Гармонія хараства і праўды — Анатоль Верабей

Шырокае прызнанне на Беларусі і далёка за яе межамі прынесла Уладзіміру Караткевічу ягоная проза.

Прыход у беларускую літаратуру такога пісьменніка, як Караткевіч, быў заканамерным і абумоўленым працэсам развіцця самой літаратуры, а таксама ўзроўнем грамадскага і духоўнага жыцця той эпохі, якая нарадзіла мастака. Яшчэ на пачатку ХХ стагоддзя Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі, Вацлаў Ластоўскі востра адчулі, што літаратура не зможа паўнакроўна развівацца, не асвоіўшы мінуўшчыны свайго народа.

І ў далейшым родная гісторыя прыцягвала ўвагу Міхася Зарэцкага, Кузьмы Чорнага, Юркі Віцьбіча, Язэпа Дылы, Барыса Мікуліча і многіх іншых беларускіх пісьменнікаў. Аднак не ўсё задуманае яны маглі здзейсніць у часы таталітарнага рэжыму. Таму да пачатку 60-х гадоў для беларускай прозы былі прымальныя словы Максіма Танка, які ў 1936 годзе ў «Лістках календара» пісаў: «А пакуль што некранутай цаліной у нас ляжыць гістарычная тэма, чакаючы свайго Вальтэра Скота, Сянкевіча…» Сёння ж падстаў для такога сцвярджэння няма. Караткевіч з’яўляецца, па сутнасці, заснавальнікам беларускай гістарычнай раманістыкі. Ён стварыў высокамастацкую беларускую гістарычную прозу, абудзіў у грамадскасці пачуццё нацыянальнага гонару, цікавасць і любоў да гісторыі Беларусі.

Прафесар Карлава універсітэта Вацлаў Жыдліцкі ў «Слоўніку пісьменнікаў Савецкага Саюза» (Прага, 1977, т. 1) пісаў: «Як гістарычныя, так і сучасныя сюжэты ён (Уладзімір Караткевіч. — А. В.) настройвае рамантычна, даючы перавагу ў першым выпадку класічнаму вальтэрскотаўскаму рамантызму, у другім — „неарамантызму“ з яго значнай доляй лірызму і казкавай паэтычнасцю».

Слушна пра Караткевіча пісаў Уладзімір Конан: «Асаблівую цікавасць уяўляюць яго дзве глыбока абгрунтаваныя ў творчасці ідэі: непераўзыходзячая каштоўнасць жыцця кожнага народа, нацыі, яе культуры, асобнага чалавека і погляд на гістарычную мінуўшчыну свайго народа як на актуальнае і значнае для сучаснасці» («Знамя юности», 30 лістапада 1980 г.). Пра гэта гаварыў і сам пісьменнік: «У падзеях мінулага — нашы карані. А дрэва без каранёў не можа ні існаваць, ні тым больш прыносіць плады» («Літаратура і мастацтва», 21 ліпеня 1967 г.).

Аляксей Талстой адзначаў: "У кожным мастацкім творы, у тым ліку — у гістарычным рамане, у гістарычнай аповесці — мы цэнім перш за ўсё фантазію аўтара, які ўзнаўляе па абрыўках дакументаў, што дайшлі да нас, жывы малюнак эпохі і асэнсоўвае гэту эпоху«1. Караткевіч з’яўляецца якраз тым аўтарам, мастацкая фантазія якога ўзнавіла многія крытычныя і пераломныя перыяды беларускай гісторыі.

Пісьменнік дасканала ведаў і па-мастацку адлюстроўваў падзеі далёкай мінуўшчыны. Ён жыў гісторыяй, яна была арганічнай часткай ягонага духоўнага жыцця, ягонай істоты, з’яўлялася ягонай стыхіяй і ягоным натхненнем. Уладзіміра Караткевіча цікавіла гісторыя пераважна як прытча, легенда, паданне. Ён шырока абапіраўся на творчы вымысел, не капіраваў з навуковай дакладнасцю гістарычныя падзеі і факты, а ствараў мастацкі летапіс роднай зямлі. Гісторыя яго цікавіла ў тым плане, які ўплыў зрабіла яна на духоўнае жыццё народа, на яго грамадскую свядомасць. 24 верасня 1980 года пісьменнік запісаў: «Без гістарычнага рамана, гістарычнай літаратуры ўвогуле не можа абудзіцца нацыя, бо няма нацыі без пачуцця гістарызму, без спакойнага гонару за сябе і проста самапавагі, без веры ў тое, што яна ёсць яна, непераходзячая, сталая вечная каштоўнасць вечнага чалавецтва і па ўсіх гэтых прычынах павінна жыць, жыць дзейна і велічна, ведаючы сабе цану і ў дрэнным і ў вялікім» («Полымя», 1989, № 1).

Для пісьменніка важна было паказаць той час, пра які ён пісаў, раскрыць адносіны паміж людзьмі, перадаць іх псіхалогію, іх жыццё. Характэрная адзнака творчай манеры аўтара пры ўзнаўленні падзей далёкай мінуўшчыны — фальклорна-рамантычны падыход да гістарычных падзей, увага да гістарычнай легенды.

Да сярэдзіны 50-х гадоў, калі ў беларускіх перыядычных выданнях пачалі з’яўляцца вершы Караткевіча, ён ужо нямала стварыў празаічных твораў. Так, у 28-й папцы хатняга архіва пісьменніка захоўваецца «Літаратурны дзённік Караткевіча Уладзіміра», агульны сшытак, дзе змешчаны рукапісы навелы «Рабіна», артыкулаў «Аляксей Канстанцінавіч Талстой», «Некалькі слоў пра Францішка Багушэвіча як вялікага песняра Беларусі і прадстаўніка крытычнага рэалізму ў беларускай літаратуры 2-й паловы ХIХ стагоддзя», апавядання «Багун-трава», легенды «Любоў Мааў» і верша ў прозе «Каштаны». Гэтыя творы напісаны на рускай мове, артыкул пра Багушэвіча — на беларускай. Узніклі яны ў першыя пасляваенныя гады. Напрыклад, паметы сведчаць, што артыкул пра Багушэвіча быў напісаны 16 сакавіка 1946 года, а верш у прозе «Каштаны» — 31 сакавіка 1950 года ў Кіеве.

Ключом да разумення творчасці пісьменніка, яго эстэтычнай праграмы і мастацкіх схільнасцей могуць стаць словы, выказаныя ў артыкуле «Аляксей Канстанцінавіч Талстой»: «Першай вартасцю ўсякага твора павінна быць высокая сучаснасць, якая адказвала б на ўсе пытанні часу і рухала б грамадства наперад. Гэта самае галоўнае, але гэту сучаснасць не трэба разумець вузка. Гэта не значыць, што мы абавязкова павінны браць сюжэт з нашых дзён. Не, усякі гістарычны твор можа і павінен выяўляць многае з таго, што думаюць сучасныя людзі. Чалавек жа амаль заўсёды мучыўся аднымі і тымі ж пытаннямі… Другой вялікай вартасцю з’яўляецца арыгінальнасць і свежасць тэмы, ідэі, рыфмы і рытму… Трэцяя найвялікшая вартасць — выразная, сціслая, зразумелая мова, сапраўдная мова часу, у які створаны твор, ці мова, якой будуць гаварыць у гэтай краіне… І яшчэ ўсякі паэт павінен заўсёды і ва ўсім знаходзіць прыгажосць… Пятай найвялікшай вартасцю з’яўляецца любоў да радзімы, але не тая, якую выказваюць на словах, а сапраўдная любоў, глыбокая і сумленная… І шостая вартасць: займальны сюжэт, які забяспечвае даходлівасць нават да людзей, якія не любяць сумнага». І ў ранніх, і ў пазнейшых творах пісьменнік імкнуўся ўвасобіць гэтыя палажэнні.

Несумненнымі мастацкімі вартасцямі вызначаецца навела «Рабіна». У ёй адзінокі стары, седзячы каля каміна, у якім палаюць дровы, расказвае маладой дзяўчыне пра сваё каханне, што зведаў ён у шаснаццаць гадоў да значна старэйшай за яго жанчыны, любімай песняй якой была «Рабіна». Праз шмат гадоў, напрыканцы свайго жыцця, апавядальнік думае пра тое, што ніхто не прымае ўсур’ёз каханне шаснаццацігадовага дзіцяці, «хотя натура такого ребенка гораздо сложнее натуры взрослого человека», згадвае, як ён, закаханы, клаў ёй на акно любімыя кветкі васількі, як і яго любімай песняй стала яе любімая песня «Рабіна».

Аднак неўзабаве адбылася падзея, якая моцна паўплывала на далейшы лёс хлопчыка. Аднойчы, вяртаючыся з гасцей, ён апынуўся на адных санях з ёю і з артыстам Аляксандравым, які заляцаўся да яе. Да артыста ў хлопчыка непрыязныя адносіны. І калі ён, яшчэ амаль дзіця, убачыў іх закаханыя пагляды, то яму стала невыносна балюча. Не суняўся гэты боль і тады, калі ён узяў у фурмана пугу і лейцы і пагнаў коней.

А потым яна заспявала сваю любімую журботную песню, і хлопчык падцягнуў ёй: «Но нельзя рябине к дубу перебраться…» Калі скончылася песня, яна цяжка прамовіла, што гэта нібы пра яе склалі. Аляксандраў жа холадна і спакойна адказаў, што няпраўда ўсё гэта і што свет не без добрых людзей. Хлопчыка абурылі такія разважанні. Ён думае, што яна, аслепленая сваім каханнем, не зразумела, дакладней, не пачула гэтых слоў. Потым, калі яны прыехалі дамоў, ён даў тры аплявухі Аляксандраву і выклікаў яго на дуэль. Але той адмовіўся ад дуэлі, спасылаючыся на вельмі вялікую іх розніцу ў гадах. Апавядальнік жа гэта ацаніў як ягоную баязлівасць. Пасля ўсяго, што здарылася ў тую зімовую ноч, хлопчык на некалькі гадоў нібы скамянеў, аглух і памёр.

І хоць прайшло шмат часу, але па-ранейшаму ён кахае яе. Згадвае, што яна дзесяць гадоў таму як памерла, а каля двух дзесяткаў гадоў таму ён сустрэўся з ёю, замужняю жанчынай. Перад іх развітаннем яна хацела нешта сказаць яму, але прамаўчала. Ён яшчэ і зараз не ведае, ці кахала яна яго хоць крыху.

Апавяданне «Рабіна» напісана лёгка і свабодна, нібы на адным дыханні. Пісьменнік добра перадаў у ім нюансы душэўных перажыванняў падлетка, яго глыбокае, да самазабыцця, пачуццё і адначасова крыўду і боль ад нераздзеленага кахання. У кульмінацыйнай частцы твора тонка раскрыты душэўныя пакуты героя, створаны маляўнічы зімовы пейзаж, дадзена пластычнае і дынамічнае апісанне хуткай язды. Шматзначнай і лаканічнай атрымалася канцоўка: «Камин пылает. Холодно». У гэтым раннім апавяданні Караткевіч выказаў нешта вельмі сваё, уласнае, запаветнае, перажытае. Але разам з тым адчуваецца тут і пэўны налёт кніжнасці, штучнасці і надуманасці, што выявілася і ў апісанні ўмоў, у якіх існуе герой, і часткова ў яго паводзінах, складзе думак і пачуццяў.

Прывабны і цэльны вобраз пажылой жанчыны Каваліхі створаны ў апавяданні «Багун-трава». Заўважым, што гераіня гэтага апавядання і Тэкля Каваль з п’есы «Млын на Сініх Вірах» шмат у чым падобныя. Галоўная гераіня апавядання збірала і ведала травы, лячыла людзей. Як добрую працаўніцу, якая пры гэтым умела весяліцца і вышываць, яе паважалі ў вёсцы. На зыходзе лета 1941 года Каваліха, помсцячы гітлераўцам за іх злачынствы, атруціла багуном некалькі нямецкіх афіцэраў, якія сустрэліся ў яе хаце. Пісьменнік знайшоў цікавыя дэталі для абмалёўкі душэўнага стану сваёй гераіні. Разгубленая прыходам немцаў, яна хавае ў скрынцы на гарышчы фотакартку свайго сына, генерал-маёра, які недзе ваюе з ворагам. А калі спусцілася з гарышча, то пачала маліцца перад іконай, хоць амаль не верыла ў бога і не малілася шмат гадоў. Апанаваная нянавісцю да акупантаў, яна нібы шукае падтрымкі ў сына, калі глядзіць на яго фота. Заўважае пры гэтым пучок багуну, а потым здзяйсняе сваю помсту. Удалай мастацкай знаходкай пісьменніка з’яўляецца тое, што на пачатку апавядання, над адступаючымі чырвонаармейцамі, і ў канцы, калі Каваліху расстрэльваюць, яна бачыць у небе журавоў і чуе іх журботныя крыкі.

Але апавяданне не пазбаўлена схематызму і павярхоўнасці, асабліва ў абмалёўцы ворагаў, адмоўных персанажаў і ў паказе першых дзён нямецкай акупацыі. Напрыклад, сацыялагічна-спрошчана і тэндэнцыйна глядзіць аўтар на селяніна Трафіма. Ён выступае як былы падкулачнік, чалавек паскудны і падлізлівы, які разам з богабаязлівай жонкай і прыдуркаватым сынам сустракае прыход немцаў хлебам-соллю і які ў далейшым прыслужвае акупантам. Перабольшанымі ўяўляюцца магчымасці мінскай дзяўчыны, якая адправіла на той свет трыццаць сем нямецкіх афіцэраў (Каваліха падслухала гутарку пра яе п’яных нямецкіх афіцэраў). У апавяданні выявіліся характэрныя адзнакі твораў пра вайну ў тагачаснай савецкай літаратуры.

Майстэрствам пазначана легенда «Любоў Мааў». У ёй пісьменнік звярнуўся да гісторыі Старажытнага Егіпта і ўславіў каханне. Нібы Песня Песняў, гучаць наступныя радкі: «Ты, которая прекраснее всех людей, ты, сияющая ярче, чем звезды Востока, когда начинается год счастья. Воистину сияют дивно твои глаза и блестящая кожа твоя благоухает, как нард».

Лірычны талент пісьменніка дасканала раскрыўся і ў такім творы, як верш у прозе «Каштаны». У ім аўтар разважае пра маладыя каштанавыя дрэўцы, якія, у адрозненне ад старых каштанаў, хутчэй імкнуцца распусціцца ранняй вясной, хоць яшчэ могуць быць і замаразкі. Апавяданне завяршаецца шчырым і пранікнёным прызнаннем, па сутнасці, жыццёвай і творчай праграмай аўтара: «И я бы хотел до конца дней своих в думах и чувствах быть этим молоденьким каштанчиком, так торопящимся жить и любить, так доверчиво протягивавшим свои клейкие, сморщенные листочки навстречу яркому весеннему солнцу».

У студэнцкія гады былі створаны і апавяданні на рускай мове «Сабачая радасць», «Прафорг Каралёў» і эцюд «Бетховен», рукапісы якіх таксама захоўваюцца ў хатнім архіве пісьменніка, у 17-й папцы. У першым з іх дакладна і тонка перададзены душэўны стан студэнта, які хацеў выратаваць пакалечанага сабаку. Апавяданне «Прафорг Каралёў», дзе аўтар расказаў пра студэнцкае пасляваеннае жыццё ў адным з гарадоў на Беларусі, не пазбаўлена павярхоўнасці і зададзенасці ў паказе ваеннай і пасляваеннай рэчаіснасці. Узрушана і глыбока перададзена сутнасць асобы і музыкі вялікага кампазітара ў эцюдзе «Бетховен».

У той час Караткевіч стварыў і такія цудоўныя лірычныя імпрэсіі на рускай мове, як «Скрыпка пяе», «Клён», «Рукі (музыка)», у якіх сцісла і выразна перадаў радасць кахання, журбу ад страты блізкага чалавека і чароўную сілу музыкі.

Хутчэй за ўсё ў канцы 40-х ці на пачатку 50-х гадоў узнікла аповесць на рускай мове «Перадгісторыя». Напісана яна на абодвух баках старонак канцылярскай кнігі, мае малюнкі-ілюстрацыі аўтара. Рукапіс яе захоўваецца ў 28-й папцы хатняга архіва пісьменніка.

Аповесць складаецца з трох частак. У першай частцы падзеі адбываюцца, як піша пісьменнік, «много-много столетий назад в неведомой далекой стране». Дзеянне другой часткі разгортваецца на той жа самай зямлі праз некалькі стагоддзяў пазней. І ў невялікім заключным раздзеле, своеасаблівым эпілогу «Каля сценкі», апісваецца пакаранне смерцю паўстанцаў 1863 года і іх камандзіра Грынкевіча.

Відаць, аповесць «Перадгісторыя» з’яўляецца першым буйным празаічным творам Уладзіміра Караткевіча. Паміж яе раздзеламі назіраюцца стылёвыя адрозненні, адчуваецца незакончанасць, пэўная кампазіцыйная нескампанаванасць, асабліва паміж першымі часткамі і заключнай «Каля сценкі». Аб’ядноўвае ж твор моцнае патрыятычнае пачуццё.

На самым пачатку аповесці пісьменнік захоплена і з любоўю апавядае пра мудрых, сумленных і працавітых людзей. Яны пад напорам моцнага і жорсткага племені іншых людзей, якія былі закаваны ў жалеза і гаварылі на чужой мове, вымушаны былі пакінуць родны край і перасяліцца ў мясціны, непрыгодныя для жыцця, балоцістыя, зарослыя дрымучым лесам і гарыстыя. Людзі абжылі гэты суровы край і зрабілі яго сапраўдным раем. Але іх шчасце і радасць скончыліся тады, калі на іхнюю краіну пачалі нападаць ворагі, апранутыя ў жалезнае адзенне, з чорнымі крыжамі на белых мантыях і з пунсовым палотнішчам, дзе была выява чалавека ў вянку з калючак. Праз пяць гадоў здарылася страшнае. У бітве з жалезнымі людзьмі на Чыстым полі загінулі апошнія ваяры Лясной краіны. Адчуваючы немінучы канец, важак Ян Вераск аддае сыну свяшчэнны сцяг Бранібора, дзе была выява конніка, які імчаў Наперад, і загадвае выратаваць яго або ўтапіць у твані.

Узрушана і велічна, у стылі «Слова пра паход Ігаравы» аўтар прамаўляе: «Солнце Бранибора закатилось… Ночь, страшная ночь позора и смерти нависла над страной. О, солнце Бранибора, куда ты скрыло свои лучи, оставив народ в этой черной ночи сирым и обездоленным». Сын важака выратаваў сцяг. Эмацыянальнай і рытмізаванай мовай пісьменнік апісвае тое, што ён убачыў на роднай зямлі: «И Ян шел по стране, где нигде не слышалось смеха, где везде царили слезы и ад мучений, где половина людей была мертва, а другая плакала над трупами… И везде он видел одно горе и слезы… И с ужасом шагал Ян по этой несчастной земле».

