястры пакунак. — Гасцiнчыка нашага: слонiмскага. Там цукеркi такiя, “бульба беларуская”, i антонаўка. Бо ў гэтых тутэйшых яблыках ан-нiякай смакаты няма: Як вата: I скажы яму, хай купаецца лепей. Восень скора, хай набiраецца сонцам.

Ларыса ўсё чырванела, паглядаючы то на яе, то на Валерыя, які стаяў і глядзеў на яе, пільна, з усмешкай.

Калі яна пайшла, а Валерый сеў, старая, хаваючы вочы, сказала:

— Добрая якая… Ну проста дзіва… Што ёй у старой бабе?… А яна…

І раптам — ні да чаго — сказала:

— І што дзецям у гэтых сабаках?

Сабакі гадаваліся ля сталоўкі. Было іх штук пяць, усе тлустыя, добрыя, кашлатыя, хоць ты іх на полюс холаду вязі, і ўсё дрэннай пароды. Яны ведалі людзей і за Петрай Мадэставічам, напрыклад, кідаліся табуном.

— Прыхлябацелі, — бурчаў скульптар. — Дармаеды. Нахлебнікі. Выселіць вас.

Сабакі матлялі хвастамі.

— Працаваць трэба, — бурчаў ён. — Бог падасць.

І выкладаў на жвір косткі, недаедкі і што іншае.

:Сястра-гаспадыня, стоячы ля столiка скульптара, усё яшчэ паглядала на новенькiх. Яе здзiўляла, што ўсе з асаблiвай павагай глядзяць на гожага маладога чалавека, нават старыя, i ўсе слухаюць, калi ён гаворыць.

— Чаму гэта так? — спытала яна ў таўстуна. — Хто ён? Хто яны?

— Яны?

— Але.

— Магу сказаць, — буркнуў стары. — Ленінская прэмія за сепарыраванне плазмы… За працы над плазмай — Нобелеўская прэмія гэтага года.

— Галоўны, відаць, той, сівы.

— Сава Апанасавіч?.. Не, ён — пачынальнік. Так бы мовіць, шэф. Ён якраз на другім месцы ў гэтай кампаніі. Галоўны геній там унь той… бог.

Замармытаў:

— Недагеніі… Перагеніі… Эксгеніі… Супергеніі.

І раптам спытаў:

— Ведаеце хто ён? Валерый Палецкі.

Сястра пацiснула плячыма.

— Неадукаванасць i недасведчанасць ёсць грозныя бiчы чалавецтва, — сказаў стары. — Такая галава з’яўляецца раз у стагоддзе. Глядзiце, гаспадынька, можа, больш не давядзецца.

Ён быў трохi пакрыўджаны тым, што мацi за ўвесь час абеду нават не глянула ў ягоны бок.

Але як толькі скульптар — раней за ўсіх — скончыў абедаць, Валерый заўважыў гэта і, устаўшы, пайшоў да яго.

— Прабачце, — сказаў ён, — я ўгледзеў, што вы ўсталі раней за ўсіх.

— Пілі б свой кампот, — сказаў таўстун.

— Крыўдуеце, — усмiхнуўся “ўсiмi беласнежнымi” Валерый.— Вы ж ведаеце. Мацi. Яна столькi гаварыла пра вас: Калi ласка, калi хочаце, пераходзьце за наш стол. Вельмi гэта добра будзе.

— З прыемнасцю, — буркнуў стары.

…Ужо два дні яны елі разам, гулялі, купаліся разам. Скульптара ўзялі ў сваё кола так проста і лёгка, нібы век былі знаёмы.

Разам ездзiлi ў горы. Падымалiся паўз кiнутыя пустыя аўчарнi i здзiчэлыя мiндальныя дрэвы на перавал. Глядзелi адтуль на бязмежнае мора, на бухты ўнiзе, на дураломны Чортаў Палец, якi стаяў над стромай i не падаў.

Старая сядзела, склаўшы на каленях сухія рукі, мружылася пад сонцам, усміхалася ўсім радасна і казала:

— Камяніскі якія! А мора! Ляцець хочацца. І зямля харошая.

І ўздыхала:

— Колькi зямлi прападае. Гэта б сюды нашу ваду.

А на пляжы, заўважаючы, як усе людзі глядзяць на яе сына, яна сама цяпер любіла ўсіх. Усе былі

харошыя. Толькi той, што сядзела тады з нагамi ў вадзе, не было ўсе гэтыя днi. Можа, скончыўся срок, i яна з’ехала. А можа, паехала ў горад.

У сына былi, здаецца, закаханыя ўсе дзяўчаты. Нават Ларыса, якая дагэтуль глядзела на ўсiх хлопцаў проста i роўна, нiбы на iстот адной з ёю пароды, апускала доўгiя веi, сустракаючыся з iм. Iм нельга было не любавацца, калi ён iшоў у мора.

Спачатку белы, ён праз два дні, калі спавіў цела залацісты крымскі загар, стаў увесь залаты, як выліты з золата.

— Гэта ўсё мора, — шчасна ўсміхалася старая. — Я дык назнарок нанач рукі не мыю. Пакладу далонь ля рота — салона. Пахне. Шкада — купацца мне ўжо нельга.

На трэцi дзень, калi сядзелi за абедам i сын, толькi што нажартаваўшыся з Ларысай, глядзеў з усмешкай, як яна iдзе мiж столiкамi, старая спiной адчула нешта няёмкае: нiбы цень упаў на яе.

— Валерый, — пачула яна жаночы голас. — Ты якім чынам тут?

Сын узняў вочы, і старая спалохалася, яшчэ не ведаючы, у чым справа: з залатога ён стаў залацісты, нібы ўся кроў адхлынула ад аблічча.

— Дзень добры, Агата, — сказаў ён. — Рад бачыць.

Маці азірнулася. За яе спіною стаяла тая, з пляжа. У белай шаўкавістай сукенцы, таксама ўся залацістая. На дасканалых руках — белыя карункавыя пальчаткі. Рот усміхаецца. Шэрыя вочы глядзяць на Валерыя насцярожана і неяк нязвыкла.

— Даўно тут?

— Трэці дзень.

— А я ў Ялце была: Што ж, прыемна бачыць.

Толькі на хвілінку знік з яе вачэй гэты дзіўны спакой. Калі яна ўбачыла твар маці і пазнала яе,

пракінулася нешта ў вачах і знікла.

— А мы знаёмыя, — прыхільна сказала яна. — Я і то думала, чаго гэта мяне цягне загаварыць?

— Але, — сказала маці.

— Буду рада паразмаўляць, — сказала Агата і пайшла.

Старая бачыла, як усе за столікам глядзяць ёй у спіну, і разумела, што глядзець варта, і разумела, што здарылася нейкая бяда.

— Хто такая? — шэптам спытала старая ў Валерыя.

— Гэта я н а , мама.

— Хто?

— Я н а , — паўтарыў ён.

Маці зрушылася была, але ногі сталі цяжкія, зазвінела ў вушах. Яна засталася сядзець. Яна ўспомніла ўсё. Яна ніколі не бачыла яе, але ведала, што яна — такая вось.

I яна цяпер ненавiдзела яе ўсёй страшнай сiлай мацярынскай нянавiсцi. Бо яна бачыла, што з iм было два гады таму. Тая не бачыла. Бачыла яна. Бачыла, як ён не еў, i не спаў, i худзеў на вачах, i гадзiнамi ляжаў, пазiраючы некуды ў пустату. I як ён стагнаў у сне — тая таксама не чула. Чула яна.

“Добра. Не падабаецца — скажы адразу. Не мучай месяцамі, гадамі, не мучай чалавека. Не-е, занадта, відаць, радасная гульня. Бо ўсе азіраюцца, бо ніводнай няма, каб не зайздросціла, бо… якога ж ражна табе трэба, дзеўка, якога?! Разумны, пяшчотны, мужны, гожы… Як яна магла адмовіць яму ? Не каму-небудзь, я м у. Вось такому… Вялікі, дужы, а сэрцам дзіця. Адданы, верны, усё прымае, як скажуць. Верыць людзям “.

…Калі яны выйшлі са сталовай, маці сказала яму:

— Т-так. Зноў, сыне, мукі табе.

— Лухта, — сказаў ён.

— Едзем адсюль, — сказала яна.

— Нашто? — бесклапотна спытаў ён. — Усе нашы — тут. Яшчэ застаецца месяц. I потым: усё ж прайшло, мацi. Мiнула ўсё.

На пляжы цяпер вакол маці заўсёды было поўна. Неяк проста так. Сядзелі, смяяліся і жартавалі дзяўчаты, аціраліся каля іх хлопцы. Калегі сына гулялі з імі ў валейбол. Рогат стаяў на ўвесь пляж.

А Тэкля глядзела, як ён б’е па мячы, як кiдаецца ў хвалi, як жартуе з дзяўчатамi. I трывога яе ўсё ўзрастала. Нiхто не бачыў, што ён сам не свой. Нiхто. Толькi яна.

Трывога нарастала два дні, глухая, цяжкая, як кашмар. Познім вечарам трэцяга дня старая не вытрымала і, апынуўшыся адна ў пакоі, павагалася хвіліну, а потым укленчыла на закрытым з усіх бакоў балконе. Укленчыла паміж плеценымі крэсламі і канапай.

…Яна і зараз глядзела на мора. Бо нават тут не магла адарваць ад яго вачэй. Такое яно было… вялікае.

Мора шумела, гнала месячныя хвалі. Зрэдку дрыжалі каля тэрасы гледычыі.

Старая не малiлася, можа, дваццаць год. Яна сапраўды не верыла ў пекла, з таго дня, калi Янук i Антось стаялi пад сценкай, а каля iхнiх ног лашчыўся i вiшчаў Цюлiк. Антось — яму было пятнаццаць — мякка пiхнуў нагою пушыстага даўганогага шчанюка.

— Бяжы, Цюлічак, бяжы адсюль.

Шчанюк у дзікім захапленні пагнаўся за ўласным хвастом. Вішчаў, аж стагнаў, ад радасці. І круціўся… Ля самых іхніх ног…

А ў яе — паласою — пякло аблiчча. Мiтусiлiся перад вачыма ценi: I Янук усмiхаўся ля сценкi. Хлопцы былi вельмi падобныя да малодшага. Былi б такiя, як ён.

Цюлік лавіў свой хвост… ля самых іхніх ног. Яго чамусьці ніхто не гнаў.

— Хай жыве Беларусь! — нейкiм дзiўным, зрывiстым, чужым голасам крыкнуў Антось.

