Лясная гісторыя

Перад світаннем, калі патухаюць зоры, калі неба робіцца бледна-зялёным, як недаспелае яблыка, і над ляснымі азёрамі разгараецца адзіная калючая зорка, — з лясных зараснікаў выходзіць да возера прыгожы гарбаносы звер. Доўгімі стальнымі нагамі ён асцярожна ступае па травах, і ніводная ламачына не хрумсне пад яго капытом. Звер асцярожна пасоўваецца наперад, і, быццам падпарадкоўваючыся невядомай і бязгучнай мове, з зараснікаў выплывае за ім другі звер, меншы. Яны падыходзяць да возера і, прымінаючы жоўтыя касачы, пачынаюць асцярожна цягнуць ваду праз ружовыя мяккія губы. Ласянё праганяе смагу хутчэй і пачынае дурэць: торкае маці храпай пад пахвіну. Яму добра і весела, ён чухае задняй ножкай за вухам, глядзіць на свет добрымі, вялікімі, як слівы, вачыма.

Але вось нейкае далёкае храбусценне, занадта яшчэ далёкае, каб быць небяспекай, насцярожвае ласіху. Вось яна стрыганула вушамі, вось наставіла прыгожую морду. І дзіцё заціхла. І яны рушылі след у след, яна — падобная на пачварна цыбатага каня, ён — на маленькую прыгожую цацку, у якой усё — як у вялікіх.

Зніклі, быццам і не было. Палымнее над люстэркамі азёр усход, салодкія прыемныя дрыжыкі прабягаюць па лістоце; раса, прадвесніца яснага дня, павольна збягае на зямлю. Лес стаў прыгажэйшым, ён гожы, як песня, але зусім пусты, быццам разам з жывёламі адышла і яго душа.

***

Ужо два тыдні мы ўтрох жылі ў вялікіх Багушэўскіх лясах. Здзічэлыя, аблепленыя павуціннем, галасістыя, як ішакі, мы перажывалі адзін з тых момантаў, з-за якіх, уласна кажучы, толькі і варта жыць. Мы начавалі ля вогнішча, накручвалі на лёску цэлыя ахапкі жабніку, збіралі першыя баравікі-«жытнічкі», смажылі ўвечары рыбу, ляжалі на траве, расплываючыся пачуццямі па ўсім прыгожым свеце. Мы наладжвалі раніцою індзейскія скокі вакол вогнішча і наогул трымалі сябе як банда сентыментальных ідыётаў.

Нас было трое: я, Валька Лісоўскі і Зміцер Шчарбянок. Мы былі старымі сябрамі яшчэ па вясковай школе, але потым шляхі нашы разышліся: я паступіў у інстытут, Валька і Зміцер, якія былі маладзейшыя за мяне, яшчэ вучыліся ў дзесятым і дзевятым класах адпаведна. Валька хацеў паступіць рабочым у Надзеінскі заказнік, Шчарбянка дзядзька паабяцаў уладзіць аб’ездчыкам у лясніцтва, і ён не збіраўся ісці ў дзесяты клас. Яму «абрыдлі, як гнілая рыба», алгебра і геаметрыя.

Шляхі разышліся, але па-ранейшаму кожнае лета я спяшаўся туды, у родны мой кут, ружовы ад верасу, блакітны ад бясконцых азёр. І зноў сустракалі мяне самыя верныя мае сябры. Можа, хто-небудзь скажа, што ў мяне будуць і лепшыя, але я зусім не веру ў гэта. Забываецца ўсё, акрамя зялёна-блакітных стагоў пад месяцам і гучання балабона ў ранішніх лугах. І яшчэ, акрамя ляманту друга, калі буйная рыба пачынала «вадзіць» і «цягнуць». І яшчэ, акрамя таго выпадку, калі Зміцер, купаючыся, трапіў нагою ў забытую пастку, што паставіў нейкі баўдур на выдру. Пастка, відаць, сарвалася і стаяла зараз на такой глыбіні, што Зміцер амаль гадзіну стаяў у вадзе, высунуўшы на паверхню толькі твар. Мы ледзь адшукалі яго і пакляліся даць гэтаму браканьеру добрую лупцоўку, калі зловім.

І не забыць яшчэ таго дня, калі Вальку ўкусіла гадзюка. Зміцер дзелавіта прыціснуў вялікую пярэстую гадзіну рагулькай да зямлі, проста перад мордай паклаў бутэльку з шырокім рыльцам і, калі троху адпусціў кій, змяя слізганула проста ў яе. Зміцер сур’ёзна і з перасцярогамі заторкнуў рыльца. Пасля плюнуў на шкло ў тым месцы, дзе гад намагаўся ўкусіць і дзе заставаліся жоўтыя бісерынкі атруты.

Нельга было чакаць, пакуль нага запухне і пасінее, а да бліжэйшай бальніцы было трыццаць вёрст, і Валька, той самы ціхі, ласкавы Валька, што больш за ўсё любіў слухаць казкі, як маленькі, — раптам сеў на зямлю, уціснуў нагу пад каленам паміж стваламі бярозкі-дваяшкі і амаль прасіпеў мне:

— Ну.