Захопнікі рабавалі паняволеную зямлю, знішчалі яе культуру і навязвалі сваю, душылі паўстанні. Памерла ўсё, не памерла толькі несмяротная душа народа. У дыме і агні праходзілі гады і стагоддзі.

У першай частцы Уладзімір Караткевіч не назваў дакладнае месца дзеяння. Але думаў хутчэй за ўсё пра славян. Пад прышэльцамі-заваёўнікамі можна разумець крыжакоў і іх патомкаў. Тут пісьменнік спрабаваў зразумець усеагульныя, глабальныя праблемы людскога быцця, адносін паміж народамі. І ён змог, асэнсоўваючы грамадскія працэсы, узняцца да значных сацыяльна-мастацкіх абагульненняў. У першай частцы моцна раскрыўся талент Караткевіча як пісьменніка рамантычнага тыпу мыслення, што выявілася ў сцвярджэнні патрыятычнага ідэалу, экспрэсіўнасці і лірызме апавядання, фальклорна-легендарным паказе рэчаіснасці.

І ў другой частцы аповесці дамінуе лірыка-рамантычная танальнасць. Але, у адрозненне ад папярэдняй, у ёй большая ўвага нададзена прыгодніцкаму элементу. Тут у цэнтры аўтарскай увагі студэнт, а потым магістр Свайнвесенскага універсітэта Ян Вар. Яго, як аўтара цікавага даследавання «Пытанне пра культуру, якая насаджваецца гвалтоўным шляхам», хочуць пакінуць для далейшай навуковай працы ва універсітэце. Гэта Яна цешыла. Але яму надакучыла шматгадовае сядзенне за старымі каменнымі сценамі над пыльнымі фаліянтамі. І ён хоча спачатку пабачыць свет, які яму быў амаль невядомы, а потым падумае, чым заняцца. Ян — славянін, нязначнага паходжання і небагаты. У двухгадовым узросце страціў бацькоў, якія памерлі ад чумы. Потым яго выхоўвала цётка, якая выпадкова разбагацела.

Характар героя раскрываецца ў роздуме пра лёс свайго народа, у каханні да арыстакраткі Нісы, у адносінах з людзьмі, якія яго акружаюць. Ян Вар з пачуццём уласнай годнасці паводзіць сябе пад час сутычкі і дуэлі з фанабэрыстым гвардзейскім афіцэрам Рынгенаў. Потым, ратуючыся, пакідае горад. Нібы высакародны вандроўны рыцар, ён абараніў сялян ад здзекаў упраўляючага, выратаваў Яна Касу, аднаго з паўстанцкіх кіраўнікоў. Аўтар не толькі любуецца сваім героем, ідэалізуе яго, але і закранае важныя моманты нацыянальна-культурных і сацыяльна-палітычных адносін у грамадстве, дзе выяўляюцца каланіяльныя імкненні пануючай нацыі і адраджэнцкія тэндэнцыі паняволенага народа.

Мужна і гераічна паміраюць паўстанцы 1863 года ў эпілогу «Каля сценкі». Іхні камандзір, дваранін Грынкевіч, і яны, сяляне, годна вядуць сябе каля могілкавай сцяны ў апошнія хвіліны жыцця. Ім вельмі балюча пакідаць гэты свет. Адбываецца кароткі допыт, а потым выконваецца прысуд.

Вось да стала, за якім сядзіць афіцэр, падыходзіць ціхі хлопец. На пытанні адказвае стрымана і годна, але так прыгнечана, так абыякава. Хлопцу вельмі хочацца жыць. Але калі ён чуе традыцыйнае «халоп», яго твар горда крывіцца, і ён прамаўляе: «Не, я не хлоп. Дзякуй богу, дыхнуў я хоць на міг сапраўднага паветра… Вам ім ня дыхаць. Яно маё». Заўважым, што ў гэтым эпілогу словы сялян пададзены па-беларуску. Грынкевіч у такую цяжкую хвіліну падтрымлівае сваіх паплечнікаў ці то стрыманым словам, ці то гучным выкрыкам. Усё меней становіцца хлопцаў. Апошні з іх крычыць на развітанне: «Смялей, сябра. Ты ж з намі нават зараз».

Прыйшла чарга і да Грынкевіча. Ён чуе ветлівы і спачувальны папрок афіцэра, як гэта ён, прадстаўнік старога дваранскага роду, змог пайсці з гэтым быдлам. Патэтычна і гнеўна Грынкевіч адказвае, што яму сорамна за сваё званне, якое маюць і многія нягоднікі. Прамаўляе словамі Каліноўскага, што ў нас няма шляхты, у нас усе роўныя. І потым дадае пра высокае званне — просты чалавек. Кідае афіцэру зласлівыя і гнеўныя словы.

Грынкевіч выступае як героіка-рамантычны герой. Аднак ягоныя словы, звернутыя да афіцэра, гучаць у пэўнай ступені рытарычна і нават лаянкава. Тым самым зніжаецца мастацкая вартасць гэтага надзвычай глыбокага і змястоўнага вобраза.

Перад самым расстрэлам Грынкевіч хацеў крыкнуць салдатам, якія глядзяць на яго са спачуваннем, каб не былі дурнямі. Але палічыў, што не варта крычаць. І ў гэту крытычную хвіліну, на мяжы быцця і небыцця, падумаў: «Ну, а теперь просто, без бравады». І далей аўтар плённа развівае гэты такі цэласны і гарманічны характар.

Грынкевіч перад пакараннем быў як у сне. Думкі наплывалі адна за адной. Паўстанне разгромлена. Ён убачыў каля могілкавай агароджы бярозы і таполі. Успомніў тую, з якой сустрэўся ў бярозавым гаі, якая была падобна на бярозку і якая стала потым ягонай жонкай. Яна не пакрыўдзілася, калі ён пакінуў яе і пайшоў у рушэнне. Яму страшна ўсё ж такі паміраць. Гучыць залп. Салдаты не трапілі, толькі ранілі яго. Выскаквае і страляе з пісталета афіцэр. Грынкевіч думае пра сябе, што ён не мог паступіць іначай. Ён павінен быў бараніць Радзіму. У адваротным выпадку «я не мог бы жить, я чувствовал бы себя подло, глядя в глаза моему народу, перестал бы любить себя, и тогда наша любовь имела бы более печальный конец, чем сейчас».

На балючай, трагічнай ноце заканчваецца твор. Чорная пустата ахутала ўсё навокал. Зацеплілася думка, што ён выжыве, залечыць раны і прадоўжыць барацьбу. Узнікла святло. Праз агонь, змрок і смерць прыйдуць людзі ў блакітную краіну і будуць шчаслівыя. Ён чуе гукі «Месяцавай», «Рэквіема», якія выконвае яна. Свядомасць ягоная поўніцца дзівосным і чароўным пачуццём: «Хорошо заснуть у тебя на руках. Любимая. Как я счастлив! Как хорошо жить!»

І ў фінале — з нізкіх хмараў імжыць халодны дождж. Лекар падыходзіць да знявечанага цела, якое ляжала каля сцяны і абдымала зямлю. Канстатуе смерць.

Гістарычны вопыт народа, яго чароўную, дзівосную душу ўвасобіў Уладзімір Караткевіч і ў творах пад назвай «Казкі і легенды маёй Радзімы», дасланыя для ацэнкі Якубу Коласу. Народная творчасць заўсёды была трывалым і надзейным падмуркам для пісьменніка. У лісце, прыкладзеным да гэтых твораў, ён заўважыў, што казак у яго «ёсць яшчэ з паўсотні, дзесятак песень і іншае», выказаў шкадаванне, «чаму толькі не намагаюцца фалькларысты запісаць усё гэта», бо «яно ж перад новымі інтарэсамі адступае».

Думаецца, што Караткевіч ужо тады, на пачатку творчага шляху, разумеў значнасць казкі для выхавання ў дзяцей любові да радзімы, далучэння іх да беларускай мовы. У гэтым плане Уладзіміра Караткевіча можна параўнаць з Г.-Х. Андэрсенам, які праз свае казкі ўзняў прэстыж дацкай мовы і культуры.

Як вядома, асоба чалавека ў значнай ступені фармуецца ў дзяцінстве, асабліва ў пачатковыя пяць гадоў. Тое, што будучы пісьменнік пачуў яшчэ да вайны ад свайго дзеда, ён удала апрацаваў і ўвасобіў у казках «Лебядзіны скіт» і «Вужыная каралева». У першай з іх расказаў пра падзею, якая адбылася вельмі даўно, калі татары напалі на рускую зямлю. Яны рухаюцца з нарабаваным багаццем і з палоннымі. Хан Бату параўноўвае народ са статкам, «у якім кожная жывёла думае толькі аб тым, каб есці другіх і не быць з’едзеным», здзекліва выказваецца пра палонных, якія хутка забудуць мову сваю і сваю зямлю, лічыць, што яны памерлі ўжо. Яму пярэчыць паэт Юсуфі. Тады хан для падмацавання сваіх аргументаў прапануе старому, якога яны ўбачылі каля скіта, зрабіць выбар: аддаць сваё жыццё дзеля выратавання людзей альбо — наадварот. Стары згаджаецца памерці, але просіць пакінуць жывымі столькі палонных, колькі змесціцца ў ягоным скіце. Хан згаджаецца. У скіт зайшлі ўсе палонныя і вылецелі адтуль белымі лебедзямі. Стары кажа, што ён прыняў «слёзы і гора цэлай зямлі». І яшчэ ён «верыў і любіў. Калі хоць адзін чалавек астаўся на роднай зямлі — яна не загіне». Стары ператварыўся ў камень, «з-пад якога тачыліся слёзы, збягалі ў ручаёк, струменьчыкам беглі да возера». У страху ворагі кінуліся прэч «з гэтай страшнай зямлі, дзе плачуць нават камні і змагаюцца нават слабыя».

У канцы казкі пісьменнік заўважае, што з таго часу Белую Русь назвалі «белай», бо ад лебядзінага апярэння стала белай вопратка ў яе людзей. А яшчэ кажуць, што яна таму «белая», бо пад татарамі не пабыла.

Як цудоўны апавядальнік з дзівоснай фантазіяй раскрыўся Караткевіч у казцы «Вужыная каралева», дзе расказана трагічная гісторыя пра прыгожую дзяўчыну Яліну і пра яе мужа, вужынага караля (такім яго, прыгожага прынца, зрабіў злы чараўнік), а таксама пра іх дзяцей, сыноў Дуба ды Ясеня і дачок Бярозу ды Асінку. Яліна са спазненнем пакахала вужынага караля, не выратавала яго ад злых чараў. Яна і яе дзеці ператварыліся ў дрэвы.

Уладзімір Караткевіч арганічна засвоіў казачныя сюжэты, вобразы і матывы, добра перадаў народную мараль і этыку. Выказваў схільнасць пераважна да апрацоўкі чарадзейных, легендарных і казак пра жывёл.

Патрыятычная па змесце «Казка пра Пятра-разбойніка». Не было даравання разбойніку за тое, што ён забіваў простых людзей. Ніякія далейшыя добрыя справы не маглі пазбавіць яго ад балячак на целе і трохпудовых жорнаў, якія ён, выконваючы параду зямлі і раскайваючыся, уздзеў на сваю шыю, каб вызваліцца ад ранейшых злачынстваў. І толькі тады, калі забіў чалавека, які на матчыну магілу пляваў і зямлю родную лаяў, зніклі балячкі і рассыпаліся ў друз жорны.

Па-рознаму выказваў пісьменнік сваю любоў да роднай зямлі. У канцы 70-х гадоў у казцы «Скрыпка дрыгвы й верасовых пустэчаў» ён расказаў пра таленавітага музыку Алеся Бан-Жвірбу. Разважаючы пра сутнасць ягонага высокага мастацтва, напісаў: «Калі ты не складзеш такой песні ў гонар Радзімы і волі, вайны і любові, — шэлег табе цана».

Казку «Надзвычайная котка» пазней Караткевіч дапрацаваў і назваў «Чортаў скарб» (упершыню апублікавана ў часопісе «Бярозка», 1974, № 10). Гэта казка набыла шырокую вядомасць. У ёй аўтар займальна і цікава расказаў пра чорта, які так сваволіў у сялянскай хаце, што гаспадарам ад яго жыцця не было. Іх, бедных, выручыў павадыр з мядзведзем. Яны спыніліся на начлег у той хаце. Ноччу чорт пачаў ласавацца паранай рэпай. Лушпайкі кідаў уніз. А там ляжаў мядзведзь. Ён пачаў іх падбіраць, есці і пры гэтым сапці і чмякаць. Чорту гэта не спадабалася. І ён, думаючы, што там котка, пхнуў мядзведзя нагой. А той схапіў чорта і добра яго адкалашмаціў. Баючыся кошкі, чорт пакінуў хату і болей не сваволіў у ёй. Неўзабаве сустрэўся з селянінам і паведаміў, што ў падпечку ягонай хаты знаходзіцца скарб. Гаспадар выкапаў той скарб і разбагацеў.

У гэтай казцы пісьменнік традыцыйны фальклорны сюжэт напоўніў арыгінальнымі вобразамі і дэталямі, стварыў каларытныя і яркія малюнкі. Напрыклад, вясёлай і маляўнічай атрымалася тая сцэна, дзе мядзведзь дубасіў чорта: «Пакрыўдзіўся Мішка. Згроб чорта ў ахапак, сцягнуў з прыпечка і давай яго мяць, давай яго прасаваць, давай яго лапамі валтузіць ды калашмаціць, давай абходжваць, лупцаваць, малаціць ды дубасіць, давай яго за рогі круціць як сідараву казу ды дзерці смяротным боем». У пазнейшым варыянце казкі аўтар прывёў некаторыя пазнавальныя звесткі. Напрыклад, паведаміў, што падзеі, якія ён апісвае, адбыліся так даўно, калі на Беларусі не было бульбы, а замест яе парылі рэпу ці бручку. Растлумачыў сэнс прыказкі «Шчасліваму і чорт дзяцей калыша».

У самыя неверагодныя сітуацыі трапляюць героі казак Уладзіміра Караткевіча. З лагоднай усмешкай расказаў ён у казцы «Мужык і дзіва аднавокі» пра кемлівасць і вынаходлівасць селяніна. Ён хоць і быў п’яны, але здолеў заінтрыгаваць пачварную істоту, якая хацела яго з’есці, потым праехацца на ёй, сумесна выпіць з ёй пляшку гарэлкі і, нарэшце, заманіць яе ў бутэльку і закрыць там коркам.

Натуральнасцю размоўнай інтанацыі, пластычнасцю малюнкаў, багаццем фантазіі характарызуюцца і дасланыя Якубу Коласу, як вызначае аўтар іх жанр, «з вобразаў казак», якія ўзніклі з павер’яў ці асобных фрагментаў казак. Гэтыя творы невялікія па аб’ёме. У іх сцісла і лаканічна расказваецца пра таямнічы свет і ўчынкі валадароў ці насельнікаў падводных глыбінь і балотных прастораў («Рыбі цар», «Пан тванны, шляхціц багняны»), паказваецца ў гумарыстычнай форме, як верабей справіў памінкі па сваёй цешчы («Вераб’ёва цешча»), даецца фантастычна-міфалагічная замалёўка начнога пейзажу («Ноч») ці раскрываецца каханне лясной царэўны да пастуха («Старая казка»). Гэтыя творы напоўнены светлым і чыстым, часам элегічна-эмацыянальным ці гарэзліва-жартаўлівым пантэістычным пачуццём.

Шэраг цікавых казак стварыў пісьменнік у 70-я гады і на пачатку 80-х гадоў («Верабей, сава і птушыны суд», «Кацёл з каменьчыкамі», «Нямоглы бацька», «Вясна ўвосень» і іншыя). Ім уласцівы натуральнасць гучання, займальнасць сюжэта, пазнавальнасць, наяўнасць народных маральна-этычных крытэрыяў у ацэнцы рэчаіснасці. Пісьменнік паспяхова выкарыстоўвае казачныя вобразы і матывы. Канцоўка ў яго казках часцей за ўсё шчаслівая.

Караткевіч з’яўляецца аўтарам уступнага артыкула «А бадай вам цікава было» да зборніка беларускіх народных казак «З рога ўсяго многа» (1968). У яго пераапрацоўцы выдадзены зборнік «Казкі» (1975).

Жывы і прываблівы вобраз старога васьмідзесяцігадовага селяніна стварыў пісьменнік у апавяданні «Дзядуля». Стары Ян Рыгоравіч ачуняў пасля доўгай хваробы, але лекар забараніў яму працаваць. І ён, чалавек, які прывык да працы, адчувае сябе непрыкаяным і непатрэбным. Усе дарослыя паехалі ў поле, а яго пакінулі сцерагчы хату і ўнукаў. Ён падправіў прызбу, замяніў падгніўшую дошку ў плоце, абрэзаў адзіную недагледжаную яблыню, «але рукі патрабавалі сапраўднай працы, і дзед з зайздрасцю прыпамінаў тыя дні, калі нявестка нават лаялася за тое, што яму няма калі зрабіць гэтыя рэчы». Каб заглушыць свой душэўны неспакой, бярэ малую ўнучку і накіроўваецца за сяло. Думае пра сваё пражытае жыццё, расказвае дзяўчынцы шмат дзівосных рэчаў пра звяроў, птушак і раслін. Але стары ажыў душою толькі тады, калі адчуў, што ён, як ніхто іншы, зможа дапамагчы меліяратарам, якія вырашылі асушыць іх гнілое балота, бо гэта балота ён ведаў лепш за ўсіх вяскоўцаў.

У апавяданні добра абмаляваны душэўны стан героя, дакладна перададзены ягоныя адносіны і дыялогі з унучкай, аднавяскоўцамі, старшынёй калгаса, меліяратарамі. Пісьменнік не проста апаэтызаваў селяніна-працаўніка, а стварыў гарманічны вобраз чалавека, умудронага жыццём, добрага, клапатлівага, паважанага іншымі і жыццелюбівага. Увасобіўшы народны вопыт, якраз такі чалавек можа сказаць: «Паміраць збіраешся, а жыта сей». Але ў асобных выпадках, напрыклад, ва ўнутраных маналогах героя, часам гучыць не ягоны голас, а голас аўтара. У выніку пісьменнік не раскрывае характар знутры, а расказвае пра свайго героя, нібы глядзіць на яго збоку. Магчыма, твор атрымаўся крыху расцягнутым. Але ўсё гэта не зніжае тых вартасцей, якія ёсць у апавяданні.