Яна не чула таго, што адбылося потым. Зусім не чула. І толькі пазней убачыла сценку і траву, на якой, не адрываючы цела ад зямлі, круціўся і екатаў Цюлік.

…Яна тады выхадзіла яго.

Цюліх здох гэтай зімой. Сівы ад старасці сабака. Толькі тады яна дала згоду пераехаць да малодшага.

Што ўжо тут?!. Зямлі не было, бо не было рук. Не было сабакі. Не было і старэйшых. Дваццаць год кожны вечар яна хадзіла т у д ы , адчыняла рыплівую фортку і сядзела, а бузіна схілялася над ёю, бо ставала ўсё гусцейшая і гусцейшая.

Яна не малілася дваццаць год.

— Божа мiласцiвы, — нiбы прыслухоўваючыся да ўласнага шэпту, сказала яна. — Узяў ты майго Максiма, узяў рукамi чужынскiмi хату, сад, двух старэйшых: Збаў хаця гэтага ад пакут, ад змяюшкi той у вобразе чалавечым. Лiтуй яго, аднаго, адзiны мой свет у вачах: Апошняга.

Недзе далёка ракатала, цягнула гальку мора.

— Ён не вытрымае такога больш. Ты не ведаеш, а ён не вытрымае.

Думка ўразіла яе, і таму яна і думку выказала ў сваёй трывожнай споведзі.

Лягчэй не ставала.

— Кроў яна з яго высмакча, змяя.

Яна ўсё разумела. Яна ведала: не дапаможа.

— Сябе аддасць раз, а з яго за гэта — жыццё возьме.

У адказ гучаў толькі голас мора, якое драбіла бераг. І тады Тэкля ўстала, ведаючы, што ніхто не дапаможа, што спадзявацца можна толькі на сябе.

Маці не ведала, што Валерый якраз у гэтую хвіліну сядзіць на вялікім камені, які выдаецца ў мора, і слухае цішыню і сябе. Хвалі разбіваліся аб падножжа валуна, усплёсквалі, кідалі часам на гарачы лоб кроплю вады… Была ціша, і толькі здалёк, з танцавльнай пляцоўкі, далятаў сумны і страсны голас спевака: круцілі пласцінку.

Песня была не вельмі ўжо і хвацкая, але ў гэтыя дні ўсе нібы павар’яцелі з ёю, круцілі, можа, сто разоў, да адчаю. І хлопец раптам адчуў, што гэтыя немудрагелістыя гукі нейкім чынам адпавядаюць яго настрою.

Ты так печально целуешь меня,

Словно знаешь,

Что эта встреча

Будет последней,

Чувство тоски безнадежной

Сжимает мне сердце.

Может ли завтра

Прийти без тебя?

І Валерый раптам з нечаканай вастрынёй зразумеў: “заўтра” прыйсці “без яе” не можа. А калі прыйдзе, яму ў такім “заўтра” няма патрэбы.

Што яму, сапраўды, рабіць з гэтым “заўтра”? Выбівацца, як раней, працаваць, як вярблюду, як чорнаму валу, як гэта ён рабіў дагэтуль. Ну вось, яму трыццаць. Ён не дазволіў сабе дагэтуль ані хвіліны адпачынку. Ён ні разу не бачыў мора, гор, пустынь, вінаграднікаў. Усё гэта было “рана”. Дванаццаць год затворніцтва, да якога ён сам прысудзіў сябе.

Ён быў славалюбівы і сам прызнаваўся сабе ў гэтым, лёгка, нават з гонарам. Быць лепшым, быць першым — іначай не варта было нараджацца на свет.

Дабівацца гэтага ўсяго не інтрыгамі, не падкопамі, не дагаджэннем камусьці. Пасля такога не паважаеш сябе, а ён хацеў не страціць і кроплі гонару. Дабівацца не аслінай упартасцю, а тым, за што ніколі не асудзіць сябе чалавек: уласным талентам.

Але таленавiтых шмат. Колькi ён бачыў тых, што так i не пайшлi далей ухвалы сяброў: “Здольны хлопец”. Не, яму ўсяго было мала. Ён ведаў, што ён выключна абдараваны, i працаваў як вол, каб стаць незаменным, лепшым, самым прыкметным.

Ён не шукаў папулярнасцi. Ён ведаў: яна прыйдзе сама. Ён працаваў. Усё было “рана”. Ён не завёў сям’i, не хацеў нiякiх слабасцяў. У яго не было нiякiх “хобi”. Усе, хто сутыкаўся з iм, здзiўлялiся яго нечалавечнай, немагчымай для многiх працаздольнасцi.

Усе гэтыя гады ён спаў гадзін пяць у суткі. Сон і работа. І яшчэ фізічныя практыкаванні. Са слабым здароўем нельга было б зрабіць і сотай часткі той вялізнай працы, якую рабіў ён. Ён часам казаў, што можа замяніць адзін увесь аддзел. І сапраўды таго, што ён паспеў зрабіць, іншым хапіла б на ўсё жыццё.

Дні і ночы, ночы і дні. Гімнастыка, душ, сняданак… Не піць, акрамя свят, не курыць… Работа, гімнастыка, абед… Не дазваляць сабе ніякіх кафэ… Хваёвая ванна ўвечары…

Пры яго вялікіх здольнасцях і такой працаздольнасці ён рабіў усё, здавалася, з падазронай лёгкасцю… Яго не толькі ўсе паважалі. Яго пабойваліся, нібы лёс даў ім, звычайным людзям, магчымасць стаяць побач з чымсьці незразумелым, невытлумачальным, малаімаверным.

І пры гэтым ён ніколі не быў машынай. Жывы розум фантаста, багатае ўяўленне — штосьці ад паэта ў фізіцы, вясёлая, азартная праца. Яго любілі за скупую жартаўлівасць, чысціню, за арганічную няздатнасць не толькі да подласці, але і да звычайнага кампрамісу.

I так дванаццаць год: Не, адзiнаццаць: Два гады назад было т о е . Iх вялiкасць “Сам-Палецкi” зволiлi “уцюрыцца” ( як, не вельмi дасцiпна, казаў калега, блазнаваты паскакун Вiцька Малiмончык, лепшы спецыялiст па матэматычнаму аналiзу). Суцэльным прынiжэннем быў той год. Каб не ён — яны скончылi б яшчэ год назад. А мацi ж таксама было цяжка чакаць.

Ні хвіліны асабістага. Мозг, здавалася, ператварыўся ў пачвару, якая жарэ ўсё… Жанчыны самі падыходзілі, але, адчуваючы, што яны менш патрэбны яму, чым ён ім, адыходзілі.

Прага шчасця, адпачынку, музыкі? Лухта. Потым.

I вось яны “дасягнулi”. Далей, здавалася нат, не было куды iсцi. Цяпер можна было пачынаць жыць. Для пачатку яны выехалi сюды.

З непрывычкi да поўнага спакою i гультайства Валерый першыя ночы дрэнна спаў. Гэта было ненатуральна. Бо ён нават падчас замежнай паездкi здзiўляў усiх тым, як ён працаваў у самых непадыходзячых умовах.

Пайшлi кнiгi, заплывы ў такую далячынь, што за два днi яго двойчы вярталi з катэрам, кiно, у якiм ён не быў сто год. У Феадосii ён цэлы дзень сядзеў ля малюнкаў Валошына, адчуваючы амаль сладастрасную насалоду ад звычайных квадрацiкаў паперы з разнастайнымi фарбамi, якiя былi — прыгажосць, свой погляд на свет.

Цяпер ён шкадаваў, успамiнаючы самалёты, вулiцы чужых гарадоў, усплёскi “блiтцаў”, шумлiвы натоўп. Пiць гэта трэба было. Пiць.

І раптам… Яна. Зноў тое самае. Зноў цяжкая, без прасвятлення, з адным бязмерным болем, неўтаймоўная цяга.

Нічога добрага з гэтага не магло атрымацца. Нічога. Зноў патаемныя сустрэчы, зноў дабрыня і пакорлівасць, калі ён ішоў прэч у ярасці на яе і на лёс. Зноў абыякавасць, калі ён цягнуўся да яе.

:Наступнага дня ён ляжаў на пляжы, заплюшчыўшы вочы, i напалову драмаў. Мозг, пазбыўшыся за першыя ж днi свiнцовай стомы, працаваў надзiва ярка, чыста, магчыма, нават хвараблiва ясна. У напаўдрымоце ён камбiнаваў розныя, часам узаемавыключныя з’явы, вобразы, словы, ствараючы з iх стракатую непрыемную мазаiку.

Цень упаў на яго аблічча. Думаючы, што гэта нехта са сваіх, ён сказаў:

— Адыдзi, не засцi мне сонца.

І адразу пачуў яе голас:

— Дзень добры, Валерый.

Усё здрыганулася ў ім, але ён адказаў, не адкрываючы вачэй:

— Дзень добры. Што, хочаш пераступіць? Як калісь? Няма іншай дарогі?

— Грубасць ніколі не ўпрыгожвала мужчыну.

— А двудушнасць — жанчыну.

Яна засмяялася, села.

— Жанчына не можа не быць двудушнай, калі мужчына — табліца лагарыфмаў, хадзячы электронны мозг.

— Ты нашто падышла? Што хочаш запраграмаваць?

— Цi можна парушаць маральны кодэкс, — iранiчна сказала яна.

— І адказ?

— “Заляцацца да чужых жонак з несур’ёзнымi намерамi — нельга. Можна толькi — з сур’ёзнымi. За iншае мала бiць морду”.

— Што ж, па-мойму, правiльна.

— А калі “чужыя” зусім не думаюць, сур’ёзныя намеры ці не?

— Тады няхай чужыя ідуць да дзядоў з атрафіраваным сумленнем.

— Я і прыйшла, — сказала яна. — Ты ж некалі не ўспамінаў аб сумленні.

— Бо не хацеў… Не мог.

Яна дражніпа яго, але ён праз заплюшчаныя павекі не мог бачыць гэтага і гаварыў больш-менш сур’ёзна. А яна сядзела над ягонай вялізнай постаццю і глядзела, схіліўшы галаву, хітравата, як лісіца ў глыбокі калодзеж.

— Штосьці ты і не падыходзіш да мяне?

— Не хачу.

— Дурны. — Яна сказала гэта раптам сур’ёзна, тым тонам, ад якога ў яго заўсёды падала сэрца. — Я ж бачу. Кiнь ты мучыць самога сябе: У жыццi i так усё няпроста. Прыходзь: Ну?

Ён маўчаў, і тады яна ўстала. Пайшла. Праз няшчыльныя веі ён бачыў, як яна ішла па гальцы, падабраная, пластычная — уся як успамін і як пакута.

…Дзень імянін маці скульптар вырашыў святкаваць разам са сваімі і падбіў усіх, каб прынеслі шмат віна і “грукалі ў дзверы толькі нагамі”. Сабраліся удзесяцёх: сябры, маці, Петра Мадэставіч, Ларыса.

Да апошняй заляцаліся напрапалую. Усе. І маці было дзіўна, што ўсё гэта, здаецца, зусім не закранала Валерыя. Сядзеў спакойны, пазіраў на дзяўчыну вачыма, якія бачылі і не бачылі.

На здзiўленне Петры Мадэставiча, усе госцi накiнулiся не на магазiнныя вiны, а на маладую тутэйшую маджарку, чырвоную, белую i бурштынава-ружовую. Маджарка стаяла ў вялiкiх шкляных збанах, знесеных з усiх пакояў. Была яна трохi каламутная — нават вiнаградныя скуркi часам траплялiся, — кiсла-саладкавата-даўкая i халодная як лёд.

Старой маджарка не спадабалася.

— Хіба гэта гарэлка? — усміхалася яна.

Але потым прыйшоў сум, прыемны і цёплы. Стала шкада жыцця, якое — што ні кажы — канчалася. І разам з тым было весела, нібы ўвесь шлях ляжаў наперадзе.

“Вось у чым справа, — падумала яна. — Вось чаму п’юць тое кiслоцце”. I яна глядзела на гожае аблiчча сына i на хатнiя ямачкi ля наiўнага рота Ларысы, i ёй рабiлася трохi крыўдна. Гаспадарлiвая, гожая, добрая. Усе ж мужыкi такiя дзецi: Пакiнь iх, хаця i ў сорак год, — наробяць глупстваў. Справа жанчыны апекаваць над iмi, дапамагаць, кiраваць непрыкметна, каб, крый божа, не заўважылi, не ўсумнiлiся ў сваiм панаваннi: “Чым бы дзiця нi цешылася:” I вось з’явiлася т а я , нядобрая, страшная ў вечным сваiм патрабаваннi. Нiчога не аддаваць. Толькi браць, браць, браць.

Яна не вiнавацiла сына, яна нават дапускала, што iначай у яго не магло быць. Сваiм прыродным розумам, сваiм вялiкiм вопытам яна ведала, якую ўладу часам бяруць над сапраўднымi мужчынамi, высакароднымi i добрымi, тыя жанчыны, якiя не абмяжоўваюць сябе ў сродках: самаўлюбёныя, пыхлiвыя, ганарыстыя, хлуслiвыя. Тыя, для якiх галоўнае — сцвердзiць сябе, мiжвольна прынiзiць сваiх сябровак i ўзысцi вышэй за iх, няхай нават па трупах.

І таму яна шкадавала яго. А голас за акном, за садам, спяваў усё тое самае:

До завтра…

А вдруг оно меня обманет?

Я буду ждать — ты не вернешься,

Я буду звать — не отзовешся,

Уйдешь далеко.

Гучала ў ім туга і яшчэ радасць, што вось чалавек можа так тужыць, што яму радасна ад тугі, бо ён — жыве. І маці ўспамінала палі, каменную россып на іх, валы з камянёў на межах, — усё ўласнымі рукамі! — сінія лясы і крывавае зіхаценне каласоў у вачах.

— Не трэба, — раптам шапнула ёй Ларыса, і маці здзівілася, як гэта тая здагадалася аб усім.

Большая частка гасцей спрачалася, пiшучы на клапцiках паперы шэрагi нейкiх лiчбаў i лiтар. Часам нехта рагатаў, нiбы ў лiчбе, якая вось зараз толькi з’явiлася з-пад аўтаручкi, было нешта смешнае. I толькi сын адчужана глядзеў на iх, думаючы, вiдаць, пра нешта сваё, ды яны, жанчыны, удзвюх па-змоўнiцку шапталiся на рагу стала.

— Не трэба, маці… У вас было добрае жыццё… Наўрад ці хто з нас пахваліцца такім пад старасць.

— Ведаю… Ты адсунься, доня. Сядзіш на рагу стала.

— Мне ўсё адно.

— Што думаеш рабіць?

— Здам апошнюю сесію. Буду працаваць. Яраполка вывучу. Буду жыць.

— Правільна, — з горкай сухасцю ў горле сказала маці. — Ёлупаў на свеце многа, але нашто яны?

— Мамцечка, — голасна звярнуўся да яе Петра Мадэставіч, — вы — краса і ўцеха. Скажыце нам нешта.

Маці ўбачыла вочы Валерыя і зразумела: зараз ён устане і пойдзе, бо ўсё у ім нацягнута як струна, бо смутак валодае ім безвыходна, бо ўвесь ён ва ўладзе апошняй крайнасці. Нельга было дазволіць, каб усё гэта здарылася пры дзяўчыне.

— Ціха, — сказаў нехта.

— Я ведаю яго трыццаць адзін год, — сказала яна.

— Яму трыццаць, — недарэчы сказаў прафесар.

— Я яго трыццаць адзiн год ведаю, — упарта паўтарыла яна. — А ён мне: не больш вядомы, чым ты, Сава Апанасавiч. I яшчэ: старая я: Так i не зведаю, вiдаць, хто ў яго будзе: Сын?.. Дачка?.. Не зведаю працягу сабе.

Яна гаварыла гэта такім тонам, што ўсім стала страшнавата. Але затое яна бачыла, як пацямнелі ад болю яго вочы. Напэўна, ён не пойдзе сёння туды, куды кліча яго памяць. А заўтра? Што ж, “заўтра” бог дасць. Можа, гэтая хвароба пройдзе за ноч.

— І яшчэ: загубіў ты сваё юнацтва, сыне. — Яна адразу пашкадавала аб гэтых словах, але змоўчаць позна было. — Самыя залатыя гады. Таму і трызняцца табе шамаханскія царыцы…

Устала:

— Вы тут гуляйце, родненькія, не зважайце на старую бабу. А табе, донечка, час спаць. Заўтра ўставаць ранютка, не тое што гэтым абібокам.

Сын апусціў вочы, і маці засталася задаволена сабой, бо ясна паказала, што яна ганіць і што ўхваляе.

— А ты, Мадэставiч, прайдзiся са мною. Пагуляем трохi. Потым вернешся.

— Абавязкова, — заспяшаўся скульптар. — Канечне.

Праводзіўшы Ларысу, яны павольна пайшлі берагам мора, падняліся па голаму, сіняму пад месяцам, адхону на старыя закінутыя могілкі.

Петра Мадэставiч, пакуль падымалiся, захакаўся i засопся. Але яна iшла ўсё той жа размеранай сялянскай хадой, прамая, як трысцiна. Iшла, як хадзiла з вязанкай галля за плячыма або з ношкай снапоў, калi не было каня, а iх трэба было хутчэй убраць з поля.

Яны ішлі паўз могілкі, сухія, блакітныя, засыпаныя каляровай галькай, а ўнізе дыхала, білася аб скалы мора.

— Дзіўны выпадак, — сказаў скульптар абы гаварыць. — Аднаўляў я па чэрапу галовы розных людзей, часцей вялікіх. А аднойчы трапіўся проста бязведамны чэрап: маладога воіна з наддняпроўскага кургана. Магутны, ёмісты, правільны… Я працаваў, а сам думаў аб сваім. Я тады быў яшчэ малады… Закаханы… І раптам зразумеў: нічога ў мяне не атрымаецца з гэтай работы, калі ў бюста будзе суровы выраз. Вось чаго не хапала: усмешкі. І ледзь я зрабіў яе — свет стаў іншы.

— І што?

— Скончылася гэта ўсё сумна, як многае сапраўднае. Толькі я, як стане мне зусім нясцерпна, іду да гэтага юнака ў музей. Гляну на ўсмешку — і адразу падзенуцца кудысь і сухасць і боль. Быццам зноў жыву, кахаю, пакутую. А ён усміхаецца, нібы дзякуе мне за дабрыню, за тое, што паставіўся як да жывога, не даў у крыўду стагоддзям.

І дадаў даволі сумна:

— Я зрабіў шмат. Але часам думаю: адно зрабіў. Усмешку… Ды хіба гэта я?

Ішлі моўчкі.

— Твая праўда, — сказала маці. — Які там рай?! Трэба вось так , як ты, застацца. Глядзі, гола як. Каму ад гэтага ўсяго лёгка? Хіба што п а д у м а е тут чалавек. Дый тое, ці аб жывым? А ў нас замест каменняў мята, падтыннік, мокрая трава. Бузіна спіць. І салоўка спявае… У нас на Беларусі, у нашым наваколлі, сын, калі маці памрэ, мосцік робіць з дубовай плахі. Праз ручаіну. І імя часам на бакавіне плахі выража. Хтось пройдзе — прыпыніцца. “Вось, — падумае, — мосцік ляжыць. Памерла, значыць, нейкая жанчына”. Нават хоць і дабром не ўспомніць, а ног не намочыць.

— Не трэба вам пра гэта.

— Трэба… Баюся я… Мне зараз што? Мне зараз толькі б унукаў, а там і — мосцік. Не помніка мне трэба, не слоў іхніх, не т о й жанчыны. Мне б простую дзеўку, каб спакойнай была. Не чужую, не нядобрую… Мосцік…

— Кінь, Тэкля, — упершыню на “ты” сказаў скульптар. — Іншыя яны людзі.

Вяртаючыся назад, яны ўбачылі яшчэ асветленыя вокны пакоя скульптара. Значыцца, госці не разышліся. А паварочваючы за рог дома, якраз туды, дзе сцежка бегла між сініх кактусаў і блакітных агаў, дзе мяшалася з ценямі месячнае сяйва, пачулі — зусім блізка — два галасы.

…Дарэмна цямнелі ад слоў маці яго вочы. Словы не дапамаглі. Словы, магчыма, нават штурхнулі.

— Чаго ж ты не пайшла са мною тады? — спытаў ён.

І голас Агаты адказаў:

— Я не магла…

Скульптар і маці застылі без змогі пайсці. Яны — адначасова — зразумелі, што выявіць сябе — позна. І таму яны адступалі, міжвольна падслухоўваючы, адступалі павольна-павольна, больш за ўсё баючыся, як бы не наступіць на галінку, на хрусткі панцыр мідзіі, на струк гледычыі.

— Я не магла… Але я кахала цябе.

— Няпраўда. Ёсць такія жанчыны… ці не задужа інтэлігентныя. — Сын гаварыў спакойным тонам, але з нейкім слабым клёкатам у глотцы. — Яны лічаць, што жыццё прапала, калі не было ў ім мужчыны-хлопчыка, бязмерна закаханага, пяшчотнага, здатнага на смерць за яе… Выходзяць замуж яны, канечне, не за такіх. Для гэтага ў іх душах… не, не табліца лагарыфмаў… звычайная лічыльная машына.

— Валерый…

— Ты слухай. Досыць ужо я слухаў цябе… Але над японскім сервізам плакаць не будзеш. Вось яны і шукаюць, як бы танней абярнуцца… Каб потым, у старасці, прыемна паплакаць над шкатулкай з лістамі: “Было, да жыццё не звяло”.

Цiха, лiтаральна дзюйм за дзюймам, яны адсоўвалiся ад блакiтных зараснiкаў, а сын усё казаў, i гнеў, якi гучаў у яго голасе, не мог падмануць мацi.

— А ім начхаць на… Яны не яго любяць, а любяць свой сум, сваю гэтую гульню. “Ах, як мяне кахалі!.. Якое яно было!..”

— Яно сапраўды было, — непарушальна-спакойным тонам сказала яна.

— Было? Яны, такiя, чулi, што чалавеку патрэбна мець i вялiкае няшчаснае каханне. Яны здатныя на яго, але набываюць на ўсякi выпадак i такое: Для калекцыi.

І тут яна засмяялася. У маці пахаладзела ў грудзях. Яна магла сабе дазволіць смяяцца. Значыць, была ўпэўнена.

— Пагавары, любы, — сказала яна. — Пагавары. Я ж разумею цябе.

— Нiчога ты не разумееш. Не разумееш, што такое “ў калекцыi” не варта i гразi, калi не кахаеш сам, калi сам не аддаў усяго.

У голасе яго гучала нешта гаротнае, безнадзейнае і страшнае. Ён казаў страшныя рэчы, але маці ведала: дарэмна.

— Дарэмна, — сказала Агата. — Ты ж ведаеш: табе лепей за ўсё са мною.

— І што?

— А мне — з табою, — проста сказала яна. — Ёсць ноч і дзень. І словы дня не прыдатныя для ночы. Памятаеш, як я “хавалася” за табою… Вось так… Кажы не кажы, а гэта было. І ты казаў, што валасы мае пахнуць дурманам, і падбіраў гэта слова на ўсіх мовах: “дурнап’ян”, “лема”…

— Ах, як кранаюча, — сказаў ён. — Толькі досыць. Я табе не хлопчык. Даволі.

Маці адыходзіла далей і далей, але і галасы, відаць, мацнелі.

“Не, — думала яна. — Не… не досыць табе, сыне… Не”.

— Ты ведаеш, — гаварыла Агата, — ты нiкуды не пойдзеш. Мой, кажу я, i гэта значыць, мой: А я — твая: Бо мне хочацца плакаць, i калi ты мяне цалуеш: I з табою адзiным хочацца быць пакорлiвай.

Маўчанне. Потым яе голас:

— Даруй… Я ж была з табою… І заўсёды буду… Як ты хочаш — так і будзе.

— Я ўжо хацеў. А ты прапанавала мне быць не жонкай, а… каханай. Вельмі мне гэта прыемна было.

— Ты занадта сур’ёзна глядзіш на такія рэчы… Скажы, было так, каб я не хацела быць з табой?.. Я шукала цябе. Я кахаю цябе… Заўсёды…

І тут мужчына раптам выбухнуў стрыманай, але таму яшчэ больш знішчальнай ярасцю:

— Ты, па-мойму, больш хацела грошай, кватэры ў сталiцы, убораў, вернiсажаў. Ты прабач ужо. Я не мог даць гэтага. Я быў бедны. Але я быў малады. У гэтым было маё багацце.

Ярасць афарбавалася іроніяй:

— Цяпер я не такі, як іншыя, усе глядзяць мне ў рот, нібыта ў мяне адтуль… алені скачуць.

— Бедны мой, — з неймавернай шчырасцю сказала яна. — Я не хацела, не хачу цябе мучыць… Дурнятка маё.

— Каб ты толькі ведала, які я стары, — сказаў ён. — Усё, што я прыдбаў — нуль, бо няма мяне ранейшага. І тут я спатрэбіўся табе… горшы.

Галасы раптам абарваліся. Магчыма, іх заглушыла мора, магчыма, проста так.

“Як ён яе любіць, — думала маці. — Божа, як любіць.”

Скульптар маўчаў-маўчаў i раптам злосна кiнуў палку ў калючыя зарасцi.

— Я не люблю яе: Такому хлопцу трэба танюткую, велiкавокую дзяўчыну. Падзвiжнiцу. Добрую. Каб даравала ўсе ночы, што ён у лабараторыi, каб любiла. Каб ганарылася iм; шчаслiвая была, калi прыйдзе, стане, галаву ёй на каленi пакладзе i ёй адной скажа: “Ларыса, ратуй мяне”. I нiхто больш ведаць не будзе: Адна яна.

— Чаму Ларыса?

— Не ведаю, — сказаў скульптар. — Так.

— А я ведаю… Запяклася ў цябе душа.

— Я — стары чалавек… Вельмі… Біты… Ламаны. У мяне першую жонку забілі, а другую… я за славу праспаў.

— А Ларыса?

— Гэта так. Апошняя фарба захаду.

…Сын нібы сарваўся з ланцуга. Усе наступныя дні пасля той злашчаснай ночы ён ні на хвіліну не з’яўляўся дадому. Ён на цэлы дзень уцякаў у сухія бугры “нюхаць палын”, заплываў на вадзяным веласіпедзе ледзь не за вобрый далягляду, караскаўся па скалах, падаў з іх у глыбокія воды, плаваў ад ільвінай бухты да самага пляжа. І маці ведала: калі нехта стаіць над самым стромым урвішчам вялікай гары і, нахіліўшыся, парусіць крыламі плашча — гэта абавязкова ён. І калі на скале ў навальнічнай далечыні мора з’яўляецца чалавечая кропка — гэта зноў ён.

Калі не было яго — не было часцей за ўсё і яе.

Ён з’яўляўся на вячэру нейкі дзіўны, нібы здзічэлы, громкагалосы, прапахлы соллю, ёдам і палыном, з занадта бліскучымі вачыма, са скурай, спаленай сонцам, з выгаралымі на сонцы валасамі. І калі маці ён аддаваў нейкую долю ўвагі, то сябры для яго амаль не існавалі… Прыгоды, небяспека, вецер з мора — гэта было галоўнае.

Нібы хацеў выплюхнуць усе гэтыя трыццаць год за лічаныя дні.

“Дарваўся”, — думала маці.

У яго былі цяпер зусім чужыя вочы: вузкія, абрэзаныя ад вечнай стомы, пільныя і… пуставатыя.

Аднойчы іх не было ўсю раніцу. Калі яны ўдваіх з рогатам, амаль непрыстойным, увайшлі на веранду перад вокнамі сталовай — маці зразумела: усё.

Толькі што прайшоў першы за ўсё лета дожджык, спырснуў зямлю. І зямля пахнула гваздзікай, ванілем, карыцай, перцам. Нібы шкатулка з усходнімі вострымі прыправамі.

Сукенка жанчыны і кашуля мужчыны былі вільготныя, але яны ні на што не звярталі ўвагі. Вочы Агаты глядзелі на сына з лёгкай усмешкай. А ён глядзеў на яе з дзіўным выразам нейкай пераможнай вінаватасці. А твар быў сухі, пірацкі, жарсткаваты. І ў вачах не было нічога, акрамя бадай што першабытнай прагі жыцця.

“Усё, — падумала маці. — Палонны… раб-уладар”.

І, нечакана голасна, сказала:

— Ануча.

— Што? — спытаў скульптар.

— Нічога.

А сама думала:

“Панаваць, пэўна, толькі над харошымі ды добрымі і можна. А тут… Ды што ты, не бачыш, хто побач?.. Ды яна цябе ў кожнай бядзе кіне”.

…Пасля абеду ўсе, хто жадаў, паехалі на чаўнах у Львіны грот. Маці не села з Валерыем. Яе ўзяліся апекаваць калегі сына. Іх было якраз на човен, і таму скульптар таксама аддзяліўся ад яе.

Яна амаль узрадавалася, калі Ларыса прывяла на бераг Яраполка.

— Ярынька, — сказала маці. — Хадзі сюды, дзетухна.

Светлавалосы падлетак, сінявокае, танюткае, даўганогае жарабя, глядзеў на маці, як верабей з кулака, са смешнай непрымірымай непрыязнасцю.

— Не, — сказаў ён.

Добры ягоны рот быў сціснуты як мага больш жорстка, а ля яго дрыжалі — зусім як у Ларысы — ямачкі.

— Ярка, — сказала сястра амаль гнеўна. — Ты што гэта?!

— Нічога, — сказаў Яраполк. — Што ты мяне?.. Я да… Петры Мадэставіча.

Ларыса вінавата зірнула на маці і паціснула плячыма. Калі Ярка адышоў, яна сказала ёй ціха:

— Вы прабачце ўжо. Узрост пераходны. Так цяжка з ім.

Маці нічога не магла сказаць.

Падлетак уладкаваўся ля ног скульптара і глядзеў яму ў вочы з адданай, трохі вінаватай усмешкай дзіцяці, якое не помніць бацькі і сумуе па ім.

А скульптар — нават здалёк было відаць — стаў раптам такі бессаромна шчаслівы, так заўсміхаўся, што маці стала зайздросна… Ён расказваў нешта хлопцу, і той глядзеў на таўстуна ўлюбёна, і весела, і кранаюча.

Маці адвяла позірк і ўбачыла сына. Валерый стаяў у чаўне і глядзеў на гэтую сцэну пацямнелымі вачыма, на дне якіх стала асеў сум.

— Сядай, — сказала яму Агата. — Хiба хто стаiць у чаўне?

Ён стаяў і глядзеў.

— Сядай.

— А як апазналі шкілет Яраслава? — спытаў хлопчык.

— Сядзь ты, калі ласка, — сказала Агата.

— “Яраслаў бысць хром”, — як даросламу, тлумачыў скульптар. — І яшчэ у яго на чэрапе быў след ад удару мячом. Астатнія ў ягоным саркафагу былі маладыя… Відаць, зладзеі. Залезлі, а тут трывога. А можа, і проста крышка ўпала. Яна ж больш тоны важыць.

— Не засці ты мне, — сказала Агата.

— Адкасніся, — сказаў сын.

Яны адплылі ад берага. Скульптар усё яшчэ расказваў. А Валерый моўчкі і засяроджана веславаў, не звяртаючы больш аніякай увагі на астатніх.

— Дарваўся да дзіцяці, — сказала Агата.

— А што табе? — сказаў сын. — Ты што, не любіш іх?

— Не ведаю. Не было. Дый палкага такога жадання няма, прызнаюся.

— Дзеці — харошы народ, — сказаў сын.

— Сумуеш? Пройдзе. Гэта ўзрост такі.

— Яны — харошы народ.

Човен аддаляўся, і маці ўжо нічога не чула.

…Гадзінай пазней маці сядзела ў бухце, у лёгкім цяні скалы, а побач з ёю звісала з гары тонкая ніць вадаспада. Людзі паразыходзіліся. Чаўны спалі каля берага, як вялізныя снулыя рыбы. Непадалёку ад маці сядзела на беразе Агата, ды Валерый як апантаны хадзіў берагам, углядаючыся сабе пад ногі. У яго пачыналася “каменьчыкавая хвароба”.

Вышэй, на выступе скалы, завіхаліся скульптар і Ярык. Таўстун падцягваў да ўрвішча вялізны камень: ладзіўся, відаць, скінуць яго са стромы на камні.

— Што там ў вас? — крыкнуў Валерый.

— Агатавую бомбу выбіваем, — змрочна адказаў таўстун.

— Вялікая?

— З два кулакі.

Мацi слухала спеў вады i глядзела з уступу проста ў глыбiню. Глыбiня была ўся чысцюткая, блакiтна-зялёная, празрыстая, як неба. У глыбiнi плавалi лiловыя i белыя медузы. Белых было многа. А яшчэ глыбей, у расколiнах падводных скал, раслi сiнiя дзiвосныя кашлатыя сады. Зрэдку iх галiны варушылiся. Гэта праплывала рыбка.

“Як птушкі ў нашых садах”, — думала маці.

Валерый разграбаў нагою гальку амаль ля самых ног маці.

— Ну, што? — спытала яна.

— Нічога.

— Яна шчаслівая з табою?

— Пэўна, — змрочна сказаў ён.

— Шчаслівыя не гавораць так пра дзяцей. Што ж шчасце? Шчасце для сябе — гэта пачвара.

— То нашто ёй тады?..

— Ты цяпер на вяршыні, то ёй і добра… Я нічога табе не кажу, але ты ўспомні, што яна табе т а д ы казала?

Яны маўчалі. Дрымотна спявала вада. Танюткі струмень падаў у буйныя галышы і знікаў у іх, не маючы змогі пракласці сабе верхавы шлях у мора.

У гэтых распаленых каменняў была такая прага! Такая нясцерпная прага!

— Я… кахаю яе, мама.

Гаварыць больш не было аб чым. І маўчанне рабілася нясцерпным, і невядома было, што б яны сказалі яшчэ, каб не крык, які раптам аддаўся з уступа.

Нешта прамільгнула ў паветры. Потым узляцеў слуп вады. І адраза паўз маці мільганула магутная постаць сына. Ён ірвануўся з месца так, нібы ад гэтага залежала жыццё.

Жыццё сапраўды зележала. Таму што на ўступе стаяў адзiн Петра Мадэставiч. Пазней выявiлася, што падлетак адступiў, каб скульптару было ямчэй кiдаць каменную брылу. Адступiў, не думаючы, што за ягонай спiной строма. Ад нечаканасцi ён хапануў вады i, захлынуўшыся, ключом пайшоў на дно.

У наступны момант — Валерый яшчэ не паспеў дабегчы — Петра Мадэставіч кінуўся ў ваду галавой. Ягоная туша ўзняла фантан пырскаў і заглыбілася ў прадонне. Ён нібы падаў з вышыні і падаў значна хутчэй за вузенькі цень хлопчыка, які сутаргава варушыў рукамі і нагамі.

Апынуўшыся непадалёк, Петра Мадэставiч рэзка выгнуў спiну, каб прыгасiць сваё падзенне, але хуткасць яго была, вiдаць, яшчэ вельмi вялiкая, бо яго нiбы стукнула нешта ў спiну. Скульптар таргануўся паяснiцай, паспрабаваў схапiць падлетка, але тут яго панесла на паверхню, выкiнула пад сонца.

А хлопец ішоў ніжэй і ніжэй і ўжо цьмянеў, рабіўся з блакітнага каламутна-сінім. Бо тут, пад скалой, і сапраўды была страшная глыбіня.

Маці ўбачыла ненатуральна шырокія плечы сына, яго залатую скуру і барвяныя плаўкі на вузкіх клубах. Потым ён увайшоў у ваду, як распаленая ігла ў масла: толькі бурбалкі серабрыста закіпелі вакол усяго цела.

Ён ішоў глыбей і глыбей, і таксама цямнеў. І вось ужо імпэт ягонага цела быў прыглушаны супраціўленнем вады. Ён пачаў грэбціся рукамі, іх рыўкі ўсё больш запавольваліся…

…А потым яго панесла ўгору. Павольна-павольна. Момант, відаць, быў упушчаны, і цела Яраполка апусцілася занадта глыбока.

Сына выкінула на паверхню, як корак. Ён прагна хапаў ротам паветра.

— Стой! — крыкнуў скульптар. — Не дастанеш. Тут метраў дзесяць.

— Здаецца: глыбей, — сказаў Валерый, — Значна:

У прадонні плавалі медузы, яшчэ глыбей раслі падводныя сады. А ў іх ледзь бачны быў маленькі цёмны сілуэт чалавечка.

Не верылася, што ён ляжаў на такой глыбіні: занадта празрыстая была вада.

— Не трэба! — крыкнула Агата. — Вадалазаў трэба.

— Ідзі ты ў… — амаль непрытомна крыкнуў збялелы сын.

Маці разумела: па вадалазаў трэба веславаць, і яны не паспеюць. І яшчэ яна зразумела: сын лаяўся не на жанчыну. Яна ўпершыню чула ад яго грубае слова, і, значыць, ягоны стан быў сапраўды ўтрапёна-разгублены.

Валерый ускараскаўся на ўступ.

— Што ж рабіць? Што ж рабіць, дзяцька Петра? Глыбока. Не дайду. Выкіне. — Позірк ягоны ўпаў на злашчасную брылу. І ён абвёў вачыма трох людзей, якія стаялі побач, убачыў фігуркі іншых экскурсантаў, якія беглі берагам… А потым паглядзеў на маці і ўсміхнуўся ёй.

Потым ён ні на каго ўжо не звяртаў увагі. Двума-трыма глыбокімі ўздыхамі ён расправіў лёгкія і з напругаю ўзняў брылу, над якой за некалькі хвілін да таго дарэмна завіхаўся таўстун.

— Падтрымай, — сказаў ён Петры, — падтрымай, каб уздыхнуць. Як міргну — пускай.

Малiнавы ад напругi, скульптар падтрымаў. Ноздры Валерыя раздзьмулiся. У наступны момант ён разам з каменем зрабiў крок з уступа, увайшоў у ваду амаль без пырскаў i пачаў паглыбляцца, цьмянець, рабiцца з блакiтнага сiнiм так хутка, што мацi спалохалася.

Вада была такая празрыстая!

Ля самага дна ён закруціў галавою. Яму, відаць, пакутліва не хапала паветра. Але брылы не выпусціў. А потым з дна ўзнялася каламуць: ён моцна адштурхнуўся нагамі.

Маці бачыла, як ён усё хутчэй круціць галавою. Хутчэй і хутчэй.

Боўтнула нешта ў вадзе. Гэта скульптар кінуўся на дапамогу і там, пад вадою, падхапіў штосьці і штурхнуў цела Валерыя ўгору.

… Яны ляжалі на водмелі, як два трупы. Сын — ніцма, і плечы ў яго ўздрыгвалі зрэдку. Толькі па гэтым і можна было здагадацца, што ён жывы.

А Яраполк ляжаў на спіне і не падаваў ніякіх прыкмет жыцця. Яму рабілі штучнае дыханне — нічога не змянілася. Ляжаў бледны, мокрыя валасы пацямнелі, веі апушчаны.

Урэшце ўсе адступіліся і стаялі вакол разгублена і непаразумела.

…Сын са стогнам узняўся на руках, хапануў паветра.

— Качайце, качайце!!! — сказаў ён.

Людзі маўчалі.

— Ён мёртвы, — сказала Агата

І тут у сына папаўзлі па абліччы чырвоныя плямы. Маці ніколі яшчэ не бачыла яго ў такім гневе, бяссільным, але жахлівым, вышэй за ўсё.

— Мёртвы… Ты гэта сястры скажы… Мёртвы… Адступіліся лёгка…

Ён, хістаючыся, зрабіў некалькі крокаў.

— Адыдзіце.

I, узяўшыся за шчыкаладкi тоненькiх i доўгiх, як у жарабяцi, ног, падняў вузкае абвiслае цела ў паветра. Яго матляла, але ён трос, трос, трос.

Бялявыя валасы Яраполка то дакраналіся да галькі, то адрываліся ад яе.

— Ды што ж гэта? — крыкнуў нехта. — Кіньце гэты здзек!

— Рукі прэч… пэцкаль, — рыкнуў сын.

Струменьчык крывi папоўз з краёчка ягонага рота. На падбароддзе, на грудзi. Цельца ў ягоных руках усё яшчэ было нерухомае, але ён трос, трос — ужо не ад надзеi, а толькi ад адчаю. I мацi разумела яго.

Яму было трэба. Яму абавязкова трэба было.

…Разам з патокам вады, які лінуў з рота хлопчыка, вырваўся пакутлівы, жаласны стогн… Яшчэ… Яшчэ…

І, калі ўсё скончылася, Валерый, хістаючыся, адышоў і сеў на гальку. Яго калаціла. Ён браў прыгаршчамі ваду, змываючы з грудзей кроў. Усе глядзелі на яго.

І раптам ён заплакаў. Заплакаў не ад палёгкі, а нібы ад бязмернай, безвыходнай правіны і невычэрпнай крыўды, якой не скупіць ніхто… Нічым…

За ўсе ягоныя трыццаць год мацi ўпершыню бачыла, як ён лаецца, як гневаецца i як плача.

І яшчэ яна ўпершыню зразумела, на якія ўчынкі ён можа быць здатны. Таму, калі Ларыса на прычале кінулася да брата, маці не стала глядзець, як яна цалуе яго.

Яна глядзела, як Валерый адышоў, як прыклаў да рота хустку, паплямаваную бурым. I яна здзiвiлася: упершыню за ўсе гэтыя днi ранейшы чалавечы выраз з’явiўся ў ягоных вачах.

…Нічога не змянілася.

Як і раней, былі ў гэты вечар танцы. Як раней, уздыхала пад поўным месяцам мора. І маці, як раней, бачыла, як танцавалі два чалавекі. Бачыла шэрыя халаднаватыя вочы дзяўчыны, яе аблічча, бясстраснае і прывабнае ў промнях зеленавата-блакітнага святла.

“Царыца”, — зноў падумала маці.

І дзіўна, тое, што яна прызнала прыгажосць гэтай жанчыны, у соты раз прызнала, цяпер не ўзрушыла яе, не абурыла, не выклікала трывогі, а прынесла, хутчэй, дзіўнае заспакаенне. Нічога, маўляў, няхай.

Голас спяваў, дрыжучы ад страсці, усё тую самую мелодыю, на якой звар’яцелі ў гэтыя дні, здавалася, усе людзі.

И навеки угаснет

Моя улыбка и радость.

І маці бачыла яго аблічча, схіленае над ёю: сінія вочы ўразлёт, залацістыя валасы, цвёрдыя мускулы ля рота. Ён гаварыў штосьці, а вусны яго ледзь не трапяталі ад узрушэння, а на дне вачэй, за доўгімі веямі жыў такі сум…

…Нібы гэты чалавек павінен быў развітацца. Нібы вышэйшая бязлітасная сіла адрывала яго ад кахання, ад былога. І нічога ўжо не заставалася на зямлі. Нічога. Толькі маліць аб апошняй літасці.

Было яшчэ аблічча Ларысы. Яна глядзела на адчай аднаго і цягу другой, і, нягледзячы на ўсё гэта, вочы яе свяціліся сумнай, але добрай усмешкай, якая ўсё даравала.

… Тэкля глядзела на мора, калі хтосьці ўспёрся побач на балюстраду пляцоўкі. Яна пачула голас, у якім быў водгук незразумелай трывогі.

— Маці, растлумачце яму, што нельга… Нельга так.

Старая ўбачыла амаль спалоханыя вочы Агаты.

— Я табе не маці. Чаго ты хочаш?

— Я амаль спалохана.

— А чаго ты хацела? Чаго ты трывожышся?

— Ён… не такі, як заўсёды, маці.

— Я не маці, — сказала старая. — За забітага сына не бласлаўляюць.

Мора каціла на бераг золата, ціха ўздыхала. На яго можна было глядзець вечна.

— Як вы смелі не пайсці з ім тады, калі ён паміраў? — спытала маці.

— Я кахаю яго… Буду з ім. Ён мне патрэбен.

— Не веру, — суха сказала Тэкля. — Не былі ў бязведамнасці — не будзеце і ў шчасці… Што з вамі? Чаму трывога? Вы ж бярэце яго?

Пасля паўзы Агата сказала:

— Я ўбачыла… ваш спакой.

— Гэта лухта, — сказала стрымана маці. — Я проста ўбачыла ягоную сілу.

Уздых пашырыў грудзі дзяўчыны.

— Ён пойдзе, з кім захоча, — разлічана сказала яна, і ўсмешка кранула яе вусны.

— І тут твая праўда, — сказала маці. — З кім захоча.

— А наконт яго сілы… не трэба цешыцца занадта вялікай надзеяй… Багам таксама патрэбна ціхая прыстань… Адна…

Яна ссунула бровы.

— Ад-на, — падкрэсліла яна. — І няма больш слабых мужчын, чым моцныя.

— Правільна, — сказала маці, устаючы. — Я табе, дзетухна, яшчэ адну праўду скажу, у пару да тваёй.

— Але.

— Няма жанчын больш нешчаслівых і няўдачлівых, чым халодна-разважлівыя ды з розумам.

І яна спакойна пайшла між танцуючых. Вельмі спакойна, хаця ведала: сражэнне за сына прайграна.

…Гадзінай пазней Валерый і Агата сядзелі наводдаль ад курортнага пляжа, на беразе маленькай бухты. Улева ад іх цягнуліся берагам развешаныя рыбацкія сені, нібы крылы кажана. Направа, над вялікай гарой, стаяў срэбны месяц.

І гэты месяц працягнуў да іх па вадзе срэбны доўгі кілім, набягаў золатам на іхнія босыя ногі. Наплываў і вяртаўся, наплываў і вяртаўся.

Агата сядзела, абхапіўшы далонямі падэшвы ног, уся напружаная. Галава яе ляжала шчакой на каленях, і вочы глядзелі на субяседніка насцярожана, наўскос. А ён ляжаў, абапёршыся на локці, неймаверна шырокі ў плячах і вузкі ў клубах і яшчэ вузейшы ў нагах. Нібы сцякаў у мора.

— Што з табой? — спытала яна.

— А што?

— Ты нібы развітацца хацеў. Нібы адразу. Навек.

— Не ведаю, — сказаў ён. — Такое пачуццё… Дзіўнае пачуццё, — сказаў ён. — Страшэнны боль, нібы губляеш жыццё. І адначасова палёгка…

— Як?

— Ну… нібы за Бетховена пятую сімфонію хацеў напісаць, а потым зразумеў: не трэба. Хопіць з цябе і “Шчаўкунчыка”. Не трэба пакутаваць. Жыві. Унь мора. Месяц. Сумах з восенню робіцца крывавы… Не дасягнеш ты нічога — толькі змардуешся. І адначасова гэта азначае: скончана жыццё. Бетховен у табе плача… А табе — лягчэй.

— Велікапашна ты гаворыш. Гэта ты аб чым? Аб працы? Славе? Жанчынах?

— Не ведаю, — сказаў ён. — Я гнаўся за адной жанчынай. За славай. І што, лягчэй ад гэтага астатнім? Маці? Яна ўжо не можа зайсці ў мора. Не заходзіла ніколі і не зойдзе.

Яна прыўзняла галаву i з нейкай вышэйшай чуйнасцю сказала:

— Ты не аб тым.

— Не, — сказаў ён. — Наконт сябе можаш быць спакойнай. Позна… Хаця мы з табой ніколі не будзем шчаслівыя.

— Чаму?

— Таксама позна.

Ён сеў:

— Ты нават не ведаеш, што было тады, два гады таму назад… Табе гэта было… як цень вялікага кахання на сцяне ўтульнай гасцінай… Каб лепей адчуваць яе прытульнасць, не адчуваць пустэчы ва ўласным доме… Так, лішняе палена, падкладзенае ў хатні камін.

— І што, табе ад гэтага было менш цёпла?

— Мы былi разам, — сказаў ён. — Памятаеш, ты сказала, што часам багi ствараюць дасканалых людзей, каб яны мелi права патрабаваць ад багоў усё, што iм належыць. Ад багоў i ад другiх, такiх самых дасканалых.

— Н-не помню.

— Індыйская, здаецца, легенда.

— Не, не помню.

— А я помню. Я помню ўсё, і ў гэтым уся розніца паміж намі. Таму што ты тады ўвайшла нават у мае сны, нат туды, дзе яшчэ і свядомасці няма. Ты не помніш, але ў той час, калі я не асмельваўся ўзняць на цябе, чужую, нават вачэй — ты сама раскрыла мне іх.

— Па-мойму, гэта быў не самы горшы мой учынак, — усміхнулася яна.

— Напэўна… Для цябе… Я ведаю, табе было пуста. Але я, пакутуючы, як ніхто, бо мы сапраўды, відаць, створаны былі адзін для аднаго, усё ж быў у непаразуменні, за што я цябе кахаю.

— Нашто пытаць? Кахаеш, то нашто пытанні?

— Маеш рацыю. У цябе была цяга да мяне, але я не перашкодзіў табе быць з іншым, была дасціпнасць — каб падманваць са мною увесь свет, была думка і быў розум, які не даў табе ані хвіліны разумення таго, як я пакутую, як я хачу ўвесь час быць з табою… І была прыгажосць… І толькі не было галоўнага: цярпення, дабрыні, шчаслівай увагі.

— А ты спрабаваў?..

— Паглядзець на рэчы тваімі вачыма?

— Ты дзіўна заўсёды здагадваешся аб усім.

— Спрабаваў. І не здолеў апраўдаць… Рэчы не маюць душы. Калі даводзіцца выбіраць між чалавекам, які памірае ад кахання да цябе, і рэчамі — не варта многа думаць.

— Мне не падабалася твая слабасць перада мной… Ты ж ведаеш, мы толькі гаворым, што любім закаханых у нас. На самой справе мы любім тых, каго можам кахаць.

— Ты не ведаеш, што слабасць мужчыны — адзнака самага моцнага кахання. Ты ж бачыла, як я ламаў жыццё, як са мною біліся за праўду сябры. Ты бачыла, што я не шчанюк, не хлюпік.

— І ўсё ж…

— I ўсё ж я не мог быць бязлiтасна грубым, размаўляць з табою, як уладар. Гэта лухта, гэта рабскае гаворыць у душах некаторых жанчын. Я не скот, я роўны з табою чалавек, якi больш за ўсё хацеў, каб табе было светла i лёгка. Я ведаў: сапраўдныя жанчыны лепшыя за мужчын. Яны — квецень. I яшчэ я ведаў: iм цяжка, усё яшчэ цяжка. Я хацеў, наколькi гэта ад мяне залежала, зрабiць так, каб няхай сабе адной было лёгка i радасна жыць: Што ж, вiдаць, у адносiнах да гэтай адной я памылiўся.

Яна ўсміхнулася, і зубы яе ў святле месяца былі блакітныя, а вочы патаемныя.

— Ты лічыш, што ў адносінах да гэтай адной патрэбен быў кій?

— Не… абыякавасць.

— Ты надзіва рыцарственны.

— Не. У мяне не хапае для гэтага шчырай адкрытасці. Маё насланнё робіцца ўсё больш моцным. Мне часам немагчыма дыхаць, такое яно.

— Гэта табе і шкодзіла.

Ён кінуў каменьчык у ваду. Мускулы ля ягонага рота закамянелі.

— Петра Мадэставiч меў рацыю. Нашто мне iдал? Мне патрэбна падзвiжнiца. А тут за ўсе маленнi я атрымаў адзiн толькi боль. Насланнё мацнее: Але мне сумна. Сёння на танцах мяне працяў такi несамавiты адчай, што мне стала страшна. Я зразумеў: нiшто не вечнае ў чалавеку. I тое, што са мной нiбы трапеча на апошнiм дыханнi: Розум не можа вечна быць рабом пачуцця: нават самага вялiкага ў жыццi. Дарэмна я малiў аб здароўi i сiле i свабодзе.

Хлопец сказаў гэта з такой шчырасцю, што бровы жанчыны здрыгануліся. Яна пасунулася бліжэй і, паклаўшы галаву на ягоныя калені, абхапіла яго за шыю гнуткімі і пяшчотнымі рукамі.

— Прабач, родны, — сказала яна.

Далоні, якія ён падсунуў пад яе плечы, злёгку дрыжалі.

— І мне лёгка і страшна, — сказаў ён.

Адвечная прывычка ўладарыць выявілася і тут. Гонар патрабаваў, нясцерпна было бачыць, як паўстае самы адданы і верны, як ён патрабуе, — і жанчына, не стрымаўшыся, сказала:

— Нашто ты патрабаваў так да канца? Я ж не казала табе, што заўсёды буду толькі тваёй. Нашто ты патрабаваў так многа?

— Нашто я жыву? Нашто дванаццаць год я забіваў сябе на рабоце, дабіваўся славы? І нашто ты патрабавала так мала? Чаму цяпер хочаш большага?

— Я кахаю цябе, — сказала яна.

Але мужчыну, здаецца, уразіла нейкая думка. Вялікія яго вочы пашырыліся. Ён уздыхнуў і адчужана выпраміўся.

Тонкі стан і шырокія плечы. Знізу яны здаваліся ёй трохвугольнікам, пастаўленым на востры кут. Скура пад месяцам адлівала золатам і блакітам. Раўнамерна ўздрыгвала скура пад левым саском, і гэта было адзінай адзнакай хвалявання, якое па-ранейшаму перапаўняла яго.

— Цяпер ты хочаш быць толькі са мною. Чаму?

— Чалавек мяняецца, — шапнула яна. — Праз год, месяц, дзень — ён другі. Я кахаю толькі цябе.

— Так мала? Я ведаю, штo табе было да ўсяго, што я адчуваў. Ты лічыла — перад табою сусвет… І вось цяпер у табе прайшло многа, засталося мала… І ты шукаеш мяне. Цяпер я патрэбны табе.

Яна цягнула рукі вышэй і вышэй. Ніжэй і ніжэй схілялася да яе вуснаў галава хлопца. Аж пакуль ён са стогнам не адвярнуўся.

— Мой гонар паранены, — глуха сказаў ён.

— Позна ж ты успомніў пра гэта.

— І я ў сутаргах кідаюся ля цябе. У апошніх, бо не хачу згадзіцца, што каханне памерла. Яно ў кожнага адно.

— Позна, — усміхнулася яна. — Ты быў мой. І ніхто не адбярэ ў тваёй памяці ўсяго, што было. Не адбярэ ні шчасця, ні гэтых… прыніжэнняў… — І пасля паўзы дадала:

— Так што маўчы. Пацалуй мяне.

Прагна, як да струменьчыка вады, што падаў у распаленую, чырвоную ад сонца бухту, яна прыпала да яго вуснаў. Нібы вакол была смяротная спёка і адзін гэты струмень нёс у сабе жыццё.

— Так будзе заўсёды, — сказала яна.

Ён гладзіў яе валасы.

— Заўсёды, — паўтарыла яна.

— Заўсёды? — спытаў ён.

— Але.

— Ты пойдзеш са мной паўсюль?

— Магчыма.

Яна цяпер ведала: нішто не прайшло, няма чаго баяцца. Таму што гэты залаты бог усё яшчэ належаў ёй і толькі ёй. Яна бачыла гэта па сухому, ліхаманкаваму бляску бязмежна адданых вялікіх вачэй.

— Я буду з табою, як толькі ты працягнеш руку.

Гэта была памылка. Яна адразу зразумела гэта.

— Я стаміўся трапятаць над урвішчам, — сказаў ён.

— Калі стаміўся?

— Сёння. Калі трымаў на руках хлопчыка… Магчыма, раней. Калі ён за здраду пайшоў да таўстуна… А потым ён усміхнуўся мне. За што? За такую драбніцу? Плаціў дабром. Тое, чаго ніколі не рабіла ты.

— Кветкі жыцця, — ужо гневаючыся, сказала яна.

— Мне не да жартаў, — сказаў ён. — Я напалову загубіў жыццё. Для чаго? Для таго, за што мне ніхто не скажа “дзякуй”. Загубіць і другую палову?

— Табе з кім-небудзь будзе лепей, чым са мной?

— Не, — сказаў ён.

— Дык вось, — сказала яна, сядаючы. — У гэтым уся рознiца. Я для цябе ўсё. I я адчуваю гэта. I спускаюся да цябе, бо ты самы гожы, разумны, добры чалавек на свеце: Бо мне хораша з табою. Мне хораша, i я з табою, ледзь ты працягнеш руку. Але для мяне, як для кошкi, галоўнае не дом, а сад:

— Або суседні дом, — з’едліва сказаў ён. — Ты хочаш затрымаць мяне на ўсё жыццё, нічым не рызыкуючы, нічога не аддаўшы. Так не бывае.

Ён мякка адвёў са сваёй шыi яе рукi.

— Табе засталося менш — i ты шукаеш мяне. Табе засталося менш, а ты хочаш панаваць над маiм пачуццём, жыццём, шчасцем. Нiбы я джын. Патры лямпу — i адразу з’явiцца. А да гэтага смiрна чакае недзе ў бутэльцы.

Устаў на ногi, залiты сяйвам месяца. Сеў далей.

— Так не атрымаецца. Роўнасць, калі хочаш.

— А памяць?

І тут Валерый ціха засмяяўся.

— Калі застанецца зусім мала — ты не будзеш плакаць над маімі лістамі з думкаю, што ўсё залежала толькі ад цябе… Ты будзеш смяротна, запознена тужыць.

Ён амаль трыумфаваў, нібы зразумеў нешта.

А пасля ён сказаў:

— Тужыць, што вось была ты маладой і чыстай і быў я. І ты магла мець мяне з усімі думамі, хвілінамі слабасці і гадамі сілы, з вачыма, валасамі, рукамі, з абдымкамі і стомай… усяго, да апошняй клетачкі. Усё магло стаць тваім. Цэлы свет… Магло.

Яна глядзела на яго пільна і неспакойна.

— Яно будзе маім, — сказала яна.

— Пэўна, будзе, — сказаў ён. — Але папярэджваю, гульні не будзе.

Ён раптам страпянуўся.

— Куды ты глядзіш? — спытала яна.

— Чакай.

На ўступе недалёкай нізкай скалы з’явіліся дзве постаці: дзявочая і хлапечая. Абедзве вузкія, тоненькія, блакітныя ў праменнях месяца.

— Сядзі тут, — прагучаў здалёк голас Ларысы.

— І не падумаю. Буду ратаваць цябе, — сказаў хлопчык.

— Ты ў мяне ўжо мужчына.

— Ты рада, што я твой брат?

— Рада.

— І таму ты такая вясёлая? Толькі таму?

— Толькі таму, — сказала яна. — Мне, відаць, трэба навучыць цябе вельмі добра плаваць і ныраць.

— Чаму?

— Калі-небудзь ты нырнеш і дастанеш для мяне з самага дна скіфскую карону.

— Фу, лухта якая, — уздыхнуў ён.

— То не дастанеш?

— Дастану, — уздыхнуў ён. — Дастану, калі яна ёсць.

Дзяўчына выпрамілася на скале, выгнула плечы трохі назад і працягнула да месяца тонкія, кранаюча тонкія, амаль яшчэ дзіцячыя рукі.

— Месяц які, — сказала яна. — Мора. Бачыш, карона на дне?

— Гэта адбітак, — сказаў Яраполк.

— Не, карона.

Залітая сяйвам, Ларыса стаяла, ускінуўшы рукі.

— Я цябе вельмі люблю, — сарамяжліва сказаў падлетак. — Нават калі ты замуж выйдзеш, я цябе буду любіць.

— Дурненькі, — сказала яна.

Блакітныя, тоненькія, яны стаялі на ўступе над уздыхаючым морам. Дзяўчына з дзіцём. Нібы маленькая рахманая ланка з аляняткам.

— І я цябе люблю,— сказала яна. — Я такая шчаслівая, што ты ёсць у мяне.

І, схіліўшыся над ім, пацёрлася шчакою аб яго валасы. Нібы ланка правяла мордачкай па кучараваму лобіку аляняці.

— На табе карону, — сказаў хлопчык і нырнуў.

Дзяўчына войкнула, але блакітны сілуэт плыў пад вадою да залатога дрыготкага кола. І тады яна, выгнуўшыся, кінулася за ім. Яны плылі, а вакол фасфарасцыравала мора.

Яны вынырнулі недзе далёка, якраз на залатым шляху, і засмяяліся, а потым паплылі далей і зніклі з вачэй.

З незвычайнай, вострай і пакорлівай пяшчотай Агата абняла шыю мужчыны.

— Яно будзе маім, — паўтарыла яна.

Ён маўчаў. Ён жменямі, са свістам, кідаў каменьчыкі ў ваду. Нібі сеяў.

…Сонца ўстала ў той дзень ласкава-мяккае. І спёка была таксама прыемная і мяккая. Мора прамянілася аж да дна, празрыстае, такое сіняе, што балюча і шчасна было глядзець на яго.

Валерый зайшоў у будку лодачнiка, узяў там вёслы i, выйшаўшы да мацi, пакрочыў з ёю да шлюпак. Адна са змен паехала, новай ужо не магло быць, i таму на пляжы было пуставата.

У маці амаль усю ноч балела галава, але раніцай неяк ухадзілася, і цяпер, як след болю, свет здаваўся трохі незразумелым і кранаюча добрым.

— Куды гэта вы? — спытаў Петра Мадэставіч, які, мокры яшчэ, ляжаў на гальцы і курыў.

— Ды вось, — сказала маці, — хоча мяне пакатаць.

— Даўно час, — сказаў скульптар. — Даўно… Ну як?

— Добра, Мадэставiч.

— І сумна трохі?

— І сумна, — пакорліва сказала яна.

— Наша справа такая, — сказаў ён. — Нічога.

— Нічога.

— То да вечара, — сказаў скульптар. — Пойдзеш у кіно?

— Да вечара, — сказала яна. — Да вечара, даражэнькі мой.

“Прымірылася”, — падумаў Петра Мадэставіч, сумнавата, са спагадай пазіраючы, як яны ішлі да чаўноў.

Ён ішоў, магутны, загарэлы, горды ў паставе, такі гожы, што дзяўчаты азіраліся на яго. А побач ішла яна, прамая яшчэ, але нібы падсохлая, уся ў чорным. Ён пасадзіў яе на карму, сам раскрыў парасон.

— Ларысачка, — сказала раптам маці.

Ён ускінуў веі. Далёка ішла пляжам постаць. І Валерый здзівіўся, чаму маці ўбачыла раней яе, а не Агату, якая была ўжо амаль ля чоўна.

— Добры дзень, — сказала Агата, сядаючы на самай мяжы пены і галькі. — Куды гэта вы?

— У скалы, — сказаў сын і дадаў: — Да вечара вернемся.

— То добра, — сказала яна і раптам устала, пайшла ў ваду.

Яна была ўся ў пене і сонцы. І яна была халаднаватая, як пена. А на яе высокіх грудзях плыў паруснік пад блакітнымі ветразямі.

Паплыла.

— Дзень добры, — сказаў голас Ларысы.

Сястра-гаспадыня стаяла ля чоўна просценькая, у сваім звычайным белым халаце.

— Не баіцеся? — спытала яна ў маці.

— З ім? — усміхнулася Тэкля.

Нібы нічога не было, такая мяккая добразычлівасць ззяла ў вачах Ларысы. Ды яно й сапраўды нічога не было. Усё было лухтою ў параўнанні з учарашнім.

— Яшчэ раз дзякуй вам, Валерый Максiмавiч, — сказала сястра. — Не ведаю, што было б, каб не вы.

— Не трэба, — сказаў ён. — Я жыў трыццаць год. Гэта першае сапраўды вартае, што я зрабіў.

— Не ведаю, што было б, — паўтарыла яна.

Ён сумна ўсміхнуўся. І гэта была ранейшая, чалавечая ўсмешка.

— Я ведаю, што н е б ы л о б, — сказаў ён.

— Чаго?

— Кароны. Скіфскай кароны на дне.

— О-ох… Вы?..

— Лухта, — сказаў ён. — Гэта вам дзякуй.

Вочы дзяўчыны, нібы яна ўсё разумела, змяніліся, засвяціліся нейкай няўпэўненай, трохі шкадоблівай пяшчотай..

— Бывайце, — сказала яна маці. — Да вечара.

Сын моцным рыўком адштурхнуў човен, уладкаваўся з вёсламі. Шлюпка павольна адыходзіла ад берага.

— Ё-луп, — сказала маці.

Яны былі ўжо далёка. Мора іскрылася, але ў яго прыгашаных адценнях быў нейкі сум. А можа, гэта маці толькі здавалася. На беразе гучала музыка, усё тая самая, страсная, поўная чакання, на якой павар’яцелі ўсе, хто адпачываў тут.

Музыка, напэўна, абяцала ім нешта перад наступленнем доўгай паўночнай зімы.

Постаць Ларысы на беразе стала ўжо зусім маленькай. Меншай за суглоб мезенца. Дзяўчына нясмела прыўзняла руку і павольна махнула кісцю ў бок маці. Раз ці два. А голас скардзіўся, амаль рыдаў у сваёй страсці, пяшчоце, чаканні…

До завтра:

І, что бы с нами ни случилось,

Я расстаюсь с тобой, как с солнцем,

Как с солнцем…

До за-а-а-а-автра!!!

Постаць стала зусім маленькай. Але, як апошняе прывітанне, ляцеў наўздагон чоўну голас.

Знікла постаць. Знік бераг за адрогам вялікай гары. Адрог спускаўся ў мора, нібы піў яго.

Твар маці быў заценены парасонам, але вакол усё чырванела, ззяла, звінела апошнімі цыкадамі і шаптала ўсплёскамі хваль аб скалы.

I дзiўна, маленькiмi частымi плямамi барвавеў на недасяжных сiнiх скалах сумак.

“Нібы крывёй пацеюць, — падумала маці. — А што, гэта ж цяжка, каменна-цяжка — быць скалой… Нежывая… Бясплодная… Вось і плача крывавымі слязьмі”.

Мяняліся бухты, мяняліся скалы. А яна сядзела, склаўшы на каленях зведзеныя працай рукі, і амаль малітоўна глядзела на берагі.

Аблiчча сына хiсталася перад ёю, залацiстае, сiнявокае, цвёрдае. Не, гэта не быў толькi яе, матчын, гонар. Хлопец быў сапраўды самым прыгожым з тых, каго ёй даводзiлася бачыць.

— Ты што глядзіш? — спытаў ён.

— Цябе павінны яшчэ многа кахаць, — сказала яна. — Але ўсе будуць любіць цябе не за тое, што я… Не за тое, што я… Не за тое, што ты — гэта ты. Так цябе палюбіць яшчэ толькі адна. Не за твае гэтыя… прэміі. Проста за дабрыню, за радасць быць разам… Але і яна будзе — лепей, але не тое… Я ж цябе люблю яшчэ і таму, што ў тры гады ледзь не памёр, што ў сем уначы пайшоў на могілкі… За многае.

Ён спынiў шлюпку ў невялiкай лазурна-сiняй i празрыстай бухце. Уся прасвечаная да дна, чыстая, як сiнi алмаз, яна спакойна грэлася мiж скал, а пасярэдзiне яе строма абрывалася з усiх бакоў у ваду скала, падобная на ветразь.

— Прыгожа, — сказаў сын.

— Але, — сказала яна. — Ты памятаеш, як пахне хлебная дзяжа?

— Нашто спытала?

У чысцейшай вады сінім прадонні, як кветкі, варушыліся бэзавыя і белыя медузы. Як дзівосныя вялізныя кветкі. Яны грэліся на сонцы. І маці раптам амаль фізічна, як зімою ля агню, адчула, як цячэ па яе жылах пахучая, сухая, добрая спёка. Яна поўніла ўсё: рукі, плечы, калені.

— Ты не забывай, — сказала яна, — ні хаты, ні дзяжы, аніводнага слова. Іначай цябе стопчуць…

— Чаму ты раптам?

— Хачу, каб ты быў шчаслівы, вольны, здаровы. Усім бы заплаціла за гэта. Усім.

— Лухта, — ніякава сказаў ён.

— Канечне. Нічога не зробіш. Толькі мей вочы, будзь добры, не крыўдзі сапраўдных, не вер горшым.

Ён апусціў галаву.

— Я… буду добрым, мама.

Над морам, заліваючы бухту і яго залацістыя плечы, ззяла сонца. Ззяла, як вечнае свята жыцця.

…На беразе ён назбіраў шмат бела-ружовых халцэдонаў і дымных агатаў, высыпаў усё гэта ў прыпол маці і зноў адштурхнуў човен ад берага.

— Так лепей? — спытаў ён.

— Канечне. Блакіт вакол… Дзякуй табе за сіняе мора.

У прадоннi, як кветкi, грэлiся пад сонцам медузы. А пад iмi варушылiся сiнiя сады.

— Буду, — паўтарыў ён.

І ўстаў, раздзьмуўшы шырокія грудзі. Глядзеў на”ветразь” з дзіўнай, нібы вызваленай, усмешкай.

— Я зараз скокну адтуль. Я не разаб’юся.

— Я ведаю, — спакойна сказала яна.

Ён хітнуў човен, апісаў вялізную дугу ў сярэдзіне сіняга крышталю, між медуз. Ён плыў, але маці здавалася — ён ляцеў у вольным палёце над сінімі нетрамі падводных садоў. Узмыў, з’явіўшыся на паверхні, паплыў да “ветразя” рухавы і моцны, як малады дэльфін. Ухапіўся за наздраватую паверхню падножжа ўцёса.

“Ветразь” стаяў над iм, як волат. Але чалавек упарта i спрытна палез па ягоных непрыступных баках.

Вось адолеў калені, стан, вось ужо на ўзроўні грудзей.

Часам ён нібы прыліпаў да скалы, імкнучыся зліцца з ёю, часам адрываў ад яе тулава.

Ад спёкі расцвілі пад вадою кветкі медузы. Ціха шоргала аб бераг мора. А можа, гэта каменьчыкі сыпаліся з каленяў?

І яна адчувала, што вісіць нібы над сіняй безданню. Празрыстай да самага дна, як сіні алмаз.

— Ма-ма-а-а!!!

Яна ўзняла цяжкія павекі. Ён стаяў на верхавіне ўцёса, раскінуўшы рукі.

Ускінутая галава, шырокія грудзі, гожая лінія жывата, дасканалыя ногі з гладкай скурай.

На верхавіне ўзнесенага ў неба ўцёса — і сам у небе — стаяў, раскрыліўшы рукі, залаты бог.

“Не, — падумала маці, — не. Гэты не прападзе. На хвіліну задурманены, раскуты пасля гэтага непатрэбнага пустэльніцтва… Ён справіцца”.

Залацісты крымскі загар. Ускінутыя рукі. Адзіная залатая пляма ў празрыстым сінім небе, у якім — між небам і зямлёй, над падводнымі садамі — вісела яна.

Ён выцягнуўся, прыўзняўся на дыбачкі і высока падскочыў у сіняе паветра, лёгка перавярнуўшыся ў ім.

“Не, — млява падумала яна, — гэта пройдзе. Гэта — старое, нязжытае да канца. Яно пройдзе”.

Прыйшло заспакаенне… Вось сады пад вадою. Медузы цвітуць у сярэдзіне сіняга алмаза. Шалясціць, шапоча мора. Сыплюцца з каленяў каменьчыкі.

Узняўшы ўгору вочы, яна глядзела туды, дзе, раскрыліўшы рукі, у нязмернай вышыні ляцеў да яе залаты бог.

Спёка. Яраснае сонца. Шум… шум… шум мора…

— Мама… Мама!.. Што ж ты?!. Мама!!!

Упершыню ў кнізе: Караткевіч У. Чазенія: Апавяданні і аповесць. — Мн.: Беларусь, 1970. — С. 157 — 197.
Перакладзена на польскую і балгарскую мовы.
Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 2. Аповесці, апавяданні, казкі. — Мн.: Маст. літ., 1988. — С. 360 — 402.