Я выцягнуў з кішэні нож. Валька вельмі баяўся болю, таму і замацаваў нагу, каб не перашкодзіць аперацыі. Зараз ён лёг і закрыў вочы. Я зрабіў глыбокі надрэз на тым месцы, дзе цямнелі маленькія кропкі, сляды зубоў. Кроў цякла і цякла, я выціскваў яе, але мне здавалася, што скура вакол ранкі ссінела. Я вельмі баяўся за хворы зуб у маёй верхняй сківіцы, але ўсё ж прынік да ранкі і пачаў высмоктваць яе. Я смактаў і смактаў, пакуль Зміцер не сказаў мне:

— Хопіць, дурубала.

Такі ўжо быў наш стыль размовы.

А Валька вызваліў нагу і вельмі спакойна паклаў на разрэз жарынку з вогнішча. Я даў яму ў патыліцу, і мы забінтавалі яму нагу. І ў яго і ў мяне была пад вечар лёгкая гарачка, але гэтым справа і абышлася.

Або… Але пра гэта хопіць. У мяне ніколі не будзе лепшых сяброў, паверце мне.

І вось у той вечар мы сядзелі ля зыркага вогнішча, пяклі бульбу і размаўлялі абы пра што. Калі вы не ведаеце яшчэ, што такое сапраўднае шчасце, — прыязджайце да нас, і мы вось так, з ціхаю размовай, пасядзім ля вогнішча і паглядзім на Кабечае возера ўначы.

Павольна сіпеў чайнік, выліваючы на вуглі з носіка збытак вады, вуглі на тым месцы, дзе вогнішча прыгарэла, здавалася, хутка-хутка мяняліся месцамі. Спіну прыемна халадзіў подых начнога возера. І, Божа мой, чаго толькі не адбывалася вакол! Салодка, нават сладастрасна пахнулі лугавыя гваздзікі, аддаючы з водарам дзённую цеплыню, ялейна пахнуў чабер. Здавалася, што ты раптам атрымаў сабачы нюх, столькі разнастайных, вызваленых пахаў лавіў нос.

Часам гучна біла на возеры вялікая рыба, патрывожаная, напэўна, нейкім недарэчным рыбіным сном. Цьмяныя кругі разбягаліся па вадзе.

Крычаў недзе пугач, жадаў напалохаць уласную смерць. І палёт кажана над змрочнай вадою быў ледзь прыкметным.

Лес жыў, але гэта жыццё, нават з удзелам нас, людзей, было нейкім незавершаным, няпоўным.

— А памятаеш лася? — спытаў Валька.

І нам прыпомніўся яшчэ адзін вечар, год таму , толькі тады справа была восенню. І ноч была паўнейшай, бо недзе за бліжэйшай грываю трубіў лось, выклікаючы на гон ласіху. Ноч была амаль срэбная ад халоднага па-асенняму месяца, ад паветра, прасякнутага ім. Уначы здарыўся лёгкі замаразак і лужыны ўзяліся з краёў лядком. І над гэтымі лужынамі, над серабрыстымі лясамі, над азёрамі, пад халодным вялізным месяцам гучэў крык лася:

— О-ох! О-ох!

Мы ведалі, што ласёў у нашых лясах, напэўна, толькі пара, хоць закон і ахоўваў іх. І адзін з іх быў той самы лось-самец, што трубіў зараз у ярасці, прасякнуты нечуванай цягай і жахам перад самотай. Ён выдзіраў з зямлі рагамі даволі вялікія дрэўцы (мы знаходзілі вываратні) і крычаў, крычаў, клікаў да сябе сваё каханне.

Ох, як жаласна трубіў тады лось, скардзячыся на бязмежную самоту, на тое, што знішчаны ягоны, калісьці вялікі і магутны народ, на тое, што астатніх аддалі на літасць людзей, у якіх няма літасці.

Дзе яна была, слава былая, былая ўсемагутнасць ласінага племя?

І мы слухалі і спачувалі яму, але што мы маглі зрабіць. Тады ў Багушэўскіх лясах, як амаль паўсюль на Беларусі, лютавалі браканьеры.

— Цягні, хлопцы, сячы, хлопцы, страляй, хлопцы. Хто ў лесе не злодзей, той дома не гаспадар.

І пад гэты акампанемент падалі дрэвы, якія маглі б радаваць вока праўнукам, як радавалі — прадзедам, перасыхалі слабенькія лясныя крынічкі і маладым ялінкам абпальвала слабыя, дзіцячыя рукі сонечнае святло. Яны гінулі за бацькамі. І пад гэты акампанемент браканьер за гадзіну рабіў рукамі, што калаціліся ад прагнасці, з дасканалага жывога звера — шкуру і пласты сала, што дыміліся на халодным паветры. І пасля ён на гэтыя грошы ванітаваў пад плотам.

Даўно знік у нашых лясах добры бабровы народ, рэдкім стаў гарнастай, мядзведзі залезлі ў сваю апошнюю цытадэль — лясы ў вярхоўях Бярозы. Хутка і там іх здрадніцкі выдалі ў рукі ворагу. І стрэлы гучэлі і гучэлі. І за кожную жывую шкурку звярынага дзіцяці некалькі пакамечаных рублёў пераходзіла з адных брудных рук у другія. Наш народ не насіў гэтых футраў. Іх падпольна, таемнай і подлай дарогай нажывы прадавалі тым, хто запускаў руку ў дзяржаўную кішэнь.

Божа, як мы ненавідзелі іх, гэтых сыраядцаў! Мы былі цвёрда ўпэўнены, што за гэта, як за чалавеказабойства, павінна быць адзіная кара — кара смерцю. У другіх краінах ёсць акіяны, ёсць высокія горы, ёсць уцёсы, якія робяць душу жыхароў гордай, вольналюбівай і прыгожай. А ў нас ёсць толькі раўніны і лясы, сябры нашы ў бядоце і радасці. Што будзе краіна наша, што будзе душа наша без лясоў, а значыцца, і без высакароднага, прыгожага, безабароннага, вышэйшым сумленнем жыцця адданага ў нашы рукі звяр’я?

Сябры мае, у той вечар мы яшчэ раз атрымалі горкі доказ таго, што прагнасць нічога не шкадуе. Крычаў лось, скардзіўся на самоту пад вялізным месяцам. І раптам цішыню прарэзаў далёкі-далёкі стрэл. І адразу стала цішыня, такая цішыня, як быццам памёрла нешта вельмі важлівае на зямлі.

Памёрла сумленне.

Мы ведалі ўжо на другі дзень, хто забіў старога лася. Гэта, вядома ж, быў той самы Пашка Ермалюга, што неяк выхваляўся забойствам дваццаці ласёў.

Гэта быў дрэнны чалавек, гнілы чалавечак, як кожны браканьер. Кожны, напэўна, згадзіцца са мною, што браканьер абавязкова здрадзіць на фронце, прадасць сяброў-партызан, будзе гандляваць уласнай жонкай — для яго няма святога.

Але Пашка нават і сярод браканьераў вызначаўся нейкай сапраўды нялюдскай жорсткасцю. Ён забіваў цельных коз, гэтага дастаткова.

Аднойчы я сам бачыў, як ён прынёс у торбе ваўчыны вывыдак і выкінуў ваўчанят на траву. Справа ёсць справа, мы не бабы. Кожны мужчына разумее, што ёсць толькі два ворагі навек і да смерці: воўк і рысь. І кожны мужчына заб’е ваўка, нават яшчэ сляпога і слабага.

Але адвечны гонар мужчыны ў тым, каб забіваць нават ваўкоў без лішніх пакут. Яны ворагі, але без злоснага намеру. Проста так загадала маці-прырода. Таму — забі, але не здзекуйся. Ты — чалавек.

А Пашка ўзяў у хаце чайнік і метадычна, павольна абварыў задок кожнаму ваўчаняці струменем крутога кіпятку. Ваўчаняты папісквалі, не ведаючы, скуль узялася такая бяда.

У гэтую хвіліну я вельмі шкадаваў, што ў нас мала ваўкоў і што яны не зжэрлі Пашку пад час адной з яго браканьерскіх экскурсій. Увечары, на гулянцы, я прычапіўся да Пашкі і сунуў яму ў морду. Я не мог забыць, як ён амаль пяшчотна ўхмыльнуўся, абварваючы чарговае ваўчанятка. Ён ведаў, што рабіў: прэмію даюць не за шкуркі. Дастаткова, каб быў скальп.

Пашка жыў на ўскраіне сяла з маці, якая толькі што не вылізвала яго ўласным языком. Яму было дваццаць шэсць, больш як усім нам. Ён добра зарабляў, але хата была занядбаная, і сам ён большую частку дня хадзіў ледзь не ў лахманах. Затое на гулянкі апранаўся так, як ніхто ў вёсцы. Са школы выгналі за празмернае захапленне паляўнічымі справамі, дзякуючы чаму сядзеў чатыры гады ў пятым класе. Не вытрымала сэрца нават у самых заядлых паборнікаў усеагульнага навучання. І тут пачалася адысея Ермалюгі.

Ён быў добрым паляўнічым, у гэтым яму не адмаўлялі нават мы. Але гэтым ён быў і страшны. З д’ябальскай падступнасцю, хітрасцю, розумам ён пачаў праследаваць жыхароў пушчы. Ён страляў, ставіў пасткі, атручваў. Не грэбаваў нічым. Пасля знаёмства з ім я цвёрда пераканаўся, што ўсё ж ёсць людзі дрэнныя ледзь не з пялёнак. Ён рос сярод нас, спяваў тыя самыя песні, вучыўся па тых самых падручніках, што і мы. Напэўна, ён быў усё ж псіхічнахворы чалавек. Хто з нармальных, пачуўшы, што ў наваколлі з’явіўся аднекуль лось, паставіць перад сабою мэту неадменна, адразу ж знішчыць яго? А гэты ставіў.

— Я яго расцягну. Ужо я яго падвешу на прыруб, гадаўца.

І сапраўды, падвешваў і расцягваў і выбіў усіх ласёў.

Ён быў надзіва хітры і так умеў разабраць тушу звера і сплавіць яе нейкім гарадскім знаёмым, што яго проста немагчыма было спаймаць. Ды і хто б стаў лавіць?

Пашка быў гатовы на ўсё, рэдкія нашы палясоўшчыкі баяліся яго. Слабасць аховы, блытаніна з лясамі, распаўсюджанае лясное драпежніцтва рабілі тое, што ён адчуваў сябе каралём.

Дваццаць ласёў! Каб яму дваццаць куль у жывот!

Месяцы за два да гэтых падзей раптам амаль ва ўсіх мужыках вёскі загаварыла сумленне, праўдзівей кажучы, звычайны гаспадарскі інстынкт. Зямля ў нас бедная, ад чыгункі далёка. Паступова дадумаліся, што пры такой лясной гаспадарцы хутка давядзецца замест мяса і рыбы смактаць уласныя лапы. Таму стварылі групу з трох паляўнічых, што павінны былі дапамагаць палясоўшчыкам. Гэта дало пакуль што мала выгады. Частка браканьераў пакінула свае справы, але быў яшчэ Пашка. Ён толькі пасмейваўся:

— Вось добра. Здалі ўсё паляванне мне на водкуп. Ну, я ўжо папрацую. За пяцёх.

І ўсе ведалі, што гэты можа і ў спіну стрэльнуць.

Мы пасля выпадку са старым ласём ненавідзелі Пашку ўсёй душой. Нам здаваўся агідны гэты прыгожанькі твар, паабапал якога, невядома адкуль трапіўшы, сядзелі вушы, самыя дзіўныя вушы, якія мне даводзілася бачыць. Яны былі вялікія, вострыя, амаль без мочак. І ён мог круціць імі, менавіта круціць, а не проста варушыць. Мог круціць адным вухам у адзін бок, а другім — у другі. Калісьці гэта было забаўна, зараз — выклікала агіду. Вушы, як у ваўка.

Дык вось, мы сядзелі тады каля вогнішча, і Валька спытаў пра лася. Гэта быў добры вечар, ледзь не самы добры ў маім жыцці, і які ж страшны ранак павінен быў адбыцца пасля гэтай ночы.

— Ведаеш, — сказаў мне Валька, — зноў нехта бачыў лася.

— Глупства, — мармытнуў Зміцер. — Гэта плёткі, напэўна. У нас тут амаль ціха зараз. Дзе яны, тыя звяры? Каб быў лось — я б ведаў. Не можа быць, каб звер не пакінуў слядоў.

— Цю-у, — свіснуў Лісоўскі. — А можа, ён у Ардзішоўскі заказнік перайшоў. Чорт яго там хто знойдзе, нават сам Пашка. Разумееш, не? Разумееш?

— І відаць, што тамцюр цара нябеснага, — разважліва сказаў Шчарбянок, выстругваючы нешта з кавалка дрэва. — Пашку і шукаць яго не трэба.

— Ну і няхай адшукае, няхай. Як, хацеў бы я ведаць?

— А так, — буркнуў Зміцер.

— А як?

— А вось так. Вада там ёсць ці не, у Ардзішоўскім заказніку?

Месца, праўда, вільготнае, бураломнае… страшнае месца. Там хавайся хоць сотню год. Але ж на ўсе гэтыя нямераныя вёрсты вады няма. Дзе там хоць адно азярцо, дзе хоць крынічка?

І звер святым духам жыць не будзе. Яму трэба піць толькі адзін раз на дзень, нават на два, але затое дасхочу. І трэба піць чыстую, здаровую ваду.

— Ну і… Ах, дурань я дурань.

— То-та ж. Здагадаўся нарэшце.

Зміцер замоўк, адпачываючы пасля такой доўгай прамовы. Пасля, прыбавіў:

— Я думаю, ён сюды ходзіць, на Кабечае… ваду піць.

— А што, — загарэўся Валька, — гэта магчыма. Бліжэй за ўсё. І месца глухое. Толькі калі ходзіць, дык ходзіць Кізікавым ярам, дзе яшчэ жоўтыя касачы. А ты там, напэўна, і не шукаў. У цябе, Зміцер, чэрап тоўсты, як дзюймовая дошка.

Зміцер прамаўчаў, быццам сам ведаў гэта.

— А што, хлопцы, — Валька лёг на жывот, — а ці не пайсці нам сёння туды перад світаннем? Схаваемся дзе-небудзь і паглядзім. Цікава.

— Абавязкова сходзім, — вырашыў я. — Толькі стрэльбу пакладзём тут. За цябе, Зміцер, не баюся, а Валька можа захапіцца, у яго сэрца такое, і стрэльнуць. А потым пакутаваць сумленнем будзе, што так душою рыгнуў.

— Я тады ў манастыр пайду, — заявіў Валька, боўтаючы нагамі ў паветры і намагаючыся хлопнуць сябе пяткай па заду.

— Ты думаеш, раней у манастыры таксама дурняў адных бралі? Не, брат, яны разумных, — салідна, быццам каменні варочаў, сказаў Зміцер.

— У манастырах добра было. Туды жанчын не бралі… Я гэтых жанчын не магу цярпець, ненавіджу. Большасць з іх дурныя, як курыцы. Дачка настаўніка самая разумная ў нашым класе, а заўважыла ў мяне шрот і давай прасіць: «Валечка, любенькі, схавай ты яго, стрэліць яшчэ». А піску, а віску! Фу! Ты, Зміцер, гэтага не разумееш. Ты — бабнік, або, як у нас кажуць, «бабздыр».

Валька любіць смачныя і рэдкія словы і часта будуе сказ, толькі каб ужыць такое новае слова. Я ўпэўнены, што ён не думае такога пра Шчарбянка.

Але Шчарбянок раптам чырванее і круціць круглай, як шар, галавою.

— Н-ну свіння. Чакай. — Ён лаецца і маўчыць, яму лень узняцца.

— Сходзім, — вырашаю я. — Абавязкова сходзім.

Раптам Зміцер заўважае нешта.

— Гэй, Валька, мне здаецца, што ты лісіцу спаймаў, порткі прапаліў. Ану павярніся, каток, сюды.

Валька борздзенька паварочваецца спіною да Шчарбянка, і той раптам з ляскам падпярэзвае яго па заду доўгай лазінай, якая, невядома як, апынулася ў яго руцэ.

— На табе за «бабздыра».

Мы ўсе смяёмся. Дзіўны хлопец гэты Зміцер. Яшчэ ў трэцім класе быў моцны, як бык, мацнейшы за ўсіх, а білі яго нават першакласнікі. Ён толькі міргаў вачыма.

— Чаго я яго біць буду?.. Стукнеш — яму балюча будзе, будзе раўці… Крыку, значыцца, многа будзе. Неспако-ойна.

Зачараваныя гэтай непаўторнай філасофіяй, мы з Валькам узялі яго пад сваю апеку, і з тых часоў пачалася наша дружба. Гаворыць ён зусім мала, за ўсё жыццё, здаецца, ні з кім не сварыўся. І вось бачыце, нават з нейкім гумарком, цяжкім, як яго кулакі…

Мы даўно папілі чай. Ляжым на коўдрах і маўчым. Цемра стае густейшай, гэтыя летнія ночы кароткія, на адну дзявочую песню.

Недзе крычыць птушка-бугай. Яна таксама знікае з нашых рэк і балот. Напэўна, тыя самыя невясёлыя думкі прыходзяць у галаву і Вальку, бо ён нечакана абапіраецца на локці, прыўстае:

— Ведаеш што? Цікава, дзе зараз лесуны падзеліся? Дзед Марка іх, можа, сто разоў бачыў. А мы…

— Іх адмянілі, — ляніва сказаў Зміцер.

Валька маўчыць, але я заўважаю ў яго шырокіх чорных вачах нейкі дзіўны агеньчык.

— Хлопцы, а я ведаю, дзе яны. Наш жыве ў Ардзішоўскім заказніку, а бліжэйшы яго сусед аж за Барздзілаўкай, за восем вёрст. Звяр’ё выбілі, лес парадзеў. Раней-та яны суседзі былі, а зараз разышліся далей, бо нетры любяць. Дзеці ў іх, напэўна, паўміралі. А яны ўжо старэнькія. Ходзяць, лічаць звяр’ё — і не далічваюцца… Я нават бачыў: наш да яго ў госці ходзіць, бо трошкі мацнейшы. Пагаворыць так гэта сумна, і наш ідзе дахаты. І ўсё на пнях спачывае, спачывае…

Зміцер пачціва маўчыць. Вядома, такому цельпуку нічога такога не выдумаць, хоць сто год думай. Мы не кажам, што Валька брэша. Мы паважаем нашага друга за гэтую здольнасць.

А Валька перакульваецца на спіну і глядзіць у неба.

Я добра бачу яго белыя вільготныя зубы, загарэлы твар, чорныя валасы, што рассыпаліся па зямлі. І яшчэ вочы з такімі выгінастымі вейкамі, што яны павінны былі б дастацца дзяўчыне.

Я вельмі люблю Вальку.

А ён пачынае ўжо плесці нейкую новую ману:

— Бачыце, хлопцы, ноч ляціць. Унь, на чорным кані. Конь стомлены, ледзь перабірае капытамі ў паветры. І твар у ночы чорны…

Голас яго слабее, заціхае. Праз хвіліну ён спіць. Засынаем і мы, шчыльна захінуўшыся ў стары рыжы палітон і кажушок. Начныя сны ў лесе кароткія. Засынаеш, прачынаешся і зноў засынаеш. І ў сне амаль тое самае, што наяве: далёкі крык пугача, шапаценне хвой, ноч на чорным кані і цэлыя абярэмкі жоўтых касачоў. Часам праз напаўзакрытыя павекі пабачыш язычок полымя, што вырваўся на волю з вуголляў, пачуеш, як сваволіць у сітнягах вадзяны пацук. І зноў цішыня, сны.

— Уставай, уставай, — торгае нехта мяне за плячо.

Гэта Валька. Ён свежы і чырвоны: паспеў памыцца. Зміцер сядзіць ля вогнішча і калоціцца са сну. Ноч яшчэ толькі пабялела, і невядома, добры або шэры будзе дзень.

Мы ідзём. Свет увесь купаецца ў расе і, з недасыпу, здаецца нейкім дзіўным. Павуцінне ў дробных бісерынках расы гарыць, як хрустальнае. Толькі тут заўважаеш, як многа ў лесе павукоў. Адна ззяючая сетка вісіць нават паміж самымі высокімі галінкамі аднаго дрэва.

Мы змоклі амаль да грудзей. Кветкі пакідаюць на нашых ботах мокрыя рознакаляровыя пялёсткі.

А Кізікаў яр здаецца зусім непаўторнай мясцінаю. Жоўтыя касачы на беразе возера стаяць нязломным гушчаром. Над ярам схіліліся дрэвы, ён нагадвае тунель.

Мы выбіраем зацішнае месца і кладзёмся на зямлю. Ранак. Спяць яшчэ нават птушкі, і ў лесе цішыня.

Я не ведаю, як доўга мы ляжалі тут, і вось сапраўды, мы як пацэлілі са сваёй здагадкай.

— Ласіха, — шапнуў аднымі губамі Зміцер. — Вось каго клікаў стары лось.

Я толькі тады заўважыў вялізны даўганогі цень, што выплыў з зараснікаў і асцярожна паплыў па травах да возера. Ён ішоў так ганарліва, так прыгожа, што ў мяне нешта зашчыкала ў вачах. Бязрогая, з гордай шыяй, з доўгімі моцнымі нагамі.

— Глядзі, — здагадаўся я па вуснах Шчарбянка.

За ласіхаю выйшла ласянё і, пераймаючы рухі маткі, такое сур’ёзнае, маленькае, добра выхаванае, пакрочыла за ёй.

Яны пілі ціха. Ім трэба было напіцца, каб пасля зноў на цэлы дзень пайсці ў сваю цытадэль, дзе бяспека і мір. У іх аднялі нават ваду, адняў не закон, а слабасць нашага ляснога закону. А вось жа самы хатні дзікі звер на зямлі толькі нядбайнасцю, нецікаўнасцю чалавека пакінуты дзікім.

Яны пілі, яны баяліся. Мне стала так сорамна, што я пачырванеў. І ўсё ж гэта было дзіва як прыгожа. Возера, лес, звер, кроплі вады, што падалі з пысы жывёлы, калі яна на хвіліну пакінула піць і прыслухалася. Піце, любыя, піце. Хто кране вас у такую мірную, такую добрую гадзіну?

Стрэл прагучаў раптоўна, аднекуль справа, з-за нас. Мы яшчэ не паспелі зразумець, у чым справа, як ласіха вялізнымі крокамі адбегла ад возера (хмызняк затрашчаў) і цяжка павалілася на зямлю. Потым павольна-павольна ўстала. З нагі яе лілася кроў. Ласянё, задаволенае тым, што маці стаіць спакойна, хутка падбегла і пачало смактаць. Яно было даволі вялікае, але яшчэ зусім дурное, гэтае ласянё.

Мы глянулі назад: па траве яшчэ расплывалася хмарка парахавога дыму. Я не памятаў, што я раблю. Я выйшаў са сховішча і накіраваўся да звера. І раптам спыніўся: ласіха зрабіла некалькі кульгавых крокаў і стала, бо ласянё не хацела ісці. Яно, відаць, ведала: маці не бяжыць стрымгалоў — значыць, можна не бегчы самому.

І тут па прыгожай атласнай шкуры жывёлы прабеглі дробныя дрыжыкі, потым мацнейшыя. Я быў ужо зусім блізка і тут пабачыў незвычайнае: вялікія-вялікія слёзы пакаціліся з вачэй звера…

Я, вядома, сачыў раней, як плачуць гусі, калі іх рэжуць, але гэта было вышэй маіх сіл.

— Сцеражыся, капытам заб’е, — крыкнуў мне Валька.

Але я і так павярнуўся і пайшоў. Толькі апынуўшыся поруч з другам, я кінуў позірк назад. Ласіха павольна, вельмі кульгаючы, накіроўвалася ў лес.

— Што з ёю будзе, га? — спытаў Валька.

— Сапсаваны звер. Здохне, напэўна. І ласянё… Зусім дурное яшчэ. І столькі драпежнікаў.

— Слухай, братка, — загаварыў Лісоўскі, пазіраючы мне ў вочы і забягаючы наперад, — а можа, яна не здохне? Можа, заліжа там, у гушчары? Звяры добра залізваюць раны. Га?

— Можа, і так, — сказаў я, і надзея варухнулася ў мяне ў грудзях.

Толькі тут, калі ласіха знікла ў дрэвах разам з маленькай цацкай, падобнай на вялікую, мы заўважылі, што Шчарбянок знік.

Не памятаючы сябе ад трывогі, мы кінуліся ў тым напрамку, адкуль прагучаў стрэл, і пабачылі двух, што ляжалі ў траве. Верхнім быў Зміцер, і ён трымаў за глотку Пашку Ермалюгу.

Пабачыўшы, што мы тут і што браканьер не ўцячэ, Зміцер паволі ўстаў і адпусціў яго. Пашка пацягнуўся быў за стрэльбаю, але Зміцер наступіў на яе нагою. Я ніколі яшчэ не бачыў, каб твар майго друга быў такім. Ні кроплі дабрыні і лені, нічога з таго, што асвятляла яго твар раней. Я не хацеў бы хоць раз у жыцці глядзець у такія вочы. Тоўстыя губы падабраліся, зморшчына страшэннага гневу прарэзалася між брывей.

— Падла гнілая, — цяжкім голасам сказаў ён.

У Пашкі быў выгляд зацкаванага тхара: злосныя вочы бегалі, рука ўсё хапала і хапала сябе за глотку. І зусім не было чаго яго баяцца.

— Д-добра, падлы, — працягнуў ён. — Мы яшчэ сустрэнемся на вузкай сцежцы.

— Не давядзецца, — кінуў Зміцер. — Мы цябе проста тут зараз прыкончым.

Я паверыў і схапіў Шчарбянка за руку, але ён нечакана мякка сказаў мне:

— Братка, браток. Ідзі ты лепей адсюль, ідзі. Мы самі з ім пагаворым.

— Я вас яшчэ падаб’ю. З турмы выйду і падстрэлю, г… сабачае. Лягавыя якія знайшліся. І ласіцу гэтую я яшчэ заб’ю. Я тут усё пуста зраблю…

Ён смялеў, ён бачыў, што біць яго не будуць. Белая пена з’явілася ў кутках ягоных губ.

І тут Зміцер упершыню за ўсю маю дружбу з ім брыдка, мацерна вылаяўся. Ён узяў стрэльбу, трымаючы яе за рулю. Ён быў такі страшны, што мы прыціхлі. Ён узняў яе, і я, ведаючы яго нечалавечую моц і не маючы сіл кінуцца на дапамогу, закрыў вочы. Сухі трэск… «Пашкава галава», — падумаў я…

…Зміцер трымаў у руцэ адзін ствол. Ён разбіў стрэльбу аб дрэва. І, гледзячы Пашку ў вочы, спакойна сагнуў ствол стрэльбы ў нешта накшталт васьмёркі. Пасля гэтак жа метадычна здзёр з браканьера патранташ, фінку ў чахле. Патранташ раздзёр, фінку скруціў у нейкі конус, парэзаўшы пальцы. Пашка белымі вачыма глядзеў на ўсё гэтае разарэнне.

— Ты мне яшчэ заплоціш за ўсё гэта, — глухім гарлавым голасам сказаў ён.

— Слухай, ты, — сказаў з бязмернай пагардай Зміцер. — Ты, чалавечая вош. Мы ўсе тут браканьерствавалі патрошку, але зараз ты, ты адзін. Ты зрабіў зараз такое, чаго апошняя свіння не зрабіла б, значыць, ты не толькі зверам, ты і людзям, ты і мне, яму і яму вораг. Самы паршывы, самы апошні. Словы на цябе не дзейнічаюць, не падзейнічае на такога смаўжа і суд. Такіх, як ты, б’юць жахам, апошнім жахам. Каб не пікнуў. І мы так зробім. Ты або здохнеш, або адвучышся. Папярэджваю: калі ты яшчэ возьмешся за старое, я цябе заб’ю і падпалю тваю хату… бабздыр. Я нікога не біў у жыцці, але цябе тады заб’ю. А зараз ты заплоціш мне за абразу. Каб ведаў, як пакутуе жывое ў такім стане, як яна, ласіха.

І каротка кінуў мне:

— Ідзі, ідзі на наша месца. Возьмеш рэчы і будзеш чакаць мяне і Вальку ля слупа № 223.

— Што вы будзеце з ім рабіць? — трывожна спытаў я.

— Нічога. Я абяцаю табе, што не крану яго нават пальцам. Хіба недастаткова, што я сказаў.

Я марудзіў.

— Ты друг мне ці не… Ну.

Я пайшоў. Гэтай клятве я паверыў бы нават, калі Зміцер стрэліў бы ў мяне.

Яны дагналі мяне ля слупа. Я чакаў не больш паловы гадзіны.

— Што з ім?

— Пайшоў дахаты, — змрочна кінуў Валька.

У той жа самы дзень я на два дні паехаў у горад, а калі прыехаў зноў, то даведаўся ад цёткі, што Пашка яшчэ не вярнуўся з палявання, што першы дзень ніхто за ім не непакоіўся, а зараз збіраюцца шукаць.

Кавалак пірага засеў у маёй глотцы. Няўжо Зміцер не стрымаў слова? Няўжо яны забілі гэтую дрэнь? Што ж рабіць?

Я паімчаў да хаты Шчарбянка так, як не бегаў ніколі ў жыцці. Мне пашанцавала. Ён сядзеў на вышках пуні і ладзіў клетку для трусоў. Поруч сядзеў Валька.

— Ну, — спытаў я, — што гэта вы там нарабілі? Чаму Пашкі няма? Забілі Пашку? Адказвайце! Гады печаныя.

Валька схаваўся ў цень, і толькі на яго чырвонай саколцы ляжалі касыя палосы святла. У цемры насцярожана паблісквалі ягоныя вочы. Затое твар Шчарбянка быў асветлены, і гэта быў той самы халодны, падабраны твар.

— Кінь плявузгаць, — сказаў Шчарбянок. — Хіба я не даваў слова?

— Дык дзе ж ён тады, быдла вы бязрогае?

— Напэўна, ідзе дахаты.

У мяне перахапіла дух ад такой бессаромнай хлусні.

— Як ідзе? Колькі ж яму трэба, каб прайсці тыя дваццаць кіламетраў лесам?

— Два дні, галубчык ты мой. Не менш як два дні.

Ён памаўчаў хвіліну і потым дадаў:

— Мы зрабілі яму «самалёт».

— Які самалёт? — не разумеў я.

— А такі. Высеклі лату даўжынёй метраў дзесяць, паклалі на спіну і прывязалі да яе рукі.

— Ну а далей?

— А далей ён ідзе між дрэў з той хуткасцю, якую яму дазваляе тая лата.

— Што ж вы нарабілі?! — пахаладзеўшы ад жаху, крыкнуў я. — Гэта ж значыць, што не прабярэшся між дрэў, а ў хмызах і пагатоў! Гэта ж ён з голаду, ад смагі здохне.

— Не здохне, — раптам сказаў Валька. — Гэта добрыя людзі здыхаюць, а такія мярзотнікі жывучыя, як кошкі. Выйдзе — чалавекам будзе. А здохне — не шкода.

І тут сказаў Шчарбянок:

— Слухай, браце. Зараз яго ніхто не кране. Я там чатыры разы быў так, каб ён не бачыў, каб думаў, што ён адзін у лесе. Калі б я пабачыў, што ён знемагае і зараз здохне, — я дапамог бы яму. Няўжо ты думаеш, што нават такую дрэнь я пакінуў бы так. Але ён ідзе, ідзе бокам, падае, ляжыць, але ідзе. А як ідзе, з якою хуткасцю — гэта яго справа, — цвёрда адчаканіў Зміцер. — Ён капыта не варты той загубленай жывёліны, а ласяняці — і пагатоў. Хай паспрабуе, як гэта страляць у звера, страляць, калі той з дзіцёнкам хаваўся два дні ў нетрах, падыхаў ад смагі і ішоў на вадапой. Які мужчына дазволіў бы сабе гэта?

— Хлопцы, хлопцы! — крыкнуў я ў адчаі. — Што вы нарабілі? Гэта ж турма!

— Ведаем, — спакойна адказаў Валька. — Прабач, мы пагарачыліся, але калі я ўспамінаю ўсё гэта, я… зрабіў бы тое самае. Што ж, няхай турма. Мы ішлі на гэта. Але затое зараз ніхто не будзе паскудзіць нашы лясы. Яны ўздыхнуць, яны будуць дыхаць на поўныя грудзі. За гэта варта і пасядзець. Калі лясны закон слабы — трэба або зрабіць яго больш суровым, або напісаць свой.

— А я, а я як? Чаму вы мяне не ўзялі?

— Ты студэнт, — спакойна, з годнасцю сказаў Зміцер, і я ўпершыню заўважыў дзве жорсткія новыя зморшчыны ў кутках яго рота. — Табе цяжка было б пасля гэтага трапіць зноў у інстытут. А мы ўсё адно не збіраемся вучыцца, і на работу нас прымуць тут яшчэ з большай ахвотай, пабачыш. Ты не сумуй. Усё добра. Ды Ермалюга, можа, і не будзе скардзіцца.

І ён першы палез з вышак.

Мы ішлі вулкаю, накіроўваючыся да пушчы. Перада мною ўсё стаяла дзікая і страшная карціна: чалавек які брыдзе лесам, блытаецца крыллямі свайго «самалёта» ў хмызах, адступае, шукае новую дарогу. Ён хоча пайсці, як усе людзі, — крылы не пушчаюць. І ён ідзе бокам, як жудасны, небывалы самалёт. Ён падае тварам у мох, калі дазваляюць крылы, ён выдзіраецца. Гэта было жахліва.

І ўсё ж ніколі я так не любіў сваіх сяброў і не шкадаваў, што я не разам з імі. Яны былі мае сябры, яны былі людзі, жорсткія лясныя людзі, сапраўдныя людзі, нягледзячы на тую дзікасць, якую зрабілі. Я любіў іх.

Мы ледзь паспелі выйсці за весніцы, як з-за маладых ялінак паказалася нейкая істота. На ёй была ўшчэнт падзёртая вопратка, у яе быў цёмны, брудны твар з парэпанымі вуснамі. Яна ішла, спатыкалася, і вялізны «самалёт» , свежая лата, забруджаная за два дні, вісеў у яе за плячыма.

Істота гэтая ўпала амаль да нашых ног.

— Вады.

І злосць мая кудысьці знікла на хвіліну, уступіўшы месца звычайнаму жалю. Усё ж ён быў чалавек, хоць і самы горшы з тых, каго нарадзіла наша лясная вёска.

Я не памятаю, як я ліў ваду яму ў рот, я памятаю толькі, як рука Шчарбянка лягла на маё плячо і жорсткі голас з нейкім лёгкім трымценнем, ад хвалявання, — сказаў мне:

— Пусці яго. Хай ідзе. Ён пабаіцца. Ён больш вінаваты, чым мы.

І Пашка пайшоў. Ён ішоў павольна-павольна, вызваленыя рукі яго бязвольна віселі, галава была схілена.

Ён ішоў, як абпляваны, як абпэцканы. І мне было сорамна і шкода яго, і, у той самы час, я не шкадаваў.

Усё было як трэба.

Я не ведаю, ці выжыла ласіха, ці засталося ў жывых малое ласянё, але я ведаю, што стрэлы не гучаць цяпер у нашых лясах, у нашых спустошаных пушчах.

Мір вам, звяры, і мір вам, людзі.

Нядаўна я чуў, як за азёрамі трубіў лось, першы лось пасля столькіх год.

Машынапіс захоўваецца ў ЦДАМЛіМ РБ, ф. 42, воп. 1, спр. 184, с. 83 — 103, сярод неапублікаваных матэрыялаў часопіса «Полымя» за 1958 год. На апошняй, рукапіснай старонцы, памета: Масква, 23.ХІ.58 г.
Пры жыцці пісьменніка не друкавалася.
Упершыню ў кнізе: Уладзімір Караткевіч. Творы: Проза. Драматургія. Публіцыстыка. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1996.
Набор зроблены па тым жа выданні. — С. 244 — 260.