Пра трагедыю, якая адбылася восенню 1863 года ў глухім палескім сяле, дзе спыніўся на адпачынак патрапаны ў сутычках з інсургентамі атрад царскіх войскаў, расказаў пісьменнік у апавяданні «Паляшук». У адну з тых цёмных начэй нехта падпаліў стайню і склад з амуніцыяй і зброяю. Праз некаторы час нехта падкінуў у пакой капітану Румянцаву і паручыку Барзіловічу па змяі. Румянцаў «выкруціўся толькі цудам», а паручык памёр. Падазрэнне за ўчыненае ўпала на палешука, якога салдаты знайшлі ў ваколіцах сяла пад карэннямі старога дрэва ў нары.

Караткевіч лаканічна апісаў грамадскую сітуацыю пасля разгрому паўстання, калі «выпаўзла на свет тое, што раней старанна хавалі: здрада, падлога і мярзотны жах». Нікчэмнымі былі і паводзіны капітана Румянцава, рускага з-пад Калугі, і паручыка Ратча, выхадца з тутэйшых мясцін. Першы з іх, сумленны ваяка, прамовіў за гарэлкаю: «Дзярмо. І палячочкі, і гэтыя вашы, паручык Ратч, палескія вылюдкі. Ды, калі праўду казаць, дык і мы такія ж, калі яшчэ не горшыя. «Душыцелі».

Здавалася б, у ягонай знявечанай і спустошанай душы прачнулася сумленне. Але гэта хутчэй за ўсё бравада п’янага і абыякавага да ўсяго чалавека, які неўзабаве прыме рашэнне расстраляць палешука, каб іншым не было павадна бадзяцца са зброяю ў недазволеных месцах.

Як тупых, абмежаваных жывёл успрымаў жыхароў глухіх палескіх імшараў Ратч. Ён «любіў селяніна сваіх беларускіх абшараў, пакорнага, рэлігійнага, набітага забабонамі да мазга касцей і, разам з тым, моцнага, вытрымлівага». Такая замілаваная і высакамерная панская любоў не перашкаджала Ратчу бачыць і вартасці ў палешукоў.

Вось і гэты арыштаваны дзікун. Ён годна адказвае на пытанні афіцэраў. Потым, чакаючы пакарання, спявае ў пуні зусім не жаласлівыя, а гнеўныя песні. Ён падобны да арла, пасаджанага ў клетку. Паводле ягоных уяўленняў, бога нельга саджаць у каменную будку касцёла ці царквы, ён «у кожнай былцы, і ў лясах, і ў багне — паўсюль». Перад расстрэлам паляшук стаў казаць малітву. А потым, як дайшло да яго тое, што з ім можа здарыцца, пачаў прасіць не забіваць яго. За гэта панам афіцэрам ён дасць шмат грошай. Тыя згадзіліся. Калі з зямлі былі выкапаны непрыдатныя для ўжытку пятроўскія раменныя грошы і іншае «багацце» палешука, моцна абурыліся. Паляшук жа, калі зразумеў, што яго расстраляюць, казаў, што гэта ён падпаліў і што іх, прышэльцаў і злых людзей, не міне кара. Чым больш гаварыў паляшук, тым больш Ратч быў чамусьці ўпэўнены, што ён не вінаваты. А Румянцаву здалося, што асуджаны саскнарнічаў і не паказаў ім сапраўдны скарб.

Салдаты, якія закапалі знявечанае цела палешука, асудзілі паноў-афіцэраў, якія паквапіліся на грошы бедака. Адзін з іх прамовіў: «А я ўпэўнены, што калі б там хоць дваццаць сапраўдных рублёў было — яго б выпусцілі жывым. Вось чаго грошы варты… Кажуць, палячышкі, палешукі, а мне здаецца, што калі паны на такое здатны, дык нам з гэтых палешукоў прыклад браць трэба, а не біць іх».

Афіцэры ледзь адышлі ад месца страты, як заўважылі жанчыну ў лахманах і з трыма малалетнімі дзецьмі. Яна залямантавала. Вечарам афіцэры смяротна перапіліся.

У апавяданні «Паляшук» пісьменнік расказаў пра адзін трагічны эпізод, які адбыўся пад час паўстання 1863 года. Ён дасканала перадаў і атмасферу той пары, і характары сваіх герояў. Многія вобразы і дэталі ўражваюць сваёй мастацкай і псіхалагічнай напоўненасцю. Напрыклад, паляшук, якога вялі на расстрэл, у забыцці пакінуў у калюжы адзін поршань. І Ратчу непрыемна было потым глядзець на яго нагу, якая хутка пачырванела ад холаду. Гэты поршань нібы ўспамін пра чалавека, якога ўжо не стала, апісваецца ў далейшым: «На сцежцы, на шляху ляжаў поршань палешука, вада яшчэ не наліла яго з коптурам, і ўнутры плаваў жоўты асінавы лісток».

Як рэальны, жывы чалавек намаляваны ў творы паляшук. Не супрацьстаўляюцца, а хутчэй за ўсё ўзаемадапаўняюць адзін другога афіцэры Румянцаў і Ратч. Апошні можа выказаць сумненні ў тым, што паляшук невінаваты, але не выратуе яго. У канцы апавядання ён дакарае Румянцава, што той вінаваты ва ўчыненым. На што п’яны субяседнік зусім слушна адпарыраваў: «А чым вы за мяне лепшы?» Гневам і болем поўняцца заключныя радкі твора: «Над хатамі раўла навальніца, сыпала дажджом на загубленае ў лясах сяло, чорнай сажай крыла ўсё навокал, і ў яе плачы чуўся і перадсмяротны стогн, і лямант кабеты, і грамавы рык народнай крыўды і помсты». Тут створаны канкрэтна-індывідуалізаваны і адначасова планетарна-маштабны малюнак.

Інтэнсіўныя мастацкія пошукі вёў Уладзімір Караткевіч у другой палове 50-х гадоў. Вясной 1956 года ў Лесавічах ён стварыў невялікія апавяданні пра звяроў і птушак «Сойка», «Як абуджаецца жанчына», «Качка», «Джэк», «Куцька», «Мядзведзь», «Тры вароны», якія аб’яднаў у нізку пад назвай «Нямыя браты» (рукапісы іх захоўваюцца ў 17-й папцы хатняга архіва пісьменніка). Да гэтых твораў прымыкаюць створаныя тады ж і вершы ў прозе «Кветкі», «Сонцаварот», «Зімовы прыцемак», «Простае», «Разбітае сэрца» (упершыню надрукаваны ў часопісе «Маладосць», 1990, № 11), дзе апісаў прыродныя з’явы і перадаў свае пачуцці.

У нізцы «Нямыя браты» не проста расказваецца пра норавы і звычкі звяроў і птушак. У апавяданнях адчуваецца прысутнасць чалавека, што відаць і тады, калі аўтар з’яўляецца дзейнай асобай, і тады, калі выступае пабочным назіральнікам. Апавядальнік выкарыстоўвае як рэалістычную манеру пісьма, так і ўмоўна-фантастычныя сродкі. І тады ён можа пагаварыць з мядзведзем ці перадаць гутарку трох варон. Праўда, у асобных з іх («Куцька», «Мядзведзь») празмерна асабісты пачатак выступае лішнім, штучным і парушае тым самым мастацкую цэласнасць твора. Так, цікавым і пазнавальным уяўляецца паведамленне пра мядзведзя, які еў горкія лячэбныя травы, каб ачысціць перад зімовай спячкай свой страўнік ад паразітаў, бо ў адваротным выпадку ён у бярлозе дачасна пазбавіцца тлушчу і ўстане ў лютым. Толькі дысанансам выступае жаданне апавядальніка запрасіць мядзведзя ў сваю хату, наліць яму гарэлкі і даць закусіць, а потым, калі пойдзе, пазычыць яму палку ад сабак і ліхтарык. І ўвогуле, у канцы замалёўкі раіць Мішку, каб той занадта не надзіраўся, бо апавядальнік узамен можа прапанаваць патрэбнае лякарства.

Стыхіяй для Уладзіміра Караткевіча была прырода і гісторыя. Тады ж, у сакавіку 1956 года, у Лесавічах ён стварыў легенду «Маці Ветру», прысвечаную паўстанню 1743 — 1744 гадоў на Крычаўшчыне. Аднак пра гэты твор скажам крыху пазней, калі будзем разглядаць напісаную на пачатку 80-х гадоў драму «Маці ўрагану».

Уласны вопыт і вопыт свайго пакалення ўвасобіў Уладзімір Караткевіч у аповесці «У снягах драмае вясна». Напісаў яе ў маі 1957 года ў Оршы. Надрукавана пасля смерці пісьменніка. Спачатку ў 1988 годзе ў часопісе «Полымя». А ў 1989 годзе выйшла асобным выданнем.

Узнікла аповесць на хвалі грамадскіх перамен, якія адбыліся пасля выкрыцця культу асобы Сталіна. Асноўныя яе падзеі адбываюцца ў 1952 годзе. На самым пачатку аўтар піша, што «пачалося гэта ў канцы лютага тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят другога года ў вялікім горадзе, дзе былі помнікі і прыгожыя будынкі, зялёныя бульвары і ціхія хаткі на ўскраінах, дзе быў нават універсітэт, а значыцца, існавала гарластая і хударлявая, дасціпная і яхідная парода людзей, якіх завуць студэнтамі».

Аповесць «У снягах драмае вясна» — твор аўтабіяграфічны. І хоць не названы горад, у якім адбываецца дзеянне, але гэта, безумоўна, Кіеў. Многія персанажы мелі сваіх прататыпаў. Напрыклад, у Яне Паважным, аднакурсніку і сябру Караткевіча, пазнаецца Фларыян Няўважны, вядомы польскі перакладчык і даследчык украінскай і беларускай літаратур. Мелі сваіх прататыпаў таксама іншыя героі твора.

Шмат узяў ад пісьменніка і галоўны герой Уладзіслаў Берасневіч. Заўважаецца падабенства іх імёнаў і прозвішчаў. Берасневічу, як і аўтару, у 1952 годзе было 22 гады. Ён таксама не хадзіў на нецікавыя лекцыі, а замест гэтага працаваў у бібліятэках. Не ведаў, кім ён будзе, навукоўцам ці паэтам. Рыхтаваўся да паступлення ў аспірантуру, але ў выніку сфабрыкаванай дэмагогамі і кар’ерыстамі справы паехаў настаўнічаць у вёску Вавуліцкі Млын. Караткевіча пры падобных абставінах таксама не прынялі ў аспірантуру, і ён пасля заканчэння універсітэта працаваў у Лесавічах каля Тарашчы.

Ёсць і біяграфічныя адрозненні паміж аўтарам і галоўным героем. Берасневіч, напрыклад, у гады вайны быў партызанскім сувязным, а потым на камсамольскай рабоце ў Заходняй Беларусі. Ёсць іншыя адрозненні. Аднак галоўным з’яўляецца іх духоўная блізкасць. Як і Караткевіч, Берасневіч усебакова адораная, высакародная і дзейсная натура. Ён ведае сусветную культуру і фальклор. У яго свае ацэнкі творчасці Дастаеўскага, Гамсуна, Ніцшэ. Лічыць, што марксізм не застылая догма. Маральны максімаліст і сумленны чалавек, ён многае не прымае ў тагачаснай рэчаіснасці. Адмоўна ставіцца да таго, што ў аспірантуру бяруць у большасці выпадкаў не па прынцыпу таленавітасці, а зусім па іншых прынцыпах. Яму не падабаецца стаўленне дзяржавы да некаторых народаў і пэўных грамадскіх з’яў. Берасневіч не прымае палажэнняў артыкула аднаго аўтара, дзе сцвярджаецца, што «абуджэнне самасвядомасці Італіі пры Гарыбальдзі або Русі пры Пушкіне — станоўчая з’ява, а абуджэнне самасвядомасці Лабановіча — толькі што «не хавае ў сабе асаблівай небяспекі». Герой думае пра нараджэнне ў асобным чалавеку і ў народзе гэтай самасвядомасці.

Берасневіча, у якога было «стыхійнае разуменне прыгожага, неабходнага і лішняга ў карціне», засмучае, што няма славутага на ўвесь свет беларускага мастацтва. Кажа, што калі б ён быў мастаком, то маляваў бы сваё, роднае так, каб слёзы на вочы наварочваліся. «І яшчэ, — сцвярджае герой, — намаляваў бы паляну, а на ёй папараць. І ўсю гэту папараць сонца святлом заліло, стаіць яна светла-зялёная. А ў папараці на конях б’юцца Ян Прыгожы і Балотны Уладар. За спіною ва Уладара — дрыгва, за спіною Яна — родныя лясы. І Ян — гэта народ».

Акрылены шчырым каханнем, ён думае зрабіць шмат карыснага ў жыцці. Берасневіч вядзе актыўныя духоўныя пошукі. Прыгажосць і значнасць яго асобы раскрываецца ў каханні, вучобе, працы, адносінах з людзьмі. Ён выступае як рамантык, летуценнік, які марыць пра ідэальнае і прыгожае жыццё ў будучым, калі на Венеры будзе знішчаны вуглякіслы газ, стане цёпла, і там можна будзе праводзіць першую сусветную нараду камуністычных паэтаў. І адначасова гэта рэаліст, які можа даць канкрэтныя практычныя парады пры пабудове стадыёна ці шмат зрабіць для абнаўлення побыту ў Вавуліцкім Млыне.

У пасляслоўі да першага кніжнага выдання твора Адам Мальдзіс слушна зазначыў: «У аповесць укладзены значны змест. Гэта мужная і шчырая споведзь юнака, што сумленна ўваходзіць у сапраўднае жыццё. І напісаны твор вопытнай спрактыкаванай рукой». Сапраўды, жывымі ўяўляюцца вобразы, праўдзіва абмаляваны адносіны паміж людзьмі, дакладна перададзена ў творы тагачасная грамадская атмасфера. Берасневіч моцна і пяшчотна кахае Алёнку, здзяйсняе сапраўдны подзвіг, калі ратуе Сяляўку.

Ён творчая, інтэлектуальна і духоўна багатая натура. Таму і не прымае лекцыі дагматыка Холадава. У выніку наспявае канфлікт. Любімы выкладчык студэнтаў Маркевіч перасцерагае Берасневіча, хоча, каб той трошкі ўтаймаваў свой халерычны тэмперамент, бо можа здарыцца бяда. І яму, «чалавеку легкадумнаму і, па маладосці год, трошкі самаўпэўненаму», даверліваму і душэўна чыстаму, не ўдалося пазбегнуць канфлікту з той сістэмай і з тымі парадкамі, яркім увасабленнем якіх з’яўляецца дэмагог і кар’ерыст Маркіч.

Ужо на самым пачатку Берасневіч інтуітыўна не прымае Маркіча, камсамольскага сакратара курса, маральна супрацьлеглага яму чалавека, які хоць і «гаварыў заўсёды правільныя словы — нейкай мяртвячынай аддавалі яны ў яго». Праўда, душэўная дабрыня героя стрымлівала яго ад рэзкай і адмоўнай ацэнкі гэтай постаці. Так, у размове з сябрам, які асуджае Маркіча, Берасневіч кажа: «Ён не такі ўжо благі хлопец. Можа, я, праўда, яго не ведаю? Я яму таксама не вельмі давяраю, антыпатычны ён мне».

Маркіч — небяспечнае і заканамернае параджэнне несправядлівага грамадскага ладу. На сходзе ён беспадстаўна абвінавачвае Берасневіча, патрабуе выключыць таго з камсамола і універсітэта. Берасневіч і ў гэты крытычны момант, каб зменшыць незаслужанае пакаранне, не пайшоў на кампраміс, не пакаяўся. Наадварот, ён мужна і смела бароніць свае прынцыпы і ўласную чалавечую годнасць: «І вы ведаеце мяне, вы ведаеце, я не зрабіў ніводнага ўчынку, які можна было б назваць варожым учынкам, учынкам чалавека, які ненавідзіць нашу рэчаіснасць. Маё жыццё чыстае перад камсамолам, перад дзяржавай. Калі я думаю, што ў нас ёсць цемрашалы, якія імкнуцца парушыць еднасць нашых народаў, — я кажу гэта проста ў вочы, і гэта не азначае, што я лічу цемрашаламі ўсіх. Калі я люблю сваю радзіму — гэта яшчэ не нацыяналізм».

Берасневіч адкрыта выступіў супраць маркічаўшчыны, сваімі паводзінамі і словамі нібы разбудзіў ад летаргічнага сну Маляўку, знайшоў падтрымку ў сваіх сяброў, іншых удзельнікаў сходу. На жаль, вымушаны быў пакінуць універсітэт, адмовіцца ад аспірантуры. Яго пакінула Алёнка.

Аднак няўмольнай была хада гісторыі. Скончылася і сталінская «зіма». Сваімі словамі і ўчынкамі герой набліжаў вясну грамадскага абнаўлення. У эпілогу Караткевіч піша: «Чатыры гады мінула, адбыліся вялізныя змены ў дзяржаве, і з кожнай зменай Берасневіч адчуваў, што гэта яго думка, што робіцца яго справа і сама дзяржава робіцца ўсё больш і больш роднай яму, без ранейшых непаразуменняў. І маркічаў ставала ўсё менш, бо новае патрабавала, каб кіраўнік проста працаваў і займаўся гаспадаркай, а не мянціў языком на зборах. Стала спакайней на сэрцы». Берасневіч сутракаецца з Алёнкай, каб ужо больш ніколі яе не страціць.

Уладзімір Караткевіч стварыў цікавы твор пра студэнцкае жыццё пачатку 50-х гадоў. Праўда, псіхалагічна непераканаўчымі выглядаюць асобныя ўчынкі герояў, часам павярхоўна раскрываюцца характары, аднабакова вырашаецца канфлікт. Тым не менш твор захапляе і ўражвае трапнасцю і багаццем дэталяў, дасканаласцю мовы, тонкасцю і глыбінёй у раскрыцці душэўных перажыванняў герояў, у адлюстраванні студэнцкага асяроддзя, у перадачы духу і каларыту таго часу.

Тэматычным багаццем вызначаюцца апавяданні Уладзіміра Караткевіча, створаныя ў канцы 50-х гадоў. Некаторыя з іх, як, напрыклад, «Завеі», «Лясная гісторыя», «Госць прыходзіць на золкім світанні», «Подыхі продкаў», «Аліва і меч», «Пасмяротная гісторыя аднаго цецерука», «Белае полымя», «Лісты не спазняюцца ніколі», пры жыцці пісьменніка не друкаваліся. Розная мастацкая вартасць гэтых твораў. Аднак усе яны напісаны вопытнай рукою.

Праўдзіва і натуральна перададзены людскія адносіны і пачуцці ў апавяданні «Завеі». Героя-апавядальніка на другі дзень пасля вяселля ўзялі на фінскую вайну, што было для яго дзіўным і незразумелым. Ён думаў пра пакінутую ў далёкай вёсцы жонку. Але скончылася тая вайна. Разам з іншымі апынуўся ў Ленінградзе, чакае адпраўкі да эстонскай мяжы. Просіць у камандзіра роты адпусціць на тры дні дамоў. Той зразумеў чававека. Бярэ ягоны дамашні адрас, кажа, што дасць яму тэлеграму, каб ён дагнаў іх у дарозе. Герой са спазненнем прыехаў цягніком на станцыю. Дарогі замецены снегам. Да яго вёскі дваццаць кіламетраў. Туды ўжо тры дні ніхто не ездзіў. Але апавядальнік вырашыў ісці. З выключным майстэрствам апісаў аўтар гэта падарожжа свайго героя. Праз цемру, снег і завіруху ён, зняможаны і аслабелы, дабраўся да роднай хаты, дзе яго чакала толькі што прынесеная тэлеграма.

Героі апавяданняў Караткевіча дзейнічаюць у незвычайных, але разам з тым і ў вельмі рэальных абставінах. Так, у апавяданні «Лясная гісторыя» добра расказана пра дружбу трох хлопцаў (двух старшакласнікаў і студэнта), пра іх любоў да прыроды. Яны два тыдні жывуць у багушэўскіх лясах, начуюць каля вогнішча, збіраюць баравікі, ловяць рыбу, адпачываюць, весяляцца, трапляюць у розныя гісторыі. Хлопцаў глыбока абурае тое, што апошнім часам у наваколлі пабольшала браканьераў. Аднаго з іх, дваццацішасцігадовага Пашку, які раніў ласіху, яны добра правучылі: зрабілі яму «самалёт», паклалі на спіну доўгую лату і прывязалі да яе рукі. Абадраны і ледзьве жывы, ён толькі праз два дні вярнуўся з лесу ў вёску. Але з таго часу перасталі гучаць стрэлы ў спустошаных лясах і пушчах.

Пісьменнік выступаў за беражлівае стаўленне да прыроды. Варварскае знішчэнне лясоў асудзіў ён і ў тагачасным вершы «Рэзервацыя» (надрукаваны ў часопісе «Маладосць», 1990, № 11), дзе зазначыў, што «кожны стук нахабнай сякеры» адзываецца ў ягоным сэрцы, заклікаў людзей зберагчы лясное багацце, бо ў адваротным выпадку

Свет наш стане, як Марс, пустыняй,
На палетках выгарыць хлеб,
Душы стануць роўна-пустымі,
Як бязмежны і нудны стэп,
Абмялеюць светлыя рэкі,
Вымруць, вымруць у пушчах звяры.
Знікне, знікне з жыцця чалавека
Да лясных вандраванняў парыў.

Неадлучны ад прыроды і стары ляснік Гаўрыла з апавядання «Пасмяротная гісторыя аднаго цецерука». Ён сумленна, у працы, пражыў жыццё. Хораша перададзена ягонае паляванне на цецерукоў, якіх ён потым завёз у мястэчка і прадаў на базу. Аднак па іроніі лёсу аднаго з гэтых цецерукоў спажыў у рэстаране ягоны сын Паўлюк, кандыдат навук, дэмагог і псеўдавучоны. Дробязнымі і нікчэмнымі мяшчанскімі інтарэсамі жыве таксама і Калібераў, сябар Паўлюка. Іхняя сустрэча, паводзіны і п’яная гутарка перададзены ў другой частцы апавядання. Як і ў іншых творах, і ў гэтым апавяданні дакладна і ў рэальных жыццёвых абставінах выпісаны характары герояў. Праўда, твор не пазбаўлены апісальнасці і сюжэтна-кампазіцыйнай нескампанаванасці. Не атрымала ў ім належнага ўвасаблення і думка пра адрыў некаторых інтэлігентаў ад народа, з якога яны выйшлі.

Мужныя і аддадзеныя сваёй справе людзі паказаны ў апавяданні «Белае полымя». Пісьменнік прысвяціў яго свайму дзядзьку М. А. Садавому, які перад вайной працаваў у органах народнай асветы на Камчатцы. Падзеі апавядання адбываюцца на пачатку 30-х гадоў. Андрэй Падкова як начальнік аблана ў чарговы, пяты раз аб’язджае на сабаках усе школы, што раскінуліся на бязмежных прасторах Камчаткі і Чукоткі. Ужо трэці дзень бушуе завея. Занесены снегам, ён ляжаў у палатцы і згадваў родную Наваградчыну, думаў пра сваю працу і яе карысць для людзей, што насялялі тундру.

Потым, калі завея скончылася, сабакі давезлі яго да чукоцкага стойбішча. Там сустрэўся з настаўніцай. Колькі гадоў таму яна, кволая дзяўчына, прыехала з Беларусі ў гэты край. Качавала разам са стойбішчам і вучыла дзяцей. З-за нядбайнасці чыноўнікаў ад асветы аказалася без сшыткаў, чарніла і алоўкаў. Дзеці вымушаны былі пісаць палачкамі на снезе, а веды па іншых дысцыплінах засвойваць праз параўнанне з прадметамі, якія іх акружалі. Дзяўчына асвоіла чукоцкую мову. Яна высокай і добрай думкі пра людзей, сярод якіх жыве. Суровае жыццё Поўначы загартавала яе фізічна і духоўна. Падкова пераканаўся, што ў выхаванцаў Антаніны Сяргееўны выдатныя веды. Раздаў дзецям са свайго запасу сшыткі і алоўкі. Вырашыў пакараць вінаватых у раёне і паабяцаў даслаць самалётам усё неабходнае для вучобы.

Як бачым, геаграфія дзеяння твораў Караткевіча даволі шырокая. Зазначым, што ў апавяданні «Белае полымя» не экзатычнымі, а пераканаўчымі і праўдзівымі выглядаюць апісанні жыцця і побыту людзей Поўначы. Як сапраўдны мастак і пісьменнік-гуманіст расказаў пра іх з любоўю і павагай.

Уладзімір Караткевіч закранаў і паспяхова вырашаў у сваіх творах самыя розныя праблемы. У апавяданні «Госць прыходзіць на золкім світанні» ён расказаў пра пакручасты лёс таленавітага мастака Антося Доўгага, які застаўся ў акупаваным немцамі горадзе. Натхнёна маляваў карціны, увасабляў тагачасную рэчаіснасць на сваіх палотнах. Акупанты хочуць, каб ён супрацоўнічаў з імі. Мастак не прымае іхняй прапановы. Тады яны падсылаюць да яго правакатара. Доўгі «раскусіў» яго і выдаў немцам. А тыя па-езуіцку падалі ў прэсе і па радыё гэты ягоны ўчынак як гераічны. Каб ачысціцца ад такога паклёпу, мастак пачынае забіваць немцаў, пакідае на месцы забойстваў запіскі, што гэта ён учыніў забойствы і што яго беспадстаўна абылгалі ворагі. Немцы выявілі месца знаходжання Доўгага. Ён шмат знішчае ворагаў і гіне.

Пісьменнік добра перадаў духоўныя і мастацкія пошукі Доўгага ў даваенны час і ў перыяд акупацыі, паказаў значнасць яго постаці як творцы і асобы. Аднак у другой палове апавяданне атрымалася расцягнутым. Перабольшанай уяўляецца колькасць забітых героем ворагаў. Асобныя сцэны атрымаліся прыгодніцка-павярхоўнымі ці меладраматычнымі. Усё гэта пэўным чынам зніжае мастацкую вартасць твора.

Шчырым, пранікнёным пачуццём і высокай паэзіяй прасякнута імпрэсія «Подыхі продкаў», народжаная пасля наведвання пісьменнікам славутай царквы Пакрава на Нерлі: «І калі я памру, калі рот мой, што спяваў і цалаваў, калі рукі мае, што стваралі і лашчылі, будуць тло і прах, нябачны мой подых застанецца ў гэтых белых сценах, як подых тысяч забытых продкаў».

Памета да апавядання «Аліва і меч» сведчыць, што яно было закончана 14 чэрвеня 1959 года ў Оршы. Упершыню надрукавана ў часопісе «Маладосць» (1990, № 11) да 60-годдзя Уладзіміра Караткевіча. Падзеі твора адбываюцца ў грамадзянскую вайну, дакладней, летам 1920 года, калі Чырвоная Армія наступала на Варшаву. У штаб прыехаў з фронту Арсен Воўкаў. Просіць дапамагчы войску. Кіраўніцтва вырашыла накіраваць яго ў Маскву, да Леніна, каб ён завёз даклад пра становішча ў заходніх губернях. Воўкаў — патомны інтэлігент, былы гімназіст. У суправаджэнне яму даюць матроса Шлыка. Начуюць яны ў лесапрамыслоўца Маеўскага. Адны, як прамалінейны і малапісьменны Шлык, лічаць яго буржуем, эксплуататарам. Другія прытрымліваюцца іншай думкі.

Наведвальнікі ўбачылі, што два пакоі Маеўскага былі загрувашчаны скульптурамі, вазамі, карцінамі, сталёвымі даспехамі, рэдкімі калекцыямі зброі, старых кніг і тканін. Гаспадар кватэры паведаміў, што, каб набыць гэта, ён аддаў усе свае грошы. Ён сапраўды лесапрамысловец. Але высякаў лясы толькі спелыя і пераспелыя. Не быў драпежнікам. Пярэчыць Шлыку і на канкрэтных прыкладах даказвае, што не быў і эксплуататарам, кажа яму: «Навучыцеся глядзець на людзей як на людзей. Не трэба быць просталінейным, бо вы шкодзіце рэвалюцыі больш, чым я. Пакуль мала чалавечых існаванняў у вашых руках — вы карысны. Вы незаменны дыпкур’ер, вы цудоўны разведчык. Вы верны і мужны. Але дай вам у рукі гэтыя існаванні — вы будзеце тыран і таму вораг рэвалюцыі. І сумны будзе ваш канец». Далейшая гісторыя савецкай дзяржавы яскрава паказала, наколькі слушнымі і прарочымі сталі гэтыя словы.

Былы гімназіст Воўкаў убачыў у гэтым чалавеку самаахвярнага збіральніка і захавальніка беларускіх мастацкіх каштоўнасцей. Маеўскі сцвярджае, што ўсе прыгнечаныя і зняважаныя чакалі рэвалюцыю. Але гнеўныя, выкрывальныя інтанацыі змяняюцца на пяшчотныя і ласкавыя, калі ён паказвае Воўкаву сваю калекцыю і расказвае пра яе. Шмат любові, цеплыні, захаплення і страсці было ў словах гаспадара, які апавядаў пра ўсё тое, што ён выратаваў і збярог.

Воўкаў заўважыў у вачах гаспадара кватэры і выраз зацяжной, непасільнай, гадамі сабранай стомы. Маеўскі, чалавек магутнага целаскладу, сапраўдны волат, прамаўляе: «Я стаміўся трымаць на плячах цяжар, які павінен несці цэлы народ». Маеўскі выступае як волат духу і адначасова як асоба глыбока трагічная. Гэта адзін з рэдкіх, яркіх і самабытных вобразаў у беларускай літаратуры.

Па-свойму глянуў Уладзімір Караткевіч у апавяданні на Леніна. Сустрэча Воўкава і Шлыка з Леніным адбылася ў рабочым кабінеце, а прадоўжылася за сяброўскім частаваннем у яго на кватэры. Воўкава, які дакладваў пра становішча на фронце і на Беларусі, а потым адказваў на пытанні, уразіў ягоны «ўсеабдымны, амаль нечалавечы па ёмістасці розум». Леніна цікавіла многае — харчразвёрстка, адносіны католікаў да савецкай улады, асаблівасці жыцця народа, нацыянальныя і рэлігійныя праблемы, пытанні культуры. Красамоўна гучыць і ягонае прызнанне: «І мы ж не чысценькія. Нас у трох лyгавых вадах варыць трэба, каб рэлігійнасць вывесці, ханжаства, хамства, бюракратызм».

На кватэры ў Леніна з харчоў была толькі вобла. Тады Шлык дастаў здабытыя ў дарозе кавалак сала, палову бохана счарсцвелага хлеба і дзесяткі тры бульбін, якія неўзабаве былі спечаны ў плітцы. Паабедаўшы, Ленін зазначыў, што даўно так смачна не еў, заўважыў: «Сорамна быць сытым, калі народ галадае… Самы страшны, самы небяспечны вораг рэвалюцыі — карупцыя, перараджэнства».

Пад час гутаркі Воўкаў расказаў кіраўніку савецкай дзяржавы легенду пра сваю родную зямлю. Там апавядалася, што калі людзі таго райскага куточка папрасілі ў бога яшчэ і добрых начальнікаў, то ён не задаволіў іх просьбу. Ленін быў у захапленні ад гэтай легенды. Воўкаў згадаў і пра Маеўскага, не як пра рабаўніка, а як пра беларускага Трацякова, які выратаваў мастацкія каштоўнасці не толькі нацыянальнай, але і сусветнай вартасці. Шлык запярэчыў, што Маеўскага як мільёншчыка і эксплуататара трэба расстраляць, што ў Воўкава «нянавісць да гадаў толькі асабістая». Ленін асудзіў Шлыка, заўважыў, што і мільёншчыкаў адрозніваць трэба, што нядрэнна, калі асабістая нянавісць змацоўвае грамадскую. Заўважыў: «Тое, што ў мяне стралялі, — гэта, таварыш, мая справа. У мяне стралялі. За народ дараваць нельга, а за Ульянава — ён сам даруе». Ленін згадаў пра свайго старэйшага брата Сашу, які быў пакараны смерцю. Пасля чаго Ленін зразумеў, што такая несправядлівая і варожая народу сістэма павінна быць знішчана.

Звяртаючыся да Шлыка, прамовіў: «Дык вось, таварыш, вы самі бачыце, што ў мяне больш „асабістых падстаў“ на нянавісць да ўсіх гэтых… мільянераў. І, аднак, я ўмею адрозніваць Рабушынскіх і Няклюдавых ад Бахрушыных і Маеўскіх. Не пашкодзіла б і вам умець рабіць гэта».

Ленін перадаў Воўкаву лісткі, у якіх напісаў, каб дом Маеўскага быў адведзены пад музей, каб знайшлі патрэбныя сродкі, адвялі старому пры музеі два пакоі, прызначылі яго пажыццёвым дырэктарам музея, далі добрую пенсію і спецпаёк. Сваім неведвальнікам ён сказаў: «І мы павінны паважаць лепшае нават у старым». У канцы іх размовы патухла святло. Гаспадар запаліў свечку і правёў гасцей. Апавяданне заканчваецца сімвалічным апісаннем: «На пляцоўцы ён стаяў з падсвечнікам у руцэ, асвятляючы ім шлях».

Відаць, Уладзіміра Караткевіча не варта дакараць за пэўную ідэалізацыю Леніна. Пісьменнік, як і героі ягоных твораў, таксама быў дзіцем свайго часу. Так, і ў аповесці «У снягах драмае вясна» Берасневіч з ягоным крытычным і аналітычным розумам прыхільна ставіўся да ленінскай палітыкі. Прываблівы вобраз Леніна стварыў Караткевіч і ў вершы «Ленін калыша дзіця», які быў надрукаваны ў 1960 годзе. Зрэшты, мера ідэалізацыі таксама бывае рознай. Думаецца, што ў апавяданні «Аліва і меч» аўтар не толькі любуецца і захапляецца Леніным, але і паказвае яго як рэальнага, зямнога чалавека, спрабуе зразумець сутнасць ягонай асобы. І ў гэтым вартасць твора.

У апавяданні «Маленькая балерына» (закончана 1 мая 1961 года) Уладзімір Караткевіч звярнуўся да вобраза Сталіна. Гэты твор таксама быў надрукаваны пасля смерці пісьменніка, спачатку з’явіўся аўтапераклад на рускую мову ў часопісе «Нёман» (1987, № 8), а потым — на беларускай («Маладосць», 1988, № 1). Падзеі апавядання адбываюцца ў другой палове 30-х гадоў у Маскве. Галоўная гераіня, «маленькая, танюткая, чымсьці падобная на дзяўчо ў свае васемнаццаць год», танцуе ў оперным тэатры. На самым пачатку і неаднаразова ў далейшым аўтар сцвярджаў, што яе любілі ўсе. «Маленькая» яшчэ не ведала жыццёвых навальніц, яе вочы шырока і даверліва глядзелі на свет, твар свяціўся шчырай усмешкай, «уся яна была суцэльнай адданасцю людзям, і душа яе раскрывалася насустрач кожнаму чалавеку з чаканнем аднаго толькі дабра».

Захопленая любімай працай і ўлюбёная ў жыццё, яна, як і многія тады, не магла зразумець жахлівага сэнсу, закладзенага ў плакаце, дзе была намалявана «рука ў калючай рукавіцы», якая «трымала за глотку маленькага разлезліка з надзвычай подлай мордай».

«Маленькую» ўсе шкадавалі і аберагалі. Яе каханы паведаміў, што арыштавалі ягонага дзядзьку, але не сказаў, што той памёр у турме тыдзень таму. Дзяўчына верыла, што адбылася памылка і ўсё абыдзецца, «яна адчувала сябе так, быццам амаль нічога не змянілася на зямлі». Верыла наіўна і ў тое, што яе сусед, якога арыштавалі ноччу, паехаў у далёкую камандзіроўку.

Не змянялася яе жыццёвая плынь. Але аднойчы яна, Ніна, атрымала права ўдзельнічаць у канцэрце, што меўся адбыцца ў Крамлі. Там яе прыкмеціў Сталін, які пасля выступлення запрасіў дзяўчыну да сябе ў ложу, пагаварыў, а потым паказаў палаты старажытных цароў.

З таго часу Ніна пачала выступаць амаль на ўсіх канцэртах у Крамлі. Расквітнеў яе талант. А Сталін знаходзіў час пагутарыць з ёю. Ён зачараваны талентам, дабрынёй, шчырасцю, душэўнай чысцінёю і адкрытасцю гэтай дзяўчыны. Яна ж да яго, «нягледзячы на амаль бязмежную любоў і павагу, адчувала часам невыразнае пачуццё шкадавання».

Пасля аднаго вельмі ўдалага выступлення Сталін праводзіць Ніну дамоў. Па дарозе, у машыне, выказвае сваё захапленне ёю, прамаўляе, што «мала каму можна верыць», што «чалавеку нельга верыць пасля дваццаці пяці» і што яна сваёй шчырасцю абуджае «ў кожным веру ў людзей». Пры развітанні дзяўчына вельмі ўсхвалявана прасіла і пераконвала яго: «Не думайце, што людзям нельга верыць… Вы не думаеце гэтага шчыра, вы не можаце так думаць!»

Вяртаючыся ў горад, Сталін не мог пазбыцца цяжкіх думак, а потым згадаў сваё дзяцінства і юнацтва: «На хвіліну ён падумаў, што аддаў бы ўсю ўладу за некалькі год маладосці. Улада не прыносіць шчасця». Узнікла сумненне: «А можа, я наогул нарабіў занадта » Але ён адразу «загасіў гэтую думку». Потым супакоіўся: «Нічога. Для астатніх маё імя — сцяг. І за яго яны пойдуць праз агонь і ваду… Для будучыні». І далей: «Думка суцяшала, і ён задрамаў у машыне, гэты цяжкі, грузны чалавек, падобны ў гэтую хвіліну на соннага сапсана, чалавек, які не меў ужо ні шчасця, ні кахання, ні веры, ні радасці аддацца добрым пачуццям другіх, ні даверу да людзей — нічога. Акрамя бязмежнай улады, роўнай якой яшчэ не было на зямлі. Ён не ведаў, што ўладараць і над ім, штучна пераконваючы ў зламыснасці навакольнага свету, падтрымліваючы жах перад усім і веру ў тое, што чужую руку адвядуць ад яго дзесятак адзіна верных, адзіна адданых».

Гэтая светлая і чыстая дзяўчына на імгненне абудзіла ў ягонай спустошанай і стомленай душы добрыя думкі, усведамленне, што ўлада не прыносіць шчасця. Прабліснула нават сумненне ў правільнасці сваіх паводзін. Але ён адразу адкінуў яго і апраўдаў сябе, што прынясло яму суцяшэнне. Караткевіч піша пра Сталіна як пра чалавека, які страціў у жыцці ўсё, акрамя бязмежнай улады. Ён выступае як трагічная і адначасова як жахлівая асоба.

З выключным майстэрствам апісана ў апавяданні сцэна масавага людскога псіхозу ў палацы. Выконваецца ўрачыстая песня ў гонар Сталіна. Дзівосныя гукі мелодыі зачаравалі прысутных, у тым ліку і «маленькую», якая глядзела на яго і на залу праз вочка, зробленае ў завесе. Калі скончыўся спеў, то лікуючы натоўп рынуўся да ложы, дзе знаходзіўся ён. «Маленькая» заўважыла, што на шляху натоўпу стаў ланцужок шэрых людзей, якія пачалі адштурхоўваць тых, што лезлі наперад. Яна падумала, што ён заступіцца, спыніць гэтую агіднасць. Але ён знік з ложы. Заднія напіралі на пярэдніх. А тых білі і адганялі назад шэрыя. І невядома было, чаго крычалі і плакалі пярэднія, ад болю ці ад захаплення. «Маленькая», «адчуваючы, што здарылася нешта непапраўнае, што ўвесь яе маленькі свет любові да гэтага чалавека даў трэшчыну, раптам сціснула далонькамі скроні і разрыдалася так нясцерпна і несуцешна, як можна рыдаць толькі на мяжы юнацтва, калі жыццё ўпершыню пакрыўдзіць цябе». Праз паўтара года пасля гэтых падзей, у кастрычніку сорак першага года, яна абараняючы Маскву, загінула.

Пад час грамадскага і духоўнага абнаўлення, 1 лістапада 1961 года, відаць, пад уздзеяннем вестак пра вынас з маўзалея цела І. Сталіна, узнік верш «Выносьце з сэрца саркафагі»:

Пакуль не ўмерла праўды прага,
Пакуль не зведалі бяду, —
Выносьце з сэрца саркафагі,
Выносьце саркафагі з душ…
(“Полымя, 1989, № 1)

Як сталы пісьменнік з адметным лірыка-рамантычным талентам раскрыўся Уладзімір Караткевіч у апавяданнях «Як звяргаюцца ідалы», «У шалашы», «Блакіт і золата дня», «Карней — мышыная смерць», «Лятучы Галандзец», «Ідылія ў духу Вато», аповесцях «Цыганскі кароль» і «Сівая легенда», якія склалі першы ягоны зборнік прозы «Блакіт і золата дня» (1961). Выхад гэтай кнігі прыхільна сустрэлі ў сваіх рэцэнзіях «Проза паэта» Барыс Клюсаў («Маладосць», 1961, № 12) і «Лірычнае натхненне празаіка» Валянціна Гапава («Літаратура і мастацтва», 29 чэрвеня 1962 г.). Валянціна Гапава, напрыклад, зазначыла, што «палымяны лірызм, глыбокі псіхалагізм у стварэнні характару, майстэрства дэталі — вызначальныя рысы паэтычнай прозы Ул. Караткевіча».

У творчасці Уладзіміра Караткевіча арганічна спалучыліся лірычнае і гераічнае, авантурнае і фантастычнае, будзённае і незвычайнае, рэальнае і таямнічае. Героі першых ягоных друкаваных твораў дзейнічалі ў незвычайных і адначасова рэальных абставінах.

Проста і натуральна пісаў празаік у апавяданні «Блакіт і золата дня» пра чыстае, празрыстае неба і бясконцую роўнядзь веснавой паводкі на Палессі, з любоўю і цеплынёй апавядаў пра нараджэнне першага вялікага кахання ў Наталькі і Юркі, пра чалавечыя адносіны, думкі, перажыванні і пачуцці, пра непаўторнасць і прыгажосць жыцця. Пісьменнік уславіў родную зямлю і яе людзей. Жыццё, нібы палеская веснавая паводка, выйшла з берагоў і, здаецца, захапіла спрадвечнае людское быццё і ўвесь таямнічы і чароўны сусвет, запоўніла ўсю існасць закаханых — яго і яе.

Заўважым, што ў часопісным варыянце апавяданне мела назву «Каўчэг». Таму нельга не пагадзіцца з Віктарам Каваленкам, які ў сваёй кнізе «З пазіцый сучаснасці» (1982) адзначыў, што «недзе ў сваёй падтэкставай глыбіні вобраз каўчэга нясе ідэю маральнага выратавання». Нам думаецца, не толькі ідэю маральнага выратавання, але і пантэістычную, язычніцкую ідэю яднання, зліцця з вечнай, таямнічай і чароўнай прыродай: «Азораная ззяннем паходняў, абкружаная шматкаляровымі карагодамі чаўноў згасала і танула ў водах адразу за імі імгненная праява. Дрэвы закрылі яе, паглынулі воды і цемру, і адразу стала ясна, што тая праява чужая, што на шмат кіламетраў няма нічога, акрамя воднай роўнядзі, вычварнай вязі плыняў, пены ў вірах, пагружаных у ваду лясоў і цішыні.

І па гэтых водах, па залітай вадою зямлі імчаў толькі адзін іхні човен, іхні каўчэг. Недзе, напэўна, былі іншыя чаўны, але для гэтых двух нікога не існавала».

Пісьменнік бачыў у жыцці выключнае, рэдкае, незвычайне. Напрыклад, у апавяданні «Лятучы Галандзец» з цеплынёй і сімпатыяй паказаў сустрэчу двух, здавалася б, зусім розных людзей — даверлівага, непасрэднага і крыху наіўнага паэта Лявона Касачэўскага і разумнай, з цвёрдым характарам і выразнай жыццёвай пазіцыяй артысткі Марыі Якубовіч.

У апавяданні пераканаўча раскрыты людскія характары, напрыклад, у спрэчцы прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі. Згадваючы Лявона Касачэўскага і ягоныя адносіны да жыцця, рэжысёр Грабоўскі сцвярджае, што «чалавек-рамантык… у наш век тое самае, што жывы мамант». З ім не згаджаецца крытык Моршч: «Мы, напэўна, самі вінаваты ў тым, што рамантызм вымірае: не прызвычаіліся бачыць прыгажосць нават у бочцы з зялёнай вадою ля плота, нават у зламанай вярбе… А такія, як ён, заўсёды трошкі дзеці. Ён чакае, ён верыць — і жыццё пойдзе яму насустрач… А мы, суровыя практыкі, застанёмся ў дурнях і з практычнага боку».

У гэтым апавяданні выявіліся некаторыя эстэтычныя прынцыпы творчасці Караткевіча, у прыватнасці ягоныя адносіны да рамантычнага ў жыцці і мастацтве. Каб не зачарсцвець душой, сцвярджаў пісьменнік, трэба верыць у легенды, не страчваць светлага і чыстага ўспрыняцця рэчаіснасці. Лявон Касачэўскі, які не лічыў сябе рамантыкам, а «хіба што шукаў незвычайнага, без якога нельга, цяжка, нудна жыць», дачакаўся свайго шчасця. І прынёс яго іншаму, блізкаму і дарагому чалавеку.

Пісьменнік у сваіх першых друкаваных апавяданнях з тонкім мастацкім густам раскрыў складаныя інтымныя перажыванні («У шалашы»), дакладна абмаляваў працэс пазнання навакольнага свету Алёнкай, якой яшчэ не споўнілася двух год («Як звяргаюцца ідалы»), стварыў праўдзівы вобраз дзівакаватага чалавека, які ў гады вайны здолеў здзейсніць подзвіг («Карней — мышыная смерць»). Гэтыя творы сведчылі пра майстэрства пісьменніка, ягонае ўменне раскрыць людскія характары, духоўнае жыццё сваіх герояў. Праўда, залітаратуранымі выглядаюць у апавяданні «Лятучы Галандзец» эпізод з легендарным караблём «Лятучы Галандец» і сцэна знаёмства Касачэўскага з артысткай Якубовіч. Часам у апавяданні «Ідылія ў духу Вато» аўтар злоўжываў эрудыцыяй, што абцяжарвала сюжэт твора, уплывала на раскрыццё характараў.

Высокай рамантыкай, жывымі людскімі страсцямі і водарам гісторыі напоўнены апавяданні «Кніганошы», «Сіняя-сіняя», «Дрэва вечнасці», «Залаты бог» і іншыя, створаныя ў пазнейшыя часы.

Драматычнае светаўспрыманне і патрыятычны пафас — галоўныя, вызначальныя рысы і навелістыкі Караткевіча. На малой плошчы апавядання пісьменнік умее перадаць значную думку, скандэнсаваць гаму пачуццяў і перажыванняў, выпісаць псіхалагічна дакладныя і праўдзівыя чалавечыя характары.

Трагедыя беларускага народа ў 80-я гады ХІХ стагоддзя паказана ў апавяданнях «Кніганошы» (1962) і «Сіняя-сіняя» (1964).

Уладзімір Караткевіч — выдатны апавядальнік. Апісанні ягоныя надзвычай паэтычныя, эмацыянальныя і сэнсава насычаныя. Ён захоплівае ўжо з першых радкоў. Своеасаблівы запеў, напрыклад, да апавядання «Кніганошы»: «…У сасновым лесе — маліцца, у бярозавым — любіцца, у дубовым — волю каваць, у яловым — душу д’яблу прадаваць.

Гэты лес быў яловы». Прыведзеным радкам уласцівы эмацыянальная прыўзнятасць, рытмічная зладжанасць і сімвалічнасць.

Пасля такога фальклорна-рамантызаванага зачыну аўтар адразу ўводзіць у атмасферу таямнічых і драматычных падзей, апавядаючы, што і мухаморы ў гэтым лесе былі крывавыя, і з рыжыкаў, калі іх збіць нагою, «тачылася рудая кроў», і чырвоныя ягады журавін нагадвалі кроплі крыві. Гэта пейзажнае апісанне з’яўляецца не проста фонам, а стварае пэўную эмацыянальную і сэнсавую афарбоўку для ўсяго далейшага апавядання.

Тут узаемадзейнічаюць рамантычнае і рэалістычнае. Паводле законаў рамантычнай паэтыкі кантрастна пададзены вобраз прапаршчыка пагранічнай заставы Алега Буткевіча, які любіў іграць на флейце, «выконваў загады, чакаў подзвігу і марыў пра рамантычнае каханне». І каханне ў яго сапраўды было рамантычным: ён сустракаецца з простай вясковай дзяўчынай Ганусяй. Людзям з кардона, дзе служыць Буткевіч, было загадана як найпільней несці службу, бо ў апошні час праз граніцу пачалі пераносіць многія забароненыя кнігі. Сярод кніг на літоўскай, рускай і польскай мовах трапляліся і такія, што былі пісаны тутэйшай гаворкай. Пісьменнік нагадвае пра афіцыйную забарону беларускай мовы. Ужо ў самім выданні кніг на беларускай мове — крамола. Ды і сярод тых, што забілі цара, былі два тутэйшыя.

Караткевіч дае псіхалагічна дакладныя, індывідуалізаваныя характары. Пад уздеяннем жыццёвых абставін мяняецца і Буткевіч, разбураюцца ягоныя рамантычныя мроі. Моцнае ўздзеянне на паручыка зрабілі словы Карча, вопытнага кніганошы, які прыйшоў па труп свайго сына, забітага пры пераходзе граніцы. Стары, за якім даўно палююць як за вопытным кантрабандыстам, гаворыць, што Буткевіч (па вачах відаць) не выдасць яго. Кніганоша хоць сам і непісьменны, але кнігі любіць. Таму і сыну хацеў перадаць сваю любоў да кніг (той навучыўся чытаць). А прозвішча старога Кірыла Туравец, нібы Кірыла Тураўскі. «Толькі таго за кнігі хвалілі», — са скрухай прызнаецца стары. Нават прозвішчам свайго героя пісьменнік імкнецца сцвердзіць несмяротнасць і сілу народнага духу, пераемнасць перадавых нацыянальных эстэтычных і духоўных традыцый. Караткевіч паказвае абуджэнне простага люду, раскрывае ягонае імкненне да праўды і асветы. Кірыла Туравец гаворыць, што простыя людзі чытаюць і малітоўнікі, бо «яны хочуць разумець малітвы».

Аднойчы ў час пераходу мяжы стары натрапіў на варту. З корабам, поўным кніг, ён кідаецца з урвішча ўніз і гіне. Велічна і трагічна гучаць наступныя радкі: «Чалавек ужо нерухома ляжаў на прыбярэжным жвіры, а кнігі ўсё яшчэ падалі. Цяжкімі турманамі куляліся па камянях адхону, лёгкімі галубамі ляцелі ў паветры.

І многія — лебедзямі плылі па вадзе».

Пісьменнік звяртаецца да рамантычных прыёмаў пісьма часцей за ўсё ў кульмінацыйных сітуацыях, пра што сведчаць і прыведзеныя вышэй заключныя радкі ў сцэне гібелі старога кніганошы.

Нібы эстафету з рук загінуўшых брата і бацькі прымае прафесію кніганошы Гануся. І для Буткевіча рамантычная любоўная гісторыя набывае іншы, больш значны сэнс. Ён збіраецца пайсці ў адстаўку і дапамагаць Ганусі.

У апавяданні «Сіняя-сіняя» для васьмігадовай арабскай дзяўчынкі Джамілі, якая знемагае ў Сахары ад смагі і гарачыні, няздзейсненай марай, чароўнай казкай і раем уяўляецца такі край, дзе ёсць многа-многа вады і зялёнай травы. Таму яна вельмі здзіўлена, чаму яе знаёмы, пажылы ўжо чалавек, пакінуў такую зямлю. А гэта быў паўстанец 1863 — 1864 гадоў, які пасля паражэння паўстання вымушаны быў пакінуць гэту так званую «сваю зямлю».

Галоўны герой апавядання Пятрок Ясюкевіч, «былы беларус, былы паўстанец, былы вандроўнік», з трывогай і болем успамінае свой край. Ён думае пра іншых удзельнікаў паўстання: адны загінулі, другіх жыццё раскідала па розных кутках зямлі. Вобраз тыповы для таго часу. Колькі іх, знаёмых і незнаёмых герояў (Ігнат Дамейка, Мікалай Судзілоўскі, Бенядзікт Дыбоўскі, Канстанцін Ельскі і многія-многія іншыя), якія былі ў ссылцы ці пакінулі сваю радзіму і якія сталі выдатнымі вучонымі, нястомнымі падарожнікамі і ўдзельнікамі шматлікіх геаграфічных экспедыцый, змагарамі за шчасце і волю іншых народаў!..

Твор напісаны ў лепшых класічных традыцыях. Прыгадаем апавяданне Генрыка Сянкевіча «Наглядчык маяка». Галоўны герой твора паляк Скавінскі, удзельнік паўстання 1863 — 1864 гадоў, таксама апынуўся ў эміграцыі. У многіх кутках зямлі ён змагаўся за вызваленне іншых народаў. Прыйшла старасць. Апошнія гады свайго жыцця ён рашыў правесці на востраве ў Карыбскім моры, на спакойнай пасадзе захавальніка маяка. Усё было добра. Але аднойчы ён атрымаў паэму Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш». Скавінскі, просты салдат, які ўвесь час быў у паходах, не чытаў гэтага твора. Паэма ўзрушыла яго, выклікала прыемныя і балючыя ўспаміны пра далёкі пакінуты край. Зачытаўшыся паэмай, ён забыў запаліць маяк. У выніку адзін карабель сеў на мель. Герой траціць працу, адпраўляецца ў далейшыя вандраванні па свеце.

Нешта аналагічнае атрымалася і ў апавяданні Уладзіміра Караткевіча «Сіняя-сіняя». Роспыт дзяўчынкі ў Петрака Ясюкевіча пра далёкі край выклікаў у таго трывожныя і неспакойныя ўспаміны: «Зямля-зямля!

З атлусцелымі панамі, з бяздушнымі ўладарамі душ, з хлуснёй, са спаласаванымі мужыкамі, з апляванай, забароненай мовай.

Але яшчэ і з паплавамі, і з сінімі вербалозамі на берагах рэк. Няхай няшчасная, няхай забітая і абылганая, але свая, найлепшая ў свеце». Тут выяўлены і замілаванне Ясюкевіча да роднай зямлі, і глыбокая журба, і боль.

Нібы ў сне, згадвае Пятрок і пра тое, калі іх прыціснулі да Доўгай Кручы на Дняпры, як раўлі гарматы і людзі падалі са стромы ў ваду. Глыбокім трагедыйна-філасофскім зместам, роздумам пра сваю радзіму і яе лёс у кантэксце грамадскіх і сацыяльных катаклізмаў, што адбыліся на зямлі, напоўнены і Петраковы думкі, якія аднойчы ўзніклі ў яго каля егіпецкіх пірамідаў: «Усё адно людзі гінуць і народы гінуць, і працэс гэты няўхільны, а на зямлі не застаецца нічога, акрамя магіл». Праз усмешку сфінкса, які шмат перажыў і шмат пабачыў на сваім вяку, вартымі жалю і марнымі здаліся Петраку высілкі і спробы людзей нешта змяніць у жыцці. І тым не менш як выклік сфінксу ў герою абуджаецца прага жыць і захаваць для будучыні гэтую кволую дзяўчынку, што вярнула яму радзіму, якую нельга страціць і да якой трэба вярнуцца, каб прадоўжыць пачатую справу.

Галоўны герой твораў Караткевіча — ваяўнічы гуманіст. Напрыклад, Івар, герой апавядання «Барвяны шчыт» (1963), актыўна пратэстуе супраць таго, што спусцілі ваду з азёр — нічога ад гэтага не прыдбана, а страчана многае. Ён дамагаецца і таго, каб бульбяныя палеткі не знаходзіліся на месцы пахавання старажытных рускіх воінаў, якія загінулі ў сутычцы з татарамі. Івар адчувае глыбокую і непарыўную духоўную еднасць з тымі, хто загінуў дзеля будучага жыцця. І памяць пра іх павінна быць святой: «А каб не яны, каб не нашы беларускія хлопцы ў Крычаве і пад Крутагор’ем — уся зямля стала б вось такой». Гэтыя воіны за нашу будучыню заплацілі сваім жыццём. І тады, здавалася б, зусім бяскрыўдныя заклікі асобных людзей пра неабходнасць жыць толькі сённяшнім днём становяцца проста антыгуманнай безадказнай бравадай. Вось ужо сапраўды: не страляй у сваё мінулае з пісталета, бо яно ў цябе выстраліць з гарматы.

Станоўчыя героі пісьменніка ўнутрана падобныя. І дзякуючы якраз гэтаму яны здольныя многа выйграваць ва універсальнасці і ўсеагульнасці. Іх духоўнае багацце і хараство, маральная чысціня і беззаганнасць, вернасць перадавым грамадскім і эстэтычным ідэалам прывабліваюць і хвалююць. Героі шмат разважаюць, думаюць, перажываюць, але ў той жа час і дзейнічаюць, змагаюцца. Гэта натуры мэтанакіраваныя, душэўна адкрытыя, шчырыя, неспакойныя, сумленныя, высакародныя, інтэлектуальныя. Пісьменнік часта звяртаўся да недастаткова яшчэ распрацаванага ў беларускай літаратуры вобраза інтэлігента.

Героі Караткевіча часта шукаюць гармоніі ў тыпова рамантычных сферах — у каханні і ў прыродзе. Яны часта ўцякаюць самі ад сябе. І яны надзвычай прагныя да жыцця. Гэта можна сказаць пра Івара з «Барвянага шчыта», Валерыя Палецкага з «Залатога бога» і Севярына Будрыса з «Чазеніі». Пісьменнік пранікае ў самыя патаемныя закуткі чалавечай душы, імкнецца сцвердзіць ідэальнае і прыгожае ў чалавеку. Наколькі складаныя і няпростыя людскія адносіны, сведчыць апавяданне «Залаты бог» (1963).

У Крым прыехала адпачыць Тэкля Данілаўна, звычайная беларуская жанчына, якая пражыла доўгае і цяжкое жыццё. Разам са сваімі калегамі прыязджае на поўдзень і яе сын Валерый, таленавіты малады вучоны, знешне вельмі прыгожы. Там ён сустракае сваю колішнюю сяброўку Агату, прыгажуню, якая не захацела выйсці за яго замуж. Маці Валерыя занепакоена лёсам свайго сына. Яна ведала, як цяжка было яму два гады таму, калі яго, апантанага навукай, у крытычны момант не зразумела тая, з кім ён хацеў быць. Маці жадае Валерыю такую жанчыну, якая магла б і ў горы і ў бядзе застацца з ім.

Валерыя таксама адольваюць самыя супярэчлівыя думкі. Ён то цягнецца да Агаты, то ўцякае ад яе. Відаць, і ў само імя Агаты Караткевіч укладвае пэўны сэнс. Гэта нібы той халодны і прыгожы каменьчык агат, напалову каштоўны, не болей. Аднак пісьменнік паказвае складанасць узаемаадносін паміж Валерыем і Агатай. Каханне прыносіць чалавеку радасць і боль, яно ўздымае яго да бясконцых і чыстых вяршынь людской велічы, надае веру ў свае сілы і кідае ў цёмныя прорвы адчаю, прыгнятае чалавека.

Калі разглядаць апавяданне «Залаты бог» па законах рэалістычнага мастацтва, то пісьменніка можна дакараць за пэўную ідэалізацыю як галоўнага персанажа, так і другарадных. Аднак твор неабходна ацэньваць паводле тых прынцыпаў, на грунце якіх ён створаны. І тады стане відавочным, што аўтар змог дасканала перадаць тонкія душэўныя перажыванні сваіх герояў, сцвердзіў не толькі ідэальнае ў іх характарах, але і раскрыў іхняе, такое натуральнае і простае, імкненне да звычайнага людскога шчасця, да суладнасці і гармоніі як ва ўласных узаемадачыненнях, так і ў адносінах да прыроды. Такога прачытання вымагае і падзагаловак апавядання — «З цыкла «Казкі мора». Выключнае, незвычайнае, чароўнае тут набывае асаблівую ролю, хоць і разгортваецца дзеянне пры зусім рэальных абставінах.

У лісце ад 28 студзеня 1974 года да Мірдзы Абала, вядомай латышскай даследчыцы літаратуры і перакладчыцы, Уладімір Караткевіч так растлумачыў сутнасць вобраза галоўнага героя: "З-за славалюбства паскорыў канец маці, змучыўся з бабай, пакрыўдзіў Ларысу, забуўся, што жыве для іншых, як гэта належыць чалавеку, амаль не загубіў сябе. Сэрца было, ды толькі ён забыў яго дзеля дробязяў. І першым крокам да збавення віны было выратаванне хлапчука, а другім — рукі, працягнутыя да абуджэння ад любоўнага дурману, які вісеў над ім.

Вось у чым сутнасць рэчы, а зусім не ў курортным рамане«2.

У прозе Уладіміра Караткевіча выразна выяўляюцца рамантычныя тэндэнцыі, асабліва тады, калі спакойнае, аб’ектывізаванае апавяданне змяняецца пранікнёным страсным пачуццём, калі на ўсю моц раскрываецца лірычны талент мастака. А лірычнае, суб’ектыўнае найчасцей увасабляецца ў выключным, значным, рамантычным. Пафасам захаплення, радасцю жыцця прасякнута апавяданне «Дрэва вечнасці» (1966), асабліва старонкі, прысвечаныя Палессю і палешукам: «Палессе! Ты ўсё — бясконцая і вечная паэма. Кожная лясная рэчка твая — драмлівы рэчытатыў ліры. Кожнае тваё ўрочышча — урачысты хор магутных галасоў. Кожнае дрэва тваё — Песня Песняў. Кожная галіна пад ветрам — неўміручы радок. І кожны свепет на дзічках тваіх — ода гэтаму вялікаму небу, на якім зараз ласкавыя і чыстыя адценні вечара».

Гэтыя радкі гучаць як натхнёная і ўрачыстая паэма. Пісьменнік захапляецца палескімі краявідамі. Узвышана-рамантызавана малюецца і «дуб Крывашапкі», Вечнае Дрэва: «Стройны, як калона, у мноства абхватаў ля зямлі, усё раўней і танчэй угору, дасканалы ў сваёй велічнай зграбнасці, стаяў сярод лесу, сярод сыноў сваіх, унукаў, праўнукаў, далёкіх нашчадкаў лясны волат».

Падкрэсліваючы выключнасць дрэва, пісьменнік так яго характарызуе: «вышэй за ўсе дрэвы ўзносілася над светам не дужа густая, але магутная верхавіна і некалькі велізарных, як бярвенні, галін», «вышэйшы за ўсё на зямлі», «ён толькі ля верхавіны шырыў недзе ў саміх нябёсах магутныя свае лапы». І вось такое канкрэтна-індывідуалізаванае і адначасова рамантычна-абагульненае апісанне чаруе сваёй гармоніяй і дасканаласцю. Ёсць у гэтым урыўку і гіпербалізаваная вобразнасць, і рытмічная зладжанасць, і інверсійны лад мовы, і пранікнёнае пачуццё.

Сваёй вечнасцю і неўміручасцю гэтае дрэва паяднала часы — мінуўшчыну і сучаснасць. Яно было сведкам многіх падзей з нашай гісторыі. «Крый божа, — зазначае пісьменнік, — стаць яму сведкам вайны атамнай, сведкам канца чалавецтва і сваёй смерці разам з ім».

Творчасць Уладзіміра Караткевіча напоўнена драматычным зместам, што абумоўлена трывожным і балючым роздумам мастака над лёсам як асобнага чалавека, роднага народа і ўвогуле чалавецтва, так і душэўным разладам, што часцей за ўсё ўласціва творцам рамантычнага тыпу мыслення, разладам паміж думкай і эмоцыяй, рэальнасцю і ідэалам. Але разам з тым яго творчасць надзіва жыццесцвярджальная. І пісьменнік верыць, што Дрэва Вечнасці не можа загінуць. «Гэтага не павінна быць. Гэтага не будзе, — пераканаўча сцвярджае мастак. — Залог гэтага — мудрыя чалавечыя вочы, чорныя рукі і апошні водсвет захаду на вяршыні Дрэва Вечнасці».

Вось яна, тая прага ідэалу, вера ў несмяротнасць чалавека і прыроды, што ахоплівала сэрцы і душы многіх рамантыкаў. І вось тое захапленне светам, што так уласціва Уладзіміру Караткевічу.

Пісьменніку, здаецца, падуладныя ўсе сферы жыцця. Пасля праходжання ў жніўні — верасні 1965 года вайсковых збораў у газеце Ціхаакіянскага флоту «Боевая вахта» з’явіліся ў яго аповесць «Чазенія» (1966) і апавяданне «Вока тайфуна» (1970). Апошняе расказала пра няпросты лёс мічмана Сцяпана Дубаўца, які страціў у вайну бацькоў і ў дзіцячым узросце трапіў на карабель. У свае трыццаць дзевяць гадоў служыць на тральшчыку, разам з іншымі знішчае міны, якія засталіся ў вадзе пасля вайны. Начальства і калегі па працы ўспрымаюць яго як сур’ёзнага, акуратнага службіста і як сухара, пазбаўленага пачуцця гумару. Асабістае жыццё ў яго не склалася. Думаючы пра значна маладзейшую за яго дзяўчыну Жэню Арсенцеву, якая працуе на метэастанцыі, ён непрыязна і раўніва ўспрымае свайго саслужыўца і земляка-беларуса Анатоля Каню, маладога прыгожага хлопца, які свеціцца радасцю і дабрынёй і які таксама пакахаў Жэню. Маўкліваму, не вельмі прывабнаму Дубаўцу стала ў такой сітуацыі невыносна балюча. Набліжаецца бура. Сонца яму здалося такім жа страшным, як і колькі гадоў таму, калі яны трапілі ў «вока тайфуна», спакойную і ціхую роўнядзь вады, вакол якой на многія дзесяткі міль бушаваў тайфун. І вось гэты чалавек, стрыманы і скупы на словы, у крытычны момант кідаецца ў ледзяную ваду, адводзіць ад карабля міну і ратуе Каню. Суровая марская стыхія выхавала характар мічмана. Для Дубаўца такія паводзіны з’яўляюцца натуральнымі і будзённымі.

Хораша апісана ў апавяданні «Краіна Цыганія» (1969) ушанаванне на Палессі цыганамі свайго вярхоўнага суддзі, які ўтапіўся год назад, ратуючы беларускую дзяўчынку. Любоў да прыроды, цікавыя звесткі пра жыццё звяроў прысутнічаюць у апавяданні «Былі ў мяне мядзведзі».

Уладзімір Караткевіч быў летапісцам не толькі айчыннай гісторыі. У апавяданні «Вялікі Шан Ян» (1970, упершыню надрукавана ў 1990 годзе ў зборніку «Шляхам гадоў», укладальнік У.Мархель) ён звярнуўся да постаці дзяржаўнага дзеяча Старажытнага Кітая, які жыў у 390 — 338 гады да нашай эры і які правёў рэформы, што садзейнічалі ўмацаванню цэнтральнай улады і дэспатычнай дзяржавы. Шан Ян быў адным з заснавальнікаў філасофскай школы законнікаў (легістаў). Асноўныя палажэнні сваёй тэорыі сфармуляваў у трактаце «Кніга правіцеля вобласці Шан». Легісты выступалі за тое, каб усе намаганні народа былі засяроджаны на зямлі і вайне. Распрацоўвалі таксама вучэнне пра ўзнагароды і пакаранні як самыя эфектыўныя метады выхавання народа, пры гэтым пакаранням адводзілася галоўная роля.

Аўтар паказвае, як пасля смерці цара Сяо Гуна, у якога Шан Ян быў галоўным саветнікам, ён ратуецца і накіроўваецца да новага ўладара, каб далей увасабляць у жыццё свае ідэі. Сустракаецца каля невялічкага вогнішча ў полі са смяртэльна хворым вандроўным вучоным Жун Лунам. Шан Ян выдае сябе за купца. Аднак Жун Лун здагадваецца, з кім размаўляе, бо склад думак і паводзіны выдаюць ягонага знаёмага.

Вандроўны вучоны выкрывае і асуджае трактат Шан Яна. Вось ён прыводзіць вытрымкі з ягоных палажэнняў: «Калі народ слабы — дзяржава моцная, калі дзяржава моцная — народ слабы. Таму аслабляй народ… Калі гасудар праводзіць палітыку, ненавісную народу, народ слабее». І потым пераканальна сцвярджае: «Няпраўда. Гэта часовая моц. Тады дзяржава моцная, калі моцны ўвесь люд, да апошняга чалавека. Іначай, калі моцны адзін цар ды купка ягоных сянаў, тады рана ці позна дзяржава грыміць дагары глінянымі нагамі. Калі вучоны і годны не знаходзіць месца — сорам кіраўніку. Калі на яго месцы падлюга — сорам правіцелю. Дай простаму народу тое, што ён жадае; пазбаў таго, што адвяргае, — іначай шчасце табе здрадзіць.»

Шан Ян запальчыва пярэчыць, што вучэнне шмат у чым вернае, што павінен быць правіцель. Вандроўны вучоны адказвае, што без правіцеля нельга, «але і ён павінен быць чалавекам і не глядзець на падданага, як разбойнік на ахвяру, не бачыць ва ўсім зла», не павінен ён знішчаць мудрацоў, вучоных, паэтаў, мозг і сумленне краіны, цвет народны, а іншых, якія, «імкнучыся да славы, губляюць у сабе чалавека», разбэшчваць выгадамі.

Нельга, на яго думку, апраўдаць тыя сродкі, якія выкарыстаў Шан Ян для стварэння вялікай дзяржавы. Красамоўна гучаць словы вандроўнага вучонага: «Ён зрабіў гэта. Вялікую, страшную, магутную… бедную дзяржаву. Пудзіла ўсіх народаў, а перш за ўсё — свайго. Каменная пачвара, жалезнае пудзіла на гліняных нагах. Бо ногі — гэта народ. І калі-небудзь тыя ногі спатыкнуцца… Вось і прыйдзе час страшнага гневу». Глыбокі і прарочны сэнс закладзены ў гэтых словах.

Вучоны выкрывае ідэі Шан Яна. Кажа, што нашчадкі праклянуць яго. Праўда, будуць і такія мярзотнікі, якія возьмуць на ўзбраенне ягоны трактат. Але іх таксама пракляне народ. Сапраўды, нямала было ў гісторыі людской цывілізацыі тыранаў накшталт Чынгісхана, Івана Жахлівага, Гітлера ці Сталіна, хто цаной вялікай крыві і жорсткасці ствараў імперыі зла. Але прыходзіў час, і гэтыя імперыі рушыліся.

Сумным быў канец і ў Шан Яна. Ён ўбачыў крах сваёй ідэі. Неўзабаве ягоны вучань, які добра засвоіў урокі свайго настаўніка, выдаў яго. Новы правіцель таксама быў пароджаны той сістэмай ідэй. Ненавідзячы Шан Яна за свае ранейшыя прыніжэнні, ён загадвае кінуць таго пад баявыя калясніцы.

Пісьменнік асудзіў у гэтым творы войны, тыранію і дэспатызм, усё тое антыгуманнае, за што выступаў Шан Ян. Мастак паказаў Шан Яна як заканамерную ахвяру ягонай жа ўласнай тэорыі. У апавяданні «Вялікі Шан Ян» знайлші далейшае выяўленне праблемы, да якіх Уладзімір Караткевіч звяртаўся ў апавяданні «Маленькая балерына».

Свабодай формы, разнапланавасцю ў перадачы адносін паміж людзьмі, натуральнасцю выкарыстання калядных песень вызначаецца апавяданне «Калядная расподыя» (1973). Галоўны герой Мікола Ласевіч стаў неблагім інжынерам. Але яшчэ ў студэнцкія гады ён зразумеў, што памыліўся ў выбары прафесіі. Ягонае прызванне — музыка, народныя песні. І ён, выхадзец з палескай глыбінкі, што не змог у свой час атрымаць музычную адукацыю, бо «да бліжэйшага піяніна было дваццаць вёрст, а да бліжэйшай музычнай школы — каля трыццаці», каб хоць часткова кампенсаваць тое, дзеля чаго быў створаны, увесь свой вольны час аддаў збіранню палескіх народных песень. Сабраныя ім, «самадзейным кампазітарам», народныя песні былі выдадзены. Іх, а таксама ягоныя ўласныя песні спявалі, хвалілі. Напетыя ім у кампаніі, за келіхам віна, мелодыі «мэтры» ад музыкі выкарыстоўвалі ў сваіх творах. А Мікола адчуваў, што «песня была сапсутая надуманай, ненатуральнай і непатрэбнай апрацоўкай», суцяшаў сябе, што магло быць і горай.

У апавяданні «Калядная рапсодыя» пісьменнік заўважыў і паказаў трагедыю і нерэалізаванасць чалавечай асобы, вырванай з прызвычаенага ёй асяроддзя, закрануў праблему лёсу народнага мастацтва, раскрыў інтымныя перажыванні. Трапіўшы ў іншыя ўмовы, герой адчувае сябе непрыкаяным, страчвае каханую дзяўчыну, якая жыла ў роднай вёсцы. Толькі праз некаторы час змог духоўна акрыяць. Ён сустрэўся з іншай дзяўчынай, пазбавіў яе і сябе ад адзіноты, зразумеў, што няма вяртання назад.

Патрятызм, рамантычнае светаўспрыманне, вольны палёт фантазіі, адчуванне глыбіні, цырыні і багацця народнага жыцця сталі вызначальнымі рысамі творчасці Караткевіча. Ён пісаў страсна і зацікаўлена, па-свойму глядзеў на падзеі, звяртаўся не толькі да значных, істотных, але часам і да кур’ёзных момантаў айчыннай гісторыі. Напрыклад, у сатырычна-гумарыстычнай аповесці «Цыганскі кароль» (1958) закрануў факт існавання ў канцы ХVІІІ стагоддзя на Гродзеншчыне цыганскага «каралеўства».

Матэрыялы для аповесці ўзяў з нарыса Адама Кіркора «Народнасці Літоўскага Палесся і іхняе жыццё», змешчанага ў трэцім томе «Живописной России» за 1882 год, і напоўніў іх рэаліямі тагачаснага жыцця, смешнымі і гарэзлівымі, пацешнымі і трагічнымі, вясёлымі і сумнымі. Сакавітымі, у духу «фламандскай школы», фарбамі малюе стравы і гулянкі ў «палацы» Якуба Знамяроўскага, каларытна, у гумарыстычна-гратэскным плане, падае сцэны адной «з самых славутых войнаў, якія вёў кароль Якуб Першы».

Пісьменнік не толькі з’едліва характарызуе цыганскае «каралеўства», выкрывае недарэчную сістэму дзяржаўнага кіравання, але і разважае пра гістарычны лёс Беларусі, закранае істотныя пытанні сацыяльна-грамадскага быцця. Паказальныя ў дадзеным выпадку словы медыкуса: «Не краіна, а плод шалёнай фантазіі бога… Не грамада, а чалавечы статак. Вось прыпомні мае словы: яшчэ і новае стагоддзе не настане, а гэтая гнілая дзяржава знікне з зямлі… І хоць бы дзе агеньчык! Па ўсёй зямлі маўчыць хлоп». Медыкус — гэта alter ego аўтара. Ягоныя выказванні прасякнуты трывогай і болем за родны край, напоўнены шматзначным сэнсам: «На нашай зямлі дрэнна жывецца вучоным, асабліва калі яны беларусы», «мы — гной пад нагамі чужынцаў».

Медыкус асуджае рэнегацтва шляхты, лічыць, што кожны народ мае такі ўрад, якога сам варты. І разам з тым кажа пра веліч свайго народа, верыць у яго вызваленне, у яго духоўныя і стваральныя сілы.

Гістарычнай памяццю і патрыятычным зместам прасякнута аповесць «Сівая легенда» (1960), падзеі якой адбываюцца на Магілёўшчыне (галоўным чынам на Рагачоўшчыне ў кісцянёўскім замку, а ў канцы твора і ў самім Магілёве) у пачатку XVII стагоддзя, пасля Люблінскай (1569) і Брэсцкай (1596) уній, калі адбывалася паланізацыя беларускага насельніцтва.

Падзеі і галоўныя героі аповесці народжаны фантазіяй мастака. Выключэнне складае Леў Сапега, які, праўда, толькі эпізадычна прысутнічае ў канцы твора. Аднак аўтар здолеў перадаць атмасферу таго часу, калі частымі былі паўстанні сялян супраць феадальнага прыгнёту.

Адно з такіх паўстанняў узначаліў Раман Ракутовіч. За яго адмовіўся аддаць замуж сваю прыгонную дзяўчыну памесны феадал Кізгайла, бо тое захацела зрабіць ягоная жонка Любка, якая кахае Рамана. І тады Раман уздымае сялян на паўстанне. Не толькі асабістая крыўда прымусіла яго пайсці на гэта, але і пратэст супраць сацыяльнага і нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту. Патомны дваранін, ён у простым народзе ўбачыў высокія грамадзянскія і маральныя якасці: «Мужык — станавы хрыбет усяму», — гаворыць Ракутовіч. Вернасць народу азначае для яго вернасць роднай зямлі, Бацькаўшчыне.

Караткевіч з належнай мерай рамантычнай ідэалізацыі адлюстроўвае тагачасную рэчаіснасць, паказвае працэс абуджэння нацыянальнай свядомасці беларускага народа, вызначае яго нацыянальны характар. Вывады і назіранні пра беларускі народ пісьменнік укладвае ў вусны швейцарца, наёмнага салдата Канрада Цхакена. Той захапляецца мужнасцю беларусаў, якія здолелі «адбіцца ад татар і сто год, абяскроўленыя, супраціўляліся Літве». Цхакен разважае: «Я не бачыў больш незласлівага, лагоднага і кампанейскага народа. І я не бачыў горшых паноў, чым тыя, што стаяць над ім». І далей зазначае: " Я не бачыў людзей больш ахайных, чым русіны… гэтыя людзі надта адчувальныя да абразы«.

У аповесці дасканала пададзены батальныя сцэны штурму, абароны і захопу замка, яскрава намаляваны хваляванні віруючага натоўпу ў Магілёве. Закранута такая праблема, як падзел беларусаў на каталікаў і праваслаўных (Кізгайла і ягоная жонка Любка). Натуральна гучаць у творы вайсковыя каманды Цхакена пры мушкетнай стральбе яго падначаленых і словы з прашэння беларускага народа на сейм, прачытаныя Раманам. Аповесць насычана патрыятычнай сімволікай. Раман Пакутовіч выступае нібы герой народнага эпасу. У апісанні Рамана як вершніка на белым кані, апранутага ў барвяны плашч, са старадаўнім двухручным мячом у руцэ ўвасобіліся герб «Пагоня» і спалучэнне святых для беларускага пратрыятычнага сэрца белага і чырвонага колераў. І потым, калі паўстанне было разгромлена, на гэтай, як піша Караткевіч, «богам праклятай, лютай, грэшнай зямлі» ганьбаваліся і былі пакараны і сам вершнік, змагар і абаронца людзей, і ягоныя меч і шчыт, і ягоная каханая, якая ўспрымаецца як дзяўчына і як сімвал Беларусі.

Аповесць «Сівая ленеда» гучыць як пратэст супраць дэспатызму, жорсткасці і рэнегацтва, здрады радзіме. Асабліва трагічна паказана пакаранне Ракутавіча і яго каханай Ірыны. Юнаку адсеклі кісці рук, а дзяўчыну асляпілі. Але яны не здрадзілі свайму пачуццю. Нельга не далучыцца да заключных слоў, сказаных Цхакенам: «Божа, злітуйся над зямлёю, што нараджае такіх дзяцей». Так пранікнёна і балюча сказаць пра аслепленую і абязручаную Беларусь мог сапраўдны талент

У 1960 — 1962 гады быў створаны раман «Леаніды не вернуцца да Зямлі», які пад назвай «Нельга забыць» надрукаваны ў часопісе «Полымя» (1962, № 5 — 6). Планавалася выданне кнігі «Леаніды не вернуцца да Зямлі», куды павінны былі ўвайсці аднайменны раман і аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха». Аднак якраз тады ў Маскве пачаліся нападкі на мастакоў-абстракцыяністаў. Кампанія цкавання іншаверцаў перакінулася і ў Мінск. Караткевіча абвінавацілі ў абстрактным гуманізме і ў іншых грахах. У выніку восенню 1963 года набор кнігі быў рассыпаны. Асобнае кніжнае выданне рамана з’явілася на беларускай мове толькі ў 1982 годзе, праз дваццаць гадоў пасля першадруку. Заўважым, што ў 1975 годзе раман, перакладзены Вацлавам Жыдліцкім на чэшскую мову, быў выдадзены ў Празе.

Адкрываецца твор псіхалагічна насычаным і дынамічным пралогам, дзе пісьменнік, абапіраючыся на сямейнае паданне пра свайго родзіча, удзельніка паўстаўння 1863 года, апісвае той час, калі паўстанне ўжо затухала. Праўда, разрозненыя групы паўстанцаў яшчэ блукалі па лясах. Яны былі ўжо не такімі баяздольнымі, як раней, тым не менш пагроза для ўрадавых войскаў яшчэ існавала. Таму парог на Дняпры ахоўваўся ротай салдат. Тут, у бурлівую жнівеньскую ноч 1863 года, і разгортваюцца трагічныя падзеі.

Начальнікам заслона прызначаны Пора-Леановіч, капітан, беларус па паходжанні. У дапамогу яму прыслалі на кардон капітана Горава, рускага, карэннага масквіча. Гораў не падазраваў, што ён знаходзіцца тут для перасцярогі, бо Пора-Леановічу, як выхадцу з тутэйшых зямель, камандаванне не давярала. Але калі Гораў, увогуле сумленны чалавек, наіўна верыў у дабрачыннасць манарха і ў разумнасць існаваўшага ладу, то Пора-Леановіч — фігура трагічная, складаная і супярэчлівая. Усведамленне віны перад народам, якому ён здрадзіў, пякучы боль за зняважаную і прыгнечаную родную зямлю нараджалі ў яго пакалечанай душы гнеў і пагарду да сябе і да ўсяго свету. Вось чаму ў яго прызнаннях і выказваннях так многа з’едлівага сарказму, горкай іроніі і цынізму: «Ідзі па трупах, і добра табе будзе. З людзьмі ўсякія сродкі добрыя. Здрада, атрута, данос, а пасля нож, бізун, турма… І не трэба соромецца… Галоўнае — стаць на той бок, які выйграе». Ён не мог да канца задушыць у сабе голас сумлення. Духоўна надломлены і спустошаны, па-ранейшаму працягваў іграць ролю чалавека, абыякавага да ўсякай маралі, да жыцця і людзей. Падпарадкоўваючыся статуту, Пора-Леановіч не перапраўляе праз бурлівую раку жонку кіраўніка аднаго з паўстанцкіх атрадаў Усяслава Грынкевіча, якая везла асуджанаму на смерць мужу памілаванне. Граф Мураўёў, які хацеў, каб яго лічылі высакародным, дае памілаванне мужу гэтай прыгожай жанчына, а сам пасылае фельд’егера з загадам хутчэй пакараць Грынкевіча, загадваючы пры гэтым Пора-Леановічу затрымаць на пераправе ягоную жонку.

Усяго гэтага не ведаў Юрый Гораў. Употай ад Пора-Леановіча на чаўне ён перапраўляе праз раку жанчыну. Але ўжо было позна. Усвядоміўшы тое, што здарылася, Гораў выклікае на дуэль Пора-Леановіча і забівае яго. Паміраючы, Пора-Леановіч прамаўляе: «Дзякуй вам… Дзякуй…» Перад самай смерцю ён зведаў хвіліны духоўнага ачышчэння і адначасова адчуў фатальную наканаванасць, непазбежнасць сваёй смерці.

Паром і жахлівая вераб’іная ноч былі, як піша пісьменнік, водападзелам жыцця Горава. Ён пайшоў у адстаўку.

Праз тры гады пасля гэтага здарэння Гораў вяртаўся з палявання. І раптам у начным небе з’явіліся тысячы знічак: адны знікалі, іх змянялі другія. Знікалі знічкі — Леаніды, знікаў халодны фосфарна-зялёны зорны дождж, які павінен падаць на Зямлю праз кожныя трыццаць тры гады. І вуснамі свайго героя аўтар гаворыць: «Так і мы гінем тысячамі, і невядома, ці з’явяцца нашы браты, ці з’явімся мы самі на зямлі яшчэ раз… Леаніды! Сэрца жадае вас». Леаніды не вярнуліся ў дзевяноста дзевятым годзе, напярэдадні ХХ стагоддзя, не вернуцца, пакуль ёсць на Зямлі войны, смерць, зло, боль і несправядлівасць.

Гэты пралог з’яўляецца нібы сувязным звяном паміж мінуўшчынай і сучаснасцю, паміж лёсам жонкі Грынкевіча і Горава і іх далёкіх нашчадкаў, Ірыны Горавай і Андрэя Грынкевіча, якія жылі амаль што праз сто гадоў пасля таго здарэння на пароме. Знічкі хоць і знікаюць, але ў бясконцай галактыцы доўга мігціць яшчэ іхняе святло, якое ўвасабляе неабходнасць абнаўлення жыцця, яно бясконцасць, прыгажосць і драматызм. Чалавек як знічка. Ён знікае, але і пасля смерці для нашчадкаў свеціць святлом сваіх спраў.

Асноўныя падзеі рамана «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») разгортваюцца ў 50-я гады, пераважна ў Маскве. Андрэй Грынкевіч, малады беларускі паэт і сцэнарыст, прыязджае ў Маскву на вучобу. Ён ужо мае за плячыма суровыя гады вайны, нялёгкае пасляваеннае жыццё. А потым прыйшло да Андрэя вялікае каханне. Але дзяўчына, з якой ён збіраецца ажаніцца, гіне ў аўтамабілнай катастрофе. Гэта трагічная падзея наклала прыкметны адбітак на далейшы лёс героя: «Ён як быццам застыў у сваім шчасці і горы». Ішлі гады… «З чужога погляду ён жыў гэтыя дзесяць год звычайным жыццём звычайнага чалавека. Вучыўся, скончыў універсітэт, працаваў, пісаў вершы, дабіўся некаторых поспехаў». І хоць потым у Андрэя былі дзяўчаты, хоць многім ён падабаўся і некаторыя падабаліся яму, яго мучыў успамін, і ён па-ранейшаму заставаўся адзін. Але сэрца прагнула жаночай ласкі і цеплыні. Шчодрае і добрае, яно само магло сагрэць іншыя душы.

І вось на жыццёвым шляху Андрэя стаў «яшчэ адзін добры і разумны, відаць, гарманічны чалавек» — Ірына Горава, выкладчыца гісторыі мастацтва ў той творчай установе, дзе вучыўся Андрэй. Яны пакахалі адно аднаго. Але ў Ірыны сваё мінулае — у вайну страціла каханага. Старэйшая за Андрэя, яна была замужам. Пісьменнік праўдзіва раскрыў складаную і супярэчлівую гаму пачуццяў закаханых, стварыў непаўторныя вобразы, па-майстэрску паказаў каханне двух духоўна прыгожых людзей.

Што ж аб’яднала і зблізіла Андрэя і Ірыну? Хутчэй за ўсё — блізкасць і роднаснасць душ. Муж Ірыны далікатны, разумны, уважлівы да яе. Але ў іх няма ўзаемаразумення. Ірына ўпотай, не прызнаючыся нават сабе ў гэтым, прымірылася з такім існаваннем.

Андрэя і Ірыну аб’ядналі не толькі духоўная блізкаць, агульнасць інтарэсаў (шчырае і моцнае захапленне жывапісам) і падабенства лёсу (абодва страцілі блізкіх людзей), але і тая крыху рамантычная і незвычайная сустрэча іх прабабкі і прадзеда ў далёкую бурлівую ноч 1863 года.

Андрэй сустрэўся з мужам Ірыны. І на пытанне, што ён, Андрэй, можа даць ёй, адказвае: «Але і зараз… і да канца дзён я дам ёй самае патрэбнае: цеплыню… Відаць, няма ў вас нечага даравальнага і добрага. Таму яна і пацягнулася да мяне». Сваёй дабратой і душэўнай цеплынёй Андрэй абудзіў у Ірыне каханне, вярнуў ёй сілы і веру ў прыгажосць жыцця. Ірыне з ім лёгка і добра. Пасля сустрэчы з Андрэем ёй «раптам вельмі захацелася жыць». Сябар Андрэя Яніс Вайвадс кажа Ірыне: «Кахайце яго, Ірына. Вам пашанцавала. Ён вялікі ў каханні чалавек». Каханне да Ірыны абудзіла і Андрэя, зрабіла яго жыццё паўнакроўным, насычаным і духоўна багатым.

Праз Андрэя Грынкевіча і іншых герояў рамана Караткевіч імкнуўся заглыбіцца ва ўнутраны свет чалавека, перадаць ягоныя душэўныя парывы, моцныя сардэчныя страсці. У хвіліны найвышэйшага ўзрушэння героя аўтар уводзіць у твор вершаваныя тэксты. Напрыклад, велічна, трагічна і ўрачыста гучыць у фінале твора легенда пра Рагнарадзі.

Раман Уладзіміра Караткевіча «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») узнік на хвалі тых перамен, якія адбыліся ў грамадска-палітычным і культурным жыцці нашай краіны пасля выкрыцця культу асобы Сталіна. Як і многія беларускія пісьменнікі, Караткевіч імкнуўся па-новаму асэнсаваць падзеі мінулай вайны і тагачасную рэчаіснасць. Ён закрануў пытанні маральна-этычнага і духоўнага плана, паказаў, які адбітак наклала вайна на душы і характары людзей. Нельга забыць трагічныя і гераічныя дні мінулай вайны, суровым і балючым успамінам яна адклікаецца ў душах людзей.

Апавядаючы пра дзяцінства Андрэя, пісьменнік стварае цікавыя малюнкі партызанскага жыцця і савецкага тылу. Ірына расказвае пра абарону апалчэнцамі Масквы: вораг быў спынены, але загінуў яе каханы, а сама яна была цяжка паранена. І цяпер сядзіць асколак каля сэрца. Вайна патаемна прысутнічае ў жыцці Андрэевага дзядзькі з Сухадола і старога хірурга Глінскага, які ў вайну быў урачом медсанбата і страціў на вайне жонку. Прафесар Глінскі робіць аперацыю Ірыне. Шчырае і моцнае каханне Андрэя абудзіла ў ёй прагу да жыцця, яна згаджаецца на аперацыю. Праз некаторы час пасля аперацыі Ірына памірае.

Адчуўшы невымерную горыч страты, Андрэй праклінае ўсіх тых, па чыёй віне ўзнікла вайна. Нельга забыць вайну і ўсё тое, што яна прынесла чалавецтву. Нельга забыць таксама падзеі 1863 года і людзей, якія загінулі за высакародныя ідэі. Гэтыя людзі былі прыгожымі і ў гераізме, і ў каханні. Нельга забыць і тое, што чалавеку патрэбны дабрата і душэўная цеплыня. Яны выратоўваюць яго, надаюць яму сілы і загартоўваюць волю, робяць жыццё прыгожым. Нельга забыць і той сустрэчы продкаў Ірыны і Андрэя, нельга забыць, што ўсё ў жыцці ўзаемазвязана і ад кожнага залежыць многае. І калі памірае чалавек, то з ім памірае цэлы свет.

«Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») — раман сацыяльна-псіхалагічны. Галоўнаму герою твора Андрэю Грынкевічу, выхаванаму ва ўмовах грамадскага ўздыму, уласціва абвостранае пачуццё справядлівасці і дабра. Ён абураецца, «што ў курсавых сакратарах не Янка ходзіць, добры, разумны і, галоўнае, чысты, а нейкі Каўтуновіч, палена, палена няструганае, баязлівец і падхалім… ён гучныя словы гаворыць, а я ведаю: словы гэтыя хлусня і здзек». Неадабральна думае пра Стаўрова, прэтэнцыёзнага невука, і Ліпскага, дробную дрэнь. Сытыя і самазадаволеныя, абыякавыя да зямлі і людзей, яны могуць апаганіць любую светлую ідэю. Андрэй не згаджаецца з прафесарам Кальцовым, які «граміў Аксінню з «Ціхага Дона», пратэстуе супраць Пружыніна, які ў свавіх лекцыях рабіў «першым героем рускай гісторыі апрычніка».

Пісьменнік заклікае паважаць, цаніць і любіць тых людзей, якія робяць жыццё прыгожым і змястоўным, адчуваюць веліч і радасць жыцця, змагаюцца за яго. У гэтым гуманізм і пафас рамана.

Аленка Століч кажа Андрэю: «Памятаеш, у цара Саламона на пярсцёнку быў надпіс: «Усё праходзіць». Адам Міцкевіч у адным з вершаў пісаў: «Усё праходзіць, толькі не праходзяць слёзы мае». Як бы далей развіваючы сэнс гэтых выслоўяў, Караткевіч сцвярджае, што нішто не знікае з чалавечай памяці, тым больш калі яно вялікае і незвычайнае — ці то каханне, ці то гістарычныя падзеі. А яны ў творах пісьменніка вялікія, значныя і незвычайныя.

Андрэй Грынкевіч — натура дзейсная і высакародная. У размове з ім маці сцвярджае, што да мужнасці трэба ісці праз ахвяры, часта — праз смерць. На працягу ўсяго твора ён застаецца верным гэтаму прынцыпу. І асновы чалавечага характару, закладзеныя ў дзяцінстве, сталі для яго вызначальнымі і непарушнымі на ўсё жыццё. Выхаваны ў сям’і патомных інтэлігентаў, дзе існавала глыбокая пашана да гісторыі свайго народа, да эстэтычных, маральна-этычных і духоўных набыткаў чалавецтва, Андрэй пачуў ад маці легенду пра чэшскага вучонага Ганку. Яна расказала дзеля таго, каб ён ведаў, чаго іншы раз бывае варты нават і адзін чалавек: «Гэта быў час, калі чэхі пасля шматвяковага нямецкага панавання пачалі абуджацца. Яны захацелі мець сваю культуру, свае кнігі і музыку. А немцы сказалі ім, што нічога такога ў іх не было, а таму і ў будучым не можа быць… Вядома, было. Але за многія стагоддзі ўладары спалілі амаль усе іхнія кнігі. А тыя, што зберагліся, трэба было шукаць. Магчыма, нават гады. А шукаць не было часу. Год ці два вырашалі пытанне аб тым, жыць народу ці не… Калі чалавек вельмі хоча, — забываецца ўсё: дружба, каханне, рух зняволеных… Так і ён знайшоў спачатку адзін вельмі старажытны рукапіс, а потым і другі. І гэта былі кнігі такой паэтычнай сілы, што ўся Чэхія ажыла духам. Яны адкрылі сваю кнігу, такую паэтычную і такую старажытную… Паэты пачалі пісаць вершы, музыкі — ствараць сваю музыку, вучоныя — шукаць другія старажытныя кнігі. І выявілася, што варта было ўзяцца за справу ўсім — і адразу знойдуцца сотні і тысячы прыгожых старых кніг. І галасы фальшывых вучоных змоўклі. І Чэхія стала Чэхіяй». І хоць рукапісы былі геніяльнай па таленце і паэзіі падробкай, але Ганка пайшоў на гэта, бо «ведаў, як цяжка — часта проста немагчыма — абудзіць народ, калі ён засне…».

Раман мае аўтабіяграфічную аснову. Шмат чаго ад аўтара, ягонай біяграфіі, светаўспрымання, адносін да жыцця і людзей увасобілася ў Андрэю Грынкевічу. Прататыпам Ірыны Горавай магла стаць Ніна Міхайлаўна Молева, выкладчыца Вышэйшых літаратурных курсаў, якой, як згадвалася раней, Уладзімір Караткевіч прасвяціў некаторыя свае вершы са зборніка «Вячэрнія ветразі», а Яніса Вайвадса — латышскі паэт і сябар Караткевіча, аднакурснік па Вышэйшых літаратурных курсах Еранім Стулпан. У навучальнай установе, дзе вучыўся галоўны герой, пазнаюцца Вышэйшыя літаратурныя курсы ў Маскве, у Востраве — родная пісьменніку Орша, у Сухадоле — Рагачоў, дзе часта ён гасцяваў у дзядзькі Ігара Васілевіча Грынкевіча і дзе напісаў многія творы. Аднак і персанажы твора, і мясціны, якія апісваў пісьменнік, пад уздзеяннем ягонай фантазіі набывалі сваё, самастойнае мастацкае жыццё. Вось чаму і сам аўтар на пачатку-рамана палічыў патрэбным зазначыць: «Усе імёны і падзеі ў гэтым рамане — выдуманыя. Усякае падабенства з рэальна існуючымі людзьмі з’яўляецца выпадковым».

Раман «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») — першы буйны твор Уладзіміра Караткевіча. У ім пісьменнік хацеў чым шырэй ахапіць жыццё. Аднак гэта часам прыводзіла да непрадуманага выкарыстання фактычнага матэрыялу. Таму ў асобных выпадках сустракаюцца меладраматызм і залітаратуранасць: «Мокры ліст вяргіні зноў з ліслівай абыякавасцю пагладзіў яму шчаку», «Дзень вось-вось павінен быў перамагчы світанне», «яму (Андрэю — А.В.) стала здавацца, што нават руды конь, які скуб непадалёку сухую, забітую зазімкам траву, зразумеў яго і мае ласку глядзець на яго паводзіны з сарказмам і іроніяй», «Сабака паклаў яму на калена галаву, — і гэта была таксама захапляючая радасць». Так, нават пры пэўнай экзальтаванасці і рамантычнай прыўзнятасці вобраза галоўнага героя дысанансам гучыць ягонае прызнанне каханай жанчыне: «Вы прыгожа ясцё… Людзі рэдка прыгожа ядуць. Нават унутрана інтэлігентныя нагадваюць у гэты час то малпу з яблыкам, то тыгра над косткаю».

Па недаглядзе аўтар іншы раз дапускае супярэчнасці ў дэталях. Напрыклад, у пралогу ён піша: «Гораў быў паранены ў левую руку», «Гораў паспешліва згроб разам з абрусам рэшткі вячэры і выпіўкі. Адной рукой. Правая вісела на перавязі. Яна зусім загаілася». У час двубою Пора-Леановіч папярэджвае, што ён будзе трымаць зброю ў левай руцэ, бо ў Горава «правая не ў парадку». Такім чынам, Гораў быў паранены хутчэй за ўсё ў правую руку.

Праўда, і прыведзеныя вышэй прыклады выяўляюць у нечым спецыфічна каткевічаўскую манеру пісьма, тое, пра што дакладна сказала Ірына Горава Андрэю Грынкевічу: “Вы такі, што павінны пісаць аб тым, што вось-вось зашчымела і павярнула ў душы, не дбаючы аб стылі, а дбаючы аб тым, каб слова найбольш дакладна выражала тое, што адчуваеш”.

Яны з’яўляюцца заканамерным працягам шматлікіх вартасцей твора. Аўтару, як і галоўнаму герою на ўздыме натхнення, «усё ўдавалася: слова адразу ставала на месца — абцугам не выцягнеш». Раман прываблівае і чаруе яркімі вобразамі, дакладнымі пейзажнымі замалёўкамі, майстэрствам у перадачы духоўнага стану герояў, іх глыбокіх разважанняў пра мастацтва.

Напрыклад, псіхалагічна насычаным, эмацыянальным і пластычным пададзена апісанне пачатку буры ў пралогу: «За акном раптам сцямнела. Шалёная віхура праляцела дваром, задзёрла шынель на галаву вартавому, схіліла на страху стайні чорную вольху, і тая затрапятала, сагнуўшыся ў дугу».

Абвостраныя і балючыя пачуцці авалодалі Горавым напрэдадні двубою. Яму здалося, што кнігаўка не проста трывожна крычала «пі-іць, пі-ць», а ў смяротнай скрусе плакала «жы-ыць, жы-ыць». Ён «з жахлівай выразнасцю, як ніколі ў жыцці», убачыў, што «мокрыя травы пакідалі на ботах бледна-зялёныя сцяблінкі і пялёсткі перастаялых кветак». Перад тым як націснуць курок пісталета, ён удыхнуў гаркаватае паветра. Ёмістая, мяляўнічая, зладжаная і насычаная мова пралога, які можа існаваць як асобны твор, апавяданне «Паром на бурнай рацэ», і як арганічная частка рамана.

Лепшыя старонкі твора напісаны добрай прозай. Андрэй Грынкевіч як натура інтэлектуальна і духоўна багатая вызначаецца вытанчанасцю ўспрымання рэчаіснасці і мастацтва, культурай пачуцця. Ён прыносіць не толькі радасць і цеплыню блізкім яму людзям, але, інтуітыўна адчуваючы думкі і пачуцці Ірыны Горавай, здольны ў цяжкія для яе хвіліны пакутаваць і перажываць разам з ёю, а ў крытычныя сітуацыі прыходзіць ёй на дапамогу.

У сюжэтна-кампазіцыйных адносінах гэты раман мае падабенства з «Паўночнай аповесцю» Канстанціна Паўстоўскага. У Караткевіча, як і ў ягонага папярэдніка, праз сто гадоў сустракаюцца нашчадкі ўдзельнікаў трагічных падзей, і жыццё іх дзівосным чынам пераплятаецца. Аднак, беручы ў Паўстоўскага тое, што яму было блізкім, Караткевіч пайшоў сваім шляхам. Думаецца, яму імпанавалі думкі рускага пісьменніка пра тое, што "рамантычная настроенасць не дазваляе чалавеку быць хлуслівым, цёмным, баязлівым і жорсткім«3, што ў рамантыцы заключаецца высакародная сіла. Якраз у «Паўночнай аповесці», а таксама ў іншых творах Паўстоўскі эмацыянальна апавядаў пра подзвіг, вернае каханне, высакароднасць. Гэта не магло не прывабіць Караткевіча, які глыбока паважаў Паўстоўскага, любіў ягоную творчасць і, абапіраючыся на яе, прыносіў у беларускую літаратуру тое, што мелі ўжо іншыя літаратуры.

У рамане, пры ўсёй ягонай шматпланавасці, пісьменнік засяродзіў увагу пераважна на духоўных пошуках творчай інтэлігенцыі, на каханні Андрэя Грынкевіча і Ірыны Горавай. Таму, думаецца, беспадстаўна В.Чалмаеў і Я.Герцовіч сцвярджалі, што ягоныя героі адарваныя ад жыцця, што жывуць яны эгаістычнымі і меркантыльнымі інтарэсамі («Дружба народов», 1962, № 9; «Звязда», 22 лістапада 1962 г.). І нельга не пагадзіцца з Адамам Мальдзісам, які прыхільна сустрэў часопісную публікацыю рамана, сказаў пра плённае выкарыстанне пісьменнікам кніжных традыцый, пра інтэлектуалізм рамана і пра духоўную прыгажосць караткевічаўскіх герояў («Літаратура і мастацтва», 17 ліпеня 1962 г.). Станоўча ацэньваўся твор таксама іншымі даследчыкамі. Напрыклад, Міхась Тычына, рэцэнзуючы першае кніжнае выданне рамана на беларускай мове, падкрэсліў, што твор вытрымаў выпрабаванне часам, а галоўны герой «паказаў сябе вартым кахання, выявіў і сцвердзіў у сабе чалавечае, высокае, духоўнае, вечнае» («Полымя», 1983, № 11).

У рамане «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») Уладзімір Караткевіч звярнуўся да паўстання 1863 — 1864 гадоў, прадмета сваёй пільнай і пастаянай увагі. Твор быў надрукаваны напярэдадні юбілею паўстання.

Цэтральнае месці ў творчасці пісьменніка займае раман «Каласы пад сярпом тваім». У ім створана шырокая панарама народнага жыцця, перададзена грамадская атмасфера напярэдадні паўстання 1863 — 1864 гадоў у Беларусі і Літве пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага.

Асноўныя падзеі рамана адбываюцца ў 1850 — 1861 гадах. Аднак пісьменнік, ствараючы хроніку родаў Загорскіх і Кагутоў, прыводзячы ўласныя разважанні і выказванні герояў пра свой народ, пра з’явы і факты далёкай мінуўшчыны, ахопліваў у ім падзеі амаль цэлага стагоддзя і ўвогуле асэнсоўваў лёс Беларусі ў кантэксце гісторыі.

Маючы на ўвазе гэты твор, Васіль Быкаў слушна зазначыў, што "такой шырыні ахопу пэўнай гістарычнай эпохі і такога паэтычнага пранікнення ў яе яшчэ не было ў беларускай прозе«4.

Уладзімір Караткевіч звярнуўся ў рамане да аднаго з крытычных момантаў у гісторыі беларускага народа. Ён узнік у той жа час, што і раманы Івана Мележа «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы». Гэтыя творы былі народжаны патрэбамі самога жыцця, глыбокай унутранай патрэбай абодвух мастакоў раскрыць у буйных эпічных формах нацыянальны характар і душу свайго народа.

Уладзімір Караткевіч выяўляў асаблівую цікавасць да паўстання 1863 — 1864 гадоў, аб чым сведчаць ягоныя апавяданні «Паляшук», «Сіняя-сіняя», эпілог аповесці «Перадгісторыя», пралог рамана «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць»), драмы «Кастусь Каліноўскі», «Калыска чатырох чараўніц», многія вершы і публіцыстычныя артыкулы.

Выключная ўвага мастака да падзей таго часу абумоўлена іх значнасцю ў гісторыі Беларусі, а таксама тым, што ў сям’і пісьменніка захавалася памяць пра родзіча, аднаго з кіраўнікоў паўстанцамі на Магілёўшчыне Тамаша Грыневіча, які быў расстраляны ў Рагачове. Гэты факт пакладзены ў аснову эпілога аповесці «Перадгісторыя» і пралога рамана «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць»).

Задума напісаць твор пра паўстанне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага ўзнікла ў Караткевіча на пачатку 50-х гадоў. Так, у аўтабіяграфіі «Дарога, якую прайшоў», напісанай у снежні 1964 года і змешчанай у кнізе аўтабіяграфій беларускіх пісьменнікаў «Пра час і пра сябе» (1966), ён зазначыў: «Пасля заканчэння універсітэта я здаў кандыдацкі мінімум і пачаў быў пісаць дысертацыю пра паўстанне 1863 г. ва ўсходнеславянскіх і польскай літаратурах, але прыйшлі іншыя інтарэсы: з’явілася задумка аб рамане на тую самую тэму. Да рэалізацыі яе, праўда, я прыступіў толькі праз дванаццаць год. Над гэтым раманам — „Каласы пад сярпом тваім“ — працую і зараз». Паказальныя таксама і радкі з рамана: «Я пачаў гэтую кнігу два гады назад. За спіною былі дванаццаць год жыцця ёю, думак аб ёй, ненапісанай. Былі ўспаміны людзей, кнігі зачытаныя і кнігі, да якіх на працягу амаль стагоддзя не дакраналася нічыя рука, акрамя маёй. Я трымаў у руках халодную сталь інсургенцкіх кордаў і канфірмацыі расстрэлаў, якія, здавалася, сачыліся крывёй».

У адной з запісных кніжак пісьменнік зазначыў, што пачатак рамана прыйшоў у галаву 7 жніўня 1959 года ля Азярышча на Рагачоўшчыне, дзе на стромкім адхоне высокага правага берага Дняпра ён убачыў грушу.

Рукапіс рамана, які захоўваецца ў 43-й папцы хатняга архіва пісьменніка, мае памету: «Пачаў па-сапр. [аўднаму] 27 красавіка 62 г. Пятніца перад вялікаднем». У канцы рукапісу ёсць памета: «Канец першай кнігі. 18 мая 1964 г. 23.47». Раман ствараўся ў Рагачове, куды да дзядзькі Ігара Васілевіча Грынкевіча часта прыязджаў пісьменнік, у дамах творчасці «Каралішчавічы» і «Кактэбель», у Чалябінску, дзе жыла з сям’ёй старэйшая сястра Наталля Сымонаўна Кучкоўская, і ў Мінску.

Сярод накідаў да рамана, што захоўваюцца ў аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа Акадэміі навук Беларусі (ф. 11, воп. 1, адз. зах. 31) ёсць план будучага рамана, які падзелены на наступныя часткі:

Частка І. Усход (Сяйва дня).

Частка ІІ. Брань.

Частка ІІІ. Вараннё (Галгофа).

Зыходзячы з гэтага плана, можна меркаваць, што Уладзімір Караткевіч думаў напісаць раман, у першай частцы (кнізе) якога хацеў паказаць пярэдадзень паўстання, у другой — само паўстанне, у трэцяй — яго разгром і, відаць, вынікі. У далейшым была напісана першая кніга пад назвай «Выйсце крыніц». Сярод рукапісных матэрыялаў пісьменніка (74-я і 71-я папкі хатняга архіва) сустракаюцца іншыя назвы: другой кнігі — «Страта», трэцяй — «Груганнё».

Такім чынам, Уладзімір Караткевіч, паводле пачатковай задумы, завяршыў толькі першую кнігу пра паўстанне 1863 — 1864 гадоў, што пацвярджае і першадрук («Полымя», 1965, № 2 — 6), у канцы якога пазначана: «Канец першай кнігі». Для кніжнага выдання 1986 года першую кнігу быў вымушаны, аб чым сцвярджаў у інтэрв’ю Адаму Мальдзісу («Літаратура і мастацтва», 21 ліпеня 1967 г.), падзяліць на дзве кнігі. І такі падзел захаваўся потым як у выданнях рамана на рускай мове ў перакладзе Валянціны Шчадрыной (М., 1974; Мн., 1977; М., 1979), так і ў беларускім выданні 1981 года.

Раман прыхільна сустрэлі крытыка і чытачы. Прафесійную і добразычлівую рэцэнзію «Праўда мастацкая і праўда гісторыі» на часопісную публікацыю твора напісаў Адам Мальдзіс («Літаратура і мастацтва», 6 жніўня 1965 г.). На першае кніжнае выданне з’явіліся рэцэнзіі «Каласы пад сярпом тваім» Святланы Клімковіч («Голас Радзімы», 1969, № 32), «Трагедыя і слава» Серафіма Андраюка («Маладосць», 1969, № 11), «Шматгранны гістарычны раман» Генадзя Кісялёва («Полымя», 1969, № 12), на першае кніжнае выданне на рускай мове «Каласы паспелі для жніва» Міколы Ермаловіча («Неман», 1975, № 10), дзе высока ацэньваўся твор. Было і адмоўнае стаўленне да рамана. Напрыклад, сацыялагічнай зададзенасцю і дагматызмам вызначалася рэцэнзія «Лёсы чалавечыя і лёсы народныя» Якава Герцовіча («Советская Белоруссия», 9 верасня 1965 г.), у якой аўтар адгукнуўся на часопісныя публікацыі аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» («Маладосць», 1964, № 9 — 12) і рамана «Каласы пