Дрэва вечнасці

Апавяданне аб падарожжы ў стагоддзі

Вам нiколi не даводзiлася зайздросцiць старажытнаму князю Давiду з палескага Гарадка? Мы ў тое лета зайздросцiлi яму, як Яга зайздросцiў Венецыянскаму Маўру, як Сальеры зайздросцiў Моцарту, як… як усе бездары зайздросцяць Чалавеку.

Мы — гэта наш шафёр, асiстэнт аператара, аператар (ён жа рэжысёр) Анатоль Забалоцкi, друг аператара (нельга ж было кiнуць нечаканага госця ў пустым горадзе, ды i паехаць) i я, сцэнарыст, ён жа казначэй, ён жа здабывальшчык прыпасаў, адказны за вогнiшча, добры хлопец, пры зручным выпадку — брат па бутэльцы i прочая, i прочая, i прочая.

Мы адчувалi сябе бяздарнасцямi. Мы шмат дзён не маглi вытрасцi са студыi машыну, грошы, шафёра, скаты, трасцу, халеру. Князю было добра: узяў сабе са скарбнiцы тры капы грошай, загадаў стайнiку прывесцi коней, гукнуў харобрую дружыну, ды i пайшоў сабе Палессем, харчуючыся забiтымi зубрамi i турамi, шыраючы шызым воўкам, а таксама арлом пад аблацы, проста пад Марыенбург i Берлiн, трэсцi крыжакоў. Яму гэта ўдавалася лёгка аж у некалькiх дзесятках паходаў, аж пакуль у апошнiм не аддаў ён свайму богу пасечанай мячамi душы.

А ў нас не было нi сваiх коней, нi сваёй скарбнiцы, а студыя пачасту трымала сябе так, быццам гэта нам i толькi нам патрэбен быў гэты фiльм аб старажытных беларускiх дрэвах.

У другiх паездках было лягчэй, а тут мы намучылiся, як грэшныя душы ў пекле. Калi мы ўрэшце здабылi ўсё, што трэба, выявiлася, што «казёл» наш жарэ бензiн, як пан Дубатоўк вiно (i з такiм самым, мала прыкметным, рэзультатам), што скаты нашы маюць тэндэнцыю раз-пораз аддзiмаць (пэўна, ад спёкi), а тэнт па дзiравасцi нагадвае плашч святога Марцiна, а па здатнасцi ўсёй паверхняй прапускаць ваду — амаль усе тыя плашчы, якiя мне даводзiлася купляць за дваццаць год самастойнага жыцця.

Але позна было ўжо, i мы ехалi i ехалi далей у поўнай пакоры лёсу, цьмяна спадзеючыся, што скаты i камеры вытрымаюць лясныя карэннi лепей, чым асфальт, што ў ярах, каляiнах i дзюнах у «казла» будзе меншы апетыт, што дажджу, дасць Бог, i не будзе, што нам не давядзецца кацiць нашага каня i ўсе пажыткi экспедыцыi з нетраў Палесся да цэнтраў цывiлiзацыi, хаця б i адноснай.

Мы горка памылiлiся. Скажу толькi аб дажджы, якi паласаваў нас на працягу дванаццацi гадзiн, калi мы ехалi назад. Я вёз з сабою рукапiс рамана (хлопцы збiралiся кiнуць мяне ў маiм Рагачове, вяртаючыся ў Менск), i ўсе дванаццаць гадзiн я сядзеў на рукапiсе, прыкрываючы яго ўласным целам. Пэўна, я прамок з галавы да ног, бо рукапiс па прыездзе быў трохi падмочаны.

Угледзьцеся ў гэтыя падцёкi, нашчадкi, i памянiце нас добрым словам за нашы пакуты.

Не буду расказваць пра ўсю нашу дарогу. Пастараюся толькi пакаяцца перад загадчыкам фермы, што пад Парычамi. Мы выехалi, па вiне студыi, позна, прыехалi туды, на бераг Бярозы, зусiм уначы, i (паверце, толькi сiлаю жорсткiх абставiн!) я вымушаны быў сцягнуць з кастра каля фермы некалькi паленцаў, каб раскласцi хоць нейкае цяпельца i, хаця пры ягоным святле, нацягаць пасля лаўжоў i сухастою, каб развесцi зыркае вогнiшча i сяк-так пераначаваць ля яго.

Але вы яшчэ не ведаеце, якая была наша мэта? Мы ехалi ў Палессе, у глыбiню ягоную, за Мазыр i Лельчыцы, каб «засняць» каля вёскi Данiлегi славуты тысячагадовы цар-дуб, або дуб Крывашапкi. У нас былi ўжо шасцiсотгадовыя дубы, чатырохсотгадовыя ясенi, таполя Напалеона, дубы Мiцкевiча, дубы Ягайлы, проста семiсотгадовыя дубы. Нам пазарэз патрэбен быў тысячагадовы дуб. Без яго фiльм быў бы не фiльм.

Ехалi насустрач стагоддзям.

Праскочылi Прыпяць, праскочылi ўтульны ўзгорысты Мазыр. Дзень далёка перавалiў за палову, i я дамогся таго, каб гэтую ноч мы пераначавалi на беразе Прыпяцi. Гэтую зямлю нельга глядзець стомленымi вачыма, яна такая адна, i перад ёю, як перад сур’ёзнай кнiгай, павiнен быць пралог або хаця лiрычны ўступ. Лепей за Прыпяць у гэтым сэнсе нiчога не прыдумаеш. Мы ад’ехалi далёка ад горада, разбiлi палатку i паехалi шукаць рыбакоў «у разважаннi, чаго б пад’есцi».

Самiм лавiць было позна. Прыпяць не любiць тых, што бяруцца за справу на хапка.

Каб мы былi разумнейшыя, мы б ведалi, што нiхто не будзе займацца такой дурасцю, як ловы рыбы, калi за ракою касьба, калi звiняць косы, калi гучна смяюцца каля буданоў бабы, гатуючы вячэру, калi хлопцы, абцершы пукам травы касу, кiдаюцца ў раку, каб змыць з сябе дзённы пот, i гучна, цераз мыс, перакiдваюцца з дзеўкамi рызыкоўнымi жартамi i ўсiм такiм iншым, вячэрнiм.

Рыбакоў мы сапраўды не знайшлi. Затое знайшлi калег. Яшчэ калi мы ехалi нетрамi, я зразумеў, што дзеля паўнаты шчасця нам не хапае толькi сустрэчы з мядзведзем. Але мядзведзi былi далей (выяўляецца, па шматлiкiх расказах, што яны ёсць i тут, а не толькi на Бярозе, мы самi сустракалi людзей, якiя зусiм нядаўна бачылi iх), за тымi мясцiнамi, куды мы ехалi.

I вось мы выехалi на палянку над ракой i ўбачылi там апараты, танваген, людзей i… нiштаватае ўжо медзведзянятка. Нас сустрэлi знаёмыя храпы. Малады аператар расцвiў пралескай i ўсмiхнуўся сонцу, беларускiм лясам, Прыпяцi i мне. I я ўспомнiў, як у адной экзатычнай кватэры мы сядзелi i папiвалi сухое вiно пад крыкi шматлiкiх папугаяў i як потым нам, як дарагiм гасцям, падарылi каштоўны падарунак: руку эгiпецкай мумii.

Я спаў тую ноч у iнтэрнаце i ўсю ноч з прыемнасцю ўспамiнаў, што ў мяне пад ложкам, у чамадане, ляжыць рука мумii. Магчыма, эгiпецкай царэўны. Ранiцай я зразумеў, што не магу скарыстацца з такога дарагога падарунка, i велiкадушна пераўступiў руку мумii майму сябру. Я страшэнна паважаў яго як маладога таленавiтага аператара. Я не мог абяздолiць яго, пакiнуўшы руку мумii толькi сабе. Ранiцай ён сказаў, што занадта малады i не можа адзiн карыстацца рукой мумii, што ён нiчым не праявiў сябе як малады таленавiты аператар (дагэтуль ён гэтага чамусьцi не казаў, а казаў зусiм адваротнае), i аддаў руку мумii трэцяму сябру. Увесь час у нашым пакоi нябачна прысутнiчала рука мумii. Урэшце мы калектыўна аднеслi руку мумii назад i сказалi, што нашы заслугi перад гэтым домам i ўвогуле нашы добрыя якасцi нявартыя такой дарагой узнагароды.

Пасля я купiў новы чамадан, а стары вынес i паставiў на вулiцы. Ад усёй душы спадзяюся, што нехта карыстаецца iм да гэтага часу. Гэта быў харошы, дыхтоўны чамадан. Хай пашле яму Бог доўгае жыццё.

Чаму я ўспомнiў аб мумii? А чорт яго ведае… Так.

Медзведзяня знемагала ад спёкi i здаровага маладога апетыту. Дублёр ягоны хроп на ўсе застаўкi i не ведаў, што заўтра менавiта яго чакае тая ж самая цяжкая чаша, а храпцi i есцi будзе гэты.

Медзведзяняцi ў дзень здымак да вечара не давалi досыта пад’есцi. Iначай нажарэцца i не захоча працаваць. Зусiм як чалавек.

Небарака замарыўся на працы (здымалi чорт ведае колькi дубляў) i нiчога ўжо больш не хацеў. У перапынку ён знайшоў пад машынай лёд, накрыты скрынкаю, перакулiў яе i вельмi бадзёра — у спёку гэта добра — узяўся за справу: жэр гэты лёд, як дзецi марожанае, — аж храбусцела.

Лёд адабралi. Тады ён пачаў шукаць нешта другое, але нiчога не адшукаў. Знайшоў, што праўда, распачатую бутэльку мёду (у чалавека гэта называецца «прэмiяльныя») i палiчыў, што за такую работу мае на яе права, — дык i тую не далi. Тады ён вырашыў уцячы, але паколькi яго якраз узялi на павадок — ён даводзiў, што ўнутрана свабодны, тым, што бег на месцы, падскакваў на ўсiх чатырох таўстапятых лапах.

Што ўспамiнаеш ты цяпер, бедны, седзячы ў клетцы ў Бярэзiнскiм запаведнiку? Прыпяць? Лёд? Або можа тое, як, вымыты ў ванне i дасуха выцерты, аднойчы ў Менску хроп на маёй тахце, укрыты да галавы народнай посцiлкай? Мы тады ўзнялi келiхi i за цябе. А можа думаеш, што людзi знявечылi табе жыццё, што, вольны, ты нiколi б не цягнуўся да iх i, вялiзны ўжо, не прасiў бы, выйшаўшы з лесу, цукру i нiкога б не палохаў, а значыцца, не трапiў бы i ў клетку?

Хто цябе ведае, аб чым ты думаеш, бедны, палонены людзьмi звер.

Памятаеш, тады, над Прыпяццю, я казытаў табе круглае пуза, перакулiўшы на спiну? Успомнi мяне дабром, як i я ўспамiнаю цябе.

Пасля ночы, якая паўзла парай з Прыпяцi i малочнымi туманамi з лагчын, пасля ракi, спачатку поўнай вячэрняй заранкай, а пасля зорамi, пасля вогнiшча i мёртвага сну добра было ехаць Палессем.

Выдаўся цудоўны, раскошны сонечны дзень, такi цёплы, што мы знялi тэнт, апусцiлi, спадзеючыся на бязлюддзе i адсутнасць iнспекцыi, ветравое шкло, скiнулi кашулi i ехалi, i толькi глядзелi, пiлi ўсiмi вачыма прыгажосць, разлiтую вакол.

Цэлымi гадзiнамi лясы i лясы, старыя, гордыя сваiм узростам лясы! Цэлымi гадзiнамi няма нi машыны, нi чалавека, нi вёскi! Чорныя вольхi ў нiзiне, ля дарогi. Чорныя вольхi ў два абхваты. Грабы i хвоi ў невыносна злiтых абдымках, зараснiкi, джунглi падлеску ля ног волатаў, рэчкi, што з цяжкасцю крадуцца праз пушчы. Цiха-цiха, каб хуткiм бегам не разбудзiць якога-небудзь паўмёртвага ляснога патрыярха, каб не ўздумаў ён перад смерцю зрынуцца на рачную плынь, перагарадзiць яе, забаранiць бегчы далей i прымусiць хiтрыць i шукаць абходу.

На рэдкiх палянах — буслы, што бродзяць берагамi ручаiн, дзiчкi, падобныя на дубы, на зялёныя, у палову неба, хмары.

Продкi пакланялiся дубу i дзiчцы, лiчылi, што жывуць у iх гордыя душы палескiх мужчын i пяшчотныя душы мясцовых жанчын, ледзь не самых прыгожых на ўсёй Беларусi. Нашчадкi не вераць (а можа i вераць падсвядома, памяццю тысячагоддзяў) у лясных багоў. Але яны i зараз пазбягаюць чапаць гэтыя дрэвы i не чапалi б iх зусiм, каб часам не пiльная неабходнасць або не загад чалавека, якi не ведае звычаяў гэтай зямлi.

Замест гэтага яны ўсцягваюць на кожную такую палянную дзiчку, на кожны дуб калоду для дзiкiх i свойскiх пчалiных раёў. Часта па тры-чатыры i больш калод на кожнае вялiкае дрэва.

Мы завём гэта калодай. Продкi паўсюль называлi гэта «свепет». Мясцовыя людзi кажуць «слепет», i ў гэтым слове ясна адчуваецца старажытнае праславянскае «в», якое так нiдзе i не паспела перайсцi ў беларускае «ў».

Але я пад гэтымi дубамi, дзiчкамi, каштанамi i грабамi з трапятаннем адчуваю дыханне майго прашчура, зменлiвае i вечнае Слова яго.

Палессе! Ты ўсё — бясконцая i вечная паэма. Кожная лясная рэчка твая — драмлiвы рэчытатыў лiры. Кожнае тваё ўрочышча — урачысты хор магутных галасоў. Кожнае дрэва тваё — Песня Песняў. Кожная галiна пад ветрам — неўмiручы радок. I кожны свепет на дзiчках тваiх — ода гэтаму вялiкаму небу, на якiм зараз ласкавыя i чыстыя адценнi вечара. I пад гэтым небам мы ехалi ў стагоддзi.

Кiламетры за чытыры ад Данiлег (Данiлевiчы таксама) я яшчэ здалёк убачыў нешта такое, што сэрца маё не паверыла i ўпала, а пасля ледзь не выскачыла ад радаснай упэўненасцi, што вочы мае не падманулi мяне.

Упоперак пешаходнай сцежкi, якая ў мiнiяцюры паўтарала сабою гэты зарослы травой прасёлак, ляжаў, па казацкiм звычаi, раскiнуўшы рукi i ногi, каржакаваты, моцны стары. А ля яго стаяла i прасiлася ўзяць старая.

У нас было страшэнна цесна ад экспедыцыйнага барахла, але я непахiсна вырашыў: «Гэтых трэба ўзяць». Калi б трэба было — я пасадзiў бы ў гэтую ж самую машыну яшчэ мiльён такiх, як яны, а сам выйшаў бы i пайшоў пеша.

Старая была першым прывiтаннем ад стагоддзяў, у якiя мы падарожнiчалi. Нiбы прыйшла з сярэднiх вякоў у сваiм, з ног да галавы напэўным, народным уборы. Не было хiба што намiткi, або «галавы», таго дзiўнага падабенства белай кiсейнай чалмы, што завесаю падае на плечы i пакiдае адкрытым адзiн толькi твар. Замест яе на галаве была багацюшчая хустка, гладкая i вышытая толькi «на вугал» вышыўкай дзiўнай прыгажосцi i майстэрства. На белай доўгай сарочцы не было жывога месца ад вiзэрункаў, зробленых, магчыма, за доўгiя i доўгiя месяцы дасканалай у сваiм адчуваннi прыўкраснага рукой.

Сумесь геаметрычнага арнаменту з раслiнным была натуральная i завершаная. Такому навучыць нельга. Тут вучылi тысячагоддзi, а майстар iнтуiтыўна, але ж прыўносячы сваю iндывiдуальнасць, паўтараў неабвержны вопыт i густ мiльёнаў. Тут было, як з вялiкiм майстрам народнай песнi, якi ў вочы не бачыў нiводнай ноты, але спявае, як усе пакаленнi вялiкiх майстроў да яго. Пачнiце яго вучыць, калi ён ужо склаўся. Кажыце яму аб фальшы ў гучаннi той цi iншай ноты, аб «пясочку» ў гуку, аб «сцершымся» тэмбры. Вы навучыце! Пры поспеху можа быць нават i добры спявак. Але вялiкага майстра не будзе. Вы навучыце, але вы i заб’еце, бо ваш вопыт — нiшто перад вопытам тых, якiя, не ведаючы, тысячы год спявалi «душой».

Паўзверх гэтай снежна-белай сарочкi з рассыпанымi па ёй вясёлкамi была накiнута ядвабiста-сiняя шнуроўка, якая яшчэ i зараз строга i ладна абцягвала стройны (вiдаць ужо да смерцi) i прамы старэчы стан.

Тканы ў рознакаляровыя дробныя шашачкi андарак быў, як трохi прыглушаны (бо так патрабаваў узрост) жар, i дзiвосны па спалучэннi колераў. Пасля я ўбачыў маладых. У тых на андараках пералiвалiся чыстыя, нязмешаныя колеры. А тут былi хутчэй адценнi двух-трох колераў, але адценняў гэтых было мноства. Вiдаць, i тыя i тыя ткалiся не менш як у дваццаць чатыры нiты.

Чабоцiкi каляровай скуры давяршалi ўсё. Нiчога не выбiвалася з агульнага строю. I я зразумеў, што ў вобразе гэтай старой, сярод гэтых лясоў, пад гэтым беларускiм небам, упершыню ў маiм нябедным жыццi сустрэлася мне сама Гармонiя.

Яе не магло быць ува мне. А ў гэтай старой, у адпаведнасцi яе i яе ўбора гэтым цiхiм прыглушаным лясам, гэтай забытай дарозе, гэтаму залацiстаму вячэрняму небу — яна была. Поўная i дасканалая, пакуль што на адзiн толькi вечар у маiм жыццi. А можа, на адзiн толькi вечар да самага майго скону.

Мы сяк-так размясцiлi iх на рэчах, i, дзiўна, наша машына не стала дысанансам, а сама пакорлiва падпарадкавалася старажытнай прыгажосцi. А старая гаварыла, усплёскваючы рукамi, i, таксама як сама Гармонiя, гучаў, пералiваўся, звiнеў у яе вуснах пявучы палескi дыялект.

Быў дзень Пятра i Паўла. Стары, муж, па даўняй традыцыi ўчынiў iм патрэбнае ўзлiванне (а паколькi святых было два, то няма чаму здзiўляцца, што ўзлiванне было двайное) i, нягледзячы на гэта, пераапрануўся i пайшоў на кашару, дзе працаваў вартаўнiком.

Яго хацелi затрымаць, прыводзiлi рэзонныя доказы, што стаiць лета, а значыць, няма чаго палохацца ваўкоў, што не толькi злодзея, а i ўвогуле чалавека не знойдзеш з агнём на многiя вёрсты, але стары занатурыўся.

I вось, нiбы чула яе сэрца, устрывожылася, пайшла i ўбачыла, што ляжыць яе стары лясны казак — па казацкiм звычаi — упоперак сцежкi i наадрэз не хоча iсцi дахаты. Напетрапаўлiўся-а. Каб не вы, галубочкi, невядома б, што i рабi-iць.

Я грэшным чынам падумаў, што старая за ўсё жыццё так i не раскусiла яго да канца, што не такi ён i п’яны (дарэчы, ён трохi пасля i давёў гэта), а проста не хацеў нi дадому, дзе ад адных баб кранешся, нi на кашару, дзе авечкi. Усё было прасцей.

Чаму не застацца тут? Цёплае паветра, цёплая зямля, родны лес вакол i чыстыя зоры над галавой. Добра ляжаць i марыць i нешта цiха спяваць самому сабе. Нiхто не праедзе, нiхто не пройдзе. Гэта ж табе не горад, дзе не дадуць добраму чалавеку нават паляжаць упоперак дарогi ў сваю ахвоту.

I мы прыехалi ў невялiчкую вёску, усю аточаную лесам, усю патопленую садамi i шатамi вялiзных дрэў, нiбы апушчаную на дно зялёнага мора, нiбы паглыбленую ў зялёны i трохi аранжавы ад заранкi паўзмрок.

Быў мяккi вечар. Даўно асеў пыл ад чарод (а можа, яго i не было? Можа, каровы i начавалi ў лесе?). Шэрыя хаты з таўшчэразных бярвенняў насунулi па самыя вушы цёплыя шапкi стрэх. Драмалi або марылi пад песнi.

А песнi гучалi паўсюль. На бярвеннях ля хат, на лавах, на прызбах, проста на паплаўцах. Паўсюль сядзелi жанчыны, дзяўчаты, старыя i дзецi, чыста ўсе апранутыя накшталт сустрэтай намi старой. Розныя ўборы, розныя колеры, фарбы i адценнi, розныя густы, крышачку рознае ўмельства. Але вёска дзякуючы iм нагадвала букет або стракаты ад разлiву чэрвеньскiх красак поплаў. Бо ўсе былi ў сваiм, напэўна, у амаль такiм самым, як пры Уладзiмiру, як пры войнах з татарамi, як тады, калi бушавала ў гэтых мясцiнах полымя паўстання, запаленага Крывашапкай.

Гэта не было старамодна i смешна (гэта былi людзi дваццатага стагоддзя, i яны шмат ведалi).

Гэта было велiчна.

Гамер i лiрныя песнi не старэюць. Старэюць многiя нядаўнiя песнi. Старэюць многiя кiнастужкi, падобныя на оперу ўдзень, пад чыстым небам. Старэюць i выклiкаюць смех.

А Г э т а было велiчна.

У дваццатым веку, сярод гэтых людзей, смешныя былi мы ў нашай гарадской, ды яшчэ i патрапанай, рабочай вопратцы. Тут i новая выглядала б пачварна… Гармонiя — гэта былi яны. Дасканаласць — гэта былi яны. А старамоднымi i непатрэбнымi на вока дваццатага стагоддзя тут былi мы. Мы былi дысанансам.

Сярод гэтых людзей Толькiн прыяцель, расеец, саромеўся сваёй кнiжнай расейскай мовы, а я саромеўся сваёй гарадской беларускай. Мы, аднак, пастаралiся не даць iм зразумець гэтага. Той пераважна слухаў, а я адразу ўключыўся ў балбатню i жарты, стаў пераймаць iхнiя iнтанацыi, iмiтаваць непараўнальную музыку iхнiх сказаў.

I — дзiўна! — у мяне пайшло.

Можа, яны проста зрабiлi выгляд, што не заўважаюць гэтага, па прыроднай, адвечнай далiкатнасцi сваёй, але я не думаю.

Са мною аднойчы ўжо было так. Я слухаў, як грае на жалейцы вясковы пастух, прыгожы i чысты, як голуб, сiвы дзед. I таксама быў вечар, i каровы жавалi жвачку i слухалi. Мне здалося, што я нiбыта разумею ўсё. I дзед быццам зразумеў гэта, выцер жалейку аб прыпол сарочкi i працягнуў мне:

— На.

I я, нiбы так i трэба было, узяў яе i… зайграў. Таму што я зразумеў: тут непатрэбна загадзя прыдуманая мелодыя, тут павiнна гучаць душа. Гэта яна павiнна выказваць сябе ў подыхах i рухах пальцаў, а астатняе прыйдзе само. Таму што музыка твая толькi акампанемент вечару.

— Добра, — сказаў дзед. — Дайшло.

Нешта падобнае было i тут. Мы сядзелi i гаварылi i цiха смяялiся, чакаючы нашага дзеда. Мы хацелi, каб нехта яшчэ сёння паказаў нам дуб. Заўтра мы паедзем здымаць яго, нiкога не турбуючы. Вызваўся наш дзед. Мы далiкатна (галоўным чынам дзеля старой) усумнiлiся ў ягоных магчымасцях. Што тут пачалося! Дзед намылiў нам галаву оптам i ў рознiцу. Ён сказаў, што нiхто лелей за яго не ведае, дзе ён, гэты дуб, што ён ужо тысячу разоў хадзiў да яго за доўгае сваё жыццё, што ён бываў каля яго яшчэ дзiцем, што нiхто так добра не пакажа нам, дзе менавiта ўжо «тышчу гадоў» расце гэты дуб. I мы згадзiлiся, i вось чакалi яго.

А жанчыны спявалi. А я глядзеў на iхнiя прыгожыя твары, на iх iльняныя або чорныя як смоль (сярэдняга не было) косы, на iхнiя ўборы i думаў, што гэта дзiва як добра.

Таму што гэтыя шнуроўкi i андаракi былi не ад оперных пейзан у лапцiках, а было гэта заўсёды так. Аб гэтым сведчылi чорныя рабочыя рукi (правядзi такiмi па чымсьцi — сто разоў зачэпяцца), што зараз адпачывалi на дзiўнай прыгажосцi андаракоў, вытканых iмi. Рукi, якiя насiлi сена з балотаў i палян i ўмелi рабiць яшчэ тысячы спраў. Рукi, што цяжка здабывалi свой «штодзённы».

На д’ябла былi iм патрэбныя мы. Iхнiя песнi плылi над вёскай да залатой завесы захаду. Плылi над гэтай сумнай, вячэрняй, нiбы закiнутай зямлёй. I песнi гэтыя былi — дзiва. I казалi яны пра каханне, пра варанога конiка i дальнюю дарогу, пра здраду i рэўнасць, пра гэтыя дубы — пра ўсё, што было i давеку будзе на зямлi.

Стары выйшаў з хаты, як адноўлены. Твар свежы, трохi нават урачысты. Белая сарочка з хатняй палатнiны багата вышываная. Паважна сеў побач з шафёрам i — перад бабамi — уладна сказаў:

— Паняй!

I тут адна гожая чарнявая маладзiца са снежнымi зубамi сказала:

— Ну вось. А я тут i жыццё-о пражыла-а, а дуба таго не бачыла-а.

Вочы смяялiся. Я запрасiў яе сесцi з намi, i яна нават устала. Але астатнiя схапiлi яе, пачалi валтузiцца i крычаць ёй, што «няма чаго адной», што хлопец той, вiдаць па ўсiм, «адарвiрог», а нам — каб мы хутчэй рушылi. Сiлком пасадзiлi на бярвеннi, утрымалi. Машына наша рванула i пакацiла.

Так i давялося мне задаволiцца пачэснай мянушкай «адарвiрога», сесцi на месца ды глядзець вакол.

«Казёл» наш праехаў трохi па дарозе i звярнуў налева. Стары расказваў нешта аб тым, колькi гэтаму дубу, якiх людзей i якiя падзеi ён бачыў. Фiгурыравалi там чамусьцi шведы (i тут было зашмат шведаў!), царыца Кацярына, французы (зашмат французаў!) i ўласны дзедаў прадзед. Зрэдку ён перарываў свае цiкавыя гiстарычныя рэмiнiсцэнцыi, каб кiнуць:

— Паняй-паняй!

…Гэта былi нiзiнныя месцы. Туман, як продкавы душы, слупамi стаяў над ямамi, поўнымi празрыстай вады. Удзень яна была, пэўна, колеру чырвонага дрэва. Цяпер — чорная як смоль. Траплялiся даўнiя лесасекi, зарослыя дрэўцамi, малiннiкам i кiпрэем. Белы туманец шматкамi поўз з нетраў. Было бязлюддзе. I цiшыня. Залаты i шафранны захад шырокай паласой дагараў за ляснымi волатамi.

I тут наш «газiк» выглядаў дзiка, як машына часу.

— Паняй-паняй!

Як глуха! Якая закiнутая журба! Быццам i не было нi кiеўскiх князёў, нi Ванькi Крывавага, нi Пятрухi-Мучыцеля. Нiбы толькi што пад гэты халодны небасхiл, пад першую крынiчную зорку на iм, да залатога iканастаса захаду прыйшлi людзi — мы.

I зноў пушча. Зноў ствалы волатаў, а за iмi гараць крылы соцень жар-птушак. Гараць i дымна згараюць у цiшынi.

I раптам я ўбачыў: вышэй за ўсе дрэвы ўзносiлася над светам не дужа густая, але магутная верхавiна i некалькi велiзарных, як бярвеннi, галiн. Стройны, як калона, у мноства абхватаў ля зямлi, усё раўней i танчэй угору, дасканалы ў сваёй велiчнай зграбнасцi, стаяў сярод лесу, сярод сыноў сваiх, унукаў, праўнукаў, далёкiх нашчадкаў лясны волат. Здавалася, метраў на сорак — пяцьдзесят — бо яго нi з чым вакол нельга было параўнаць — вышэйшы за ўсё на зямлi. Роўны амаль да самай верхавiны, гладкi, амаль як мармур, карою (так уяўлялася ўпрыцемку), без адзiнай шышкi на ёй, без адзiнага наросту цi галiнкi, ён толькi ля верхавiны шырыў недзе ў самiх нябёсах магутныя свае лапы.

Ён быў вечны i неўмiручы. Ён, здавалася, павiнен быў быць нязменны i канчатковы ў сваёй класiчнай закончанасцi. I, аднак, ён рос. Разумееце? Ён яшчэ рос.

Ён нарадзiўся ад жолуда нейкага такога самага волата, ад якога даўно не засталося i слядоў. Бацька ягоны жыў у часы Цэзара i Спартака, Хрыста i Нерона, Атылы i Катула. I вось аднойчы ён задумаўся аб неўмiручасцi i вечнасцi i неспадзявана скiнуў жолуд. А з жолуда прадзёўбнуў зямлю пяшчотны ружавата-жоўты парастак велiчынёй з палову мiзiнца. Яго чакалi тысячы бедаў. На яго мог наступiць чалавек або алень. Тысячы дубовых малят гiнуць вось так.

Але вось ён стаiць i яшчэ расце. А перад iм у маўчаннi стаiм мы. Неўмiручая мозгам i справамi мятулiца-аднадзёнка. А ён стаiць. Галава ягоная ў небе. Падпiрае крыштальную першую зорку. Расце.

Кiеў быў зусiм малады. Полацак трохi старэйшы. Осла не было. Масквы не было. Нi Берлiна, нi Нью-Йорка, нi Рыгi — нiчога гэтага яшчэ не было. Не было Францыi, а была толькi Франкская дзяржава. А ён ужо рос.

I наўрад цi быў намнога меншы, калi чалавек з вачыма хiтруна i аматара пагуляць, з сэрцам, у якiм жыла, аднак, гарачая любоў да сваёй беларускай зямлi, Крывашапка, стаяў пад iм i клiкаў на паўстанне беларускiх сялян, сваiх братоў. Палалi вогнiшчы. Полымя iхняе адбiвалася на лёзах кос, на вострых iглах вiлаў, у глыбокiх вачах, чырванела на кары Вечнага Дрэва. Яно скакала недзе высока ўверсе на ягоных галiнах. А сярод людзей, магчыма, быў продак у дванаццатым калене нашага дзеда.

Не ведаю, цi адпавядае дрэву iмя «цар-дуб». Назва «дуб Крывашапкi» адпавядае больш, хаця i яна не з лепшых. Усякае iмя будзе вартым жалю перад гэтай велiчнай, перад гэтай мудрай вечнасцю.

Ён быў сведкам усёй пiсанай нашай гiсторыi. Сведкам канца радавога строю, сведкам з’яўлення князей i ўвядзення хрысцiянства, сведкам разгрому беларусамi татарскай навалы, сведкам паўстанняў семнаццатага стагоддзя i сведкам апошняй вайны.

Крый Божа стаць яму сведкам вайны атамнай, сведкам канца чалавецтва i сваёй смерцi разам з iм. Гэтага не павiнна быць. Гэтага не будзе. Залог гэтага — мудрыя чалавечыя вочы, чорныя рукi i апошнi водсвет захаду на вяршынi Дрэва Вечнасцi.

I калi гэта не будзе, год трыста ён яшчэ прастаiць, здаровы, поўны сiл стары. А да таго часу ягоныя суседзi (i, напэўна, дзецi), трохi маладзейшыя за яго, стануць такiя самыя, а тады, значыцца, i падаць можна.

У гэтай дуброве не павiнна стукаць сякера. Уся з шасцiсот-сямiсотгадовых дубоў, яна павiнна зрабiцца запаведнiкам велiчы, сведчаннем таго, што можа даць наша зямля.

Мы вярнулiся ў дзедаву хату i вячэралi там. Чысцюткiя беленыя сцены, музейныя па хараству i майстэрству ручнiкi, дзiвосныя па прыгажосцi посцiлкi на сценах i ложках, стракатыя налаўнiкi. Бялюткая печка з мноствам нiш, выступаў i прыступак была як гожая архiтэктурная спаруда. Страшна было спаць пад гэтымi вясёлкавымi посцiлкамi, на гэтых вышываных падушках, на беленькiх, хатняй палатнiны, таксама расшытых па краях просцiнах. Мы папрасiлiся на сена, пасля ўпартай барацьбы атрымалi згоду i былi за сваю ўпартасць пакараныя.

У тую ноч, як казакоў i шляхту ў паходзе, нас моцна кусалi блохi. Я-то не адчуваў гэтага, але казалi сябры.

Уначы я прачнуўся, адчуваючы, што цалкам выспаўся пасля кароткага каменнага сну. Унiзе шумна ўздыхала карова. Даносiўся сонны начны шум лесу. Рэдкiмi ўздыхамi.

Я злез са стога, выйшаў на двор, сеў на пасечаную калоду i закурыў. Лес шумеў i шумеў. Мiгцелi над галавою зоры. А думкi ўсё вярталiся да таго, што бачыў. Так, гэтай дубровы нельга пiлаваць нi ў якiм разе. Патрэбен закон. Нiякая выгада не заменiць тут вялiкай духоўнай страты. Унiкальныя дрэвы, якiх, пэўна, няма больш нiдзе ў Еўропе. А ўжо ў такiм масiве — напэўна няма. Iх трэба баранiць, прыводзiць сюды iншаземцаў, каб дзiвiлiся, прыводзiць сюды кожнае дзiця, каб бачыла i на ўсё жыццё пранiкалася сыноўняй павагай да зямлi, якая дала жыццё яму i здолела нарадзiць гэткiх волатаў.

Пад ранiцу я на хвiлiну задрамаў. Здаецца, проста ўпала галава, а калi ўзняў яе — вось-вось павiнна было ўзысцi сонца, весела сiнела неба, свежы подых паветра быў, як каханы пацалунак.

Разбудзiў мяне нейкi строкат. Сарокi ўлетку пазбягаюць вёсак, але ж тут сама вёска была амаль лесам. I вось нада мною сакатала сарока, весела паглядаючы на мяне бiсерным вочкам. Вельмi смешная, бясхвостая сарока, подобная з гэтай прычыны на апалонiк без ручкi.

I я засмяяўся i ўстаў насустрач усходу.

Пасля мы зноў паехалi да дуба. Здымаць, на жаль, было цяжка. У густой цянiстай дуброве i пры сонцы стаяў паўзмрок. Зямля развяла вакол сотнi курыльнiц. Туманны дым поўз да верхавiны, нiбы гэта язычнiкi прыносiлi тут ахвяры.

Толька пашкадаваў, што нельга ўзлезцi на вяршыню. Гэтае «нельга» сказаў ён, здатны здымаць на дарозе ў падаючага дрэва (незадоўга да гэтага, пад Шчорсамi, нас з iм ледзь не забiла такiм чынам), на вяроўцы над безданню, на крыле самалёта i, напэўна, нават у чэраве кiтовым.

Нельга было ўзлезцi на роўную калону, ды яшчэ ля самай верхавiны вiўся ля адзiнага маленькага дупла «дымок»: дзiкi пчалiны свепет. Яго нiхто не мог дастаць. Дзед казаў, што свепет там быў яшчэ ў гады ягонага дзяцiнства.

Не варта было б пра гэта пiсаць, але не пiсаць нельга. Пры дзённым святле мы ўбачылi, што кара на вышыню чалавечага росту пакрыта драбнюткiмi выразанымi лiтарамi. Так бы мовiць, — пакiнулi сляды на твары зямным i прылучылiся да вечнасцi.

Хаця гэта i не па сэрцавiне, а па тоўстай, у 3 — 4 цалi кары, але ўсё адно рэжа па сэрцы гэты выгляд спiсанага, спаласаванага дрэва. Цi ж не малпы? А пасля надпiсы гэтыя счэсваюць, але яны з’яўляюцца зноў, паласуюць жывую плоць i могуць дайсцi да жывога нутра.

Былi тут людзi адусюль, людзi з iмёнамi i прафесiямi (а трэ было б па гэтых надпiсах шукаць, прыводзiць у мiлiцыю ды даваць па лапах i кiшэнях), але я не буду ўвекавечваць iх яшчэ i на паперы. Хопiць iм i кары. Аб адным, аднак, не сказаць нават неяк i нязручна. На кары распiсаўся ва ўласнай дурасцi нехта Х «ад iмя камсамольскай арганiзацыi гомельскага педiнстытута», так бы мовiць, ад iмя будучых сейбiтаў разумнага, добрага i вечнага.

Бедныя хлопцы! Як iм не пашанцавала! Разумныя ж, вiдаць, яны людзi збольшага, а выбралi, каб гаварыў ад iхняга iмя, таварыша Х.

I толькi вышэй, куды рукi розных там Х не дасталi, быў першазданнай чысцiнi крэмавы ствол. Крэмавы, аж белы. Стаяць яму вякi, каб не малпы. Некалькi год назад Янка Брыль, Валодзя Калеснiк i я наведалi стражытны дуб у Варончы, звязаны з iмем Адама Мiцкевiча. Дрэва-волат зеўрала страшэннай велiчынi дуплом, у якiм магло б стаць дзесяткi два чалавек. У гэтым дупле было i акенца на другi бок дрэва. Я ўлез i высунуў у акенца галаву, як таемны лясны дух. Вiдаць, калiсьцi ў гэтым дупле нейкi варвар расклаў агонь, але дрэва згасiла яго ўласнай крывёй i засталося стаяць. Патрэбна было б некалькi вазоў цэглы i пару мяхоў цэменту, каб запламбаваць дупло, i жалезны абруч, каб ахапiць iм галiны i не даць дрэву раскалоцца, i яно прастаяла б яшчэ семсот год. Мы вырашылi напiсаць пра гэта старшынi камiтэта па ахове прыроды. Праз некаторы час Янка меў гонар атрымаць ад яго лiст, у якiм было напiсана, што сапраўды ля вёскi Варонча, што пад Наваградкам, iснуе шматвяковы дуб, звязаны з iмем Мiцкевiча, i ў гэтым дубе сапраўды ёсць дзiрка. Такiм чынам мы атрымалi магчымаць праверыць нашы асабiстыя ўражаннi.

Вялiкае дзякуй!

То можа б хаця цяпер нехта засаромеецца, спахопiцца i зберажэ частку нашага народнага гонару? I можа зробiць гэта хутчэй? Год назад дуб Мiцкевiча ў Варончы яшчэ стаяў. Можа яшчэ не позна?

…Пасля мы паехалi ад нашага дуба i на зваротнай дарозе, на лесасецы, убачылi двухногi дуб. Нiдзе не было вiдаць, што зраслiся два дрэвы. Проста плялося, валаклося па высецы самотнае схiленае дрэва на дзвюх нагах, нiбы хацела i не магло пайсцi, уцячы са спустошанага людзьмi месца.

Пакуль хлопцы здымалi яго, я не вытрымаў i пеша вярнуўся да свайго волата. Белы, ён стаяў у змроку, думаў пра нешта, а зямля кадзiла яму.

У-у, якая вечная, якая жывая стаяла вакол яго цiшыня! I я стаў i, няверуючы, пагаварыў з iм у думках, цiха памалiўся яму i папрасiў аб самым дарагiм. А аб чым прасiў, аб чым малiўся — не скажу.

Пасля мы паехалi. Iзноў было бязлюддзе. Бачылi мы дуб, пашчапаны маланкай. Маланкi любяць дубы, часцей за ўсё змагаюцца менавiта з iмi, бо гэта варты працiўнiк, i амаль нiколi не чапаюць бярозу, такая яна плакучая, пакорлiвая i нiцая. Лiтуй цябе лёс ад блiскавiц, Вечнае Дрэва!

Машына бегла. Вялiзныя дрофы, падобныя на страусаў, часта глядзелi на нас з травы.

У адной лясной вёсцы мы заселi ў вялiзнай лужыне. Пакуль хадзiлi па трактар, мы скiнулi кашулi i на вачах у мясцовых жыхароў загаралi, рабiлi выгляд, што так i трэба.

Чорная як смоль, румяная, вельмi прыгожая маладзiца з вялiзнымi вачыма весела крычала мне з садка:

— Гэй, каторы з голаю спiной! Хадзем пад яблыню, казку раскажу.

Яна была такая чарнавокая, такая ладная, што другiм разам я насмяшыў бы ўвесь свет: узяў i застаўся. Мы ляжалi б пад яблыняй, i гаварылi, i смяялiся б, тым больш што, скажу вам па сакрэту, я таксама не зусiм ужо благi казачнiк. Але тут я аджартаваўся, i калi машына пакацiла далей — забыў пра гэта i ўспомнiў толькi цяпер.

Таму што я быў перапоўнены iншай казкай, той, якая засталася за маёй спiной.

Блiжэй да вечара лiнула раптоўна страшэнная залева. Стала цёмна. Вакол стаяла непранiкальная, непраглядная, здавалася, над усiм светам, сцяна дажджу. Серабрыста-шэры, ён амаль хаваў нават блiзкiя дрэвы, паласаваў, сек, плыў цэлымi патокамi па перапоўненай вадою зямлi.

Мы iмчалi праз гадзiны i кiламетры, а ён лiў, не слабеючы. Мы ўехалi ў ноч, а ён яшчэ пасiлiўся, хаця i здавалася, што гэта немагчыма.

Паветра было менш, чым вады. Бледныя блiскавiцы ўспыхвалi часам у чарнiльным змроку. Над бясконцымi лясамi, над усiм Палессем iшоў некуды i не праходзiў несамавiты лiвень.

Машына ледзь прабiвалася праз яго, ляцела ў залеву. Я сядзеў, i думкi цяклi ў галаве маёй. Думкi аб стагоддзях, якiм я прычасцiўся i якiм цяпер быў прыналежны. Я быў звязаны цяпер з iмi, з усёй гiсторыяй свайго народа праз неразрыўнае, праз жывое звяно, праз тысячагадовае Дрэва Вечнасцi. Звязаны з самым першым паэтам гэтай зямлi, якi, магчыма, таксама датыкаўся далонню да белай кары.

Дождж паласаваў. I я ўвесь час уяўляў, што вось стаiць недзе ў глыбiнях гэтых лясоў, у глухой пушчы, у чарнiльным змроку, пад гэтым начным, глухiм i вечным, як стагоддзi, жыватворным i безвыходным дажджом мой, наш дуб. Стаiць, адолеўшы маланкi, людскiя сякеры i сам Час, i вось прыходзяць людзi i моляць яго, каб ён жыў дзеля iх, нявечных ягоных сыноў, каб вечнай была зямля мая, што нараджае волатаў.

Стаiць. Па нешматлiкiх галiнах, па пацямнелай ад вiльгацi белай кары сплываюць алавяныя струменi дажджу. А вакол ноч. Пасля яе прыйдзе ранiца, але зараз над iм ноч.

Мне было так, нiбы недзе на месцы бою я пакiнуў адным друга, якi не можа iсцi са мною. Нават горш. Друга я цягнуў бы або застаўся з iм. Гэтага — нельга было. Ён бы памёр ад першага кроку… Я не мог застацца з iм… А ён не мог жыць там, дзе я, у цяснiнах вулiц i ў шолаху шын, сярод нашых бясконцых размоў i, магчыма, хлуснi, без жывушчага паветра, без гэтых простых людзей, без першароднай палескай мовы.

Будзь вечнай дзеля нас, зямля мая!

Ты не магло пайсцi са мной, Вечнае Дрэва. Але i цяпер, калi мне бывае цяжка, я раптам, без усякага, здаецца, поваду, успамiнаю, што недзе стаiць, недзе шумiць або маўчыць спакоем самой гiсторыi залiты веснiм святлом, дажджом або засыпаны начным снегам, стаiць i чакае другога свайго тысячагоддзя сведка ўсёй нашай пiсанай гiсторыi, усiх учынкаў нашых i ўсiх беларускiх жыццяў, што прайшлi за нашу гiсторыю па твары зямным.

Стаiць i расце вялiкi Бацька-Дуб.

1. Упершыню — «Маладосць», 1968, № 12, пад назвай «Дуб Крывашапкі».
2. Упершыню ў кнізе: Караткевіч У. Чазенія: Апавяданні і аповесць. — Мн.: Беларусь, 1970. — С. 3 — 19.
3. Перакладзена на польскую і балгарскую мовы (?).
4. Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 2. Аповесці, апавяданні, казкі. — Мн.: Маст. літ., 1988. — С. 297 — 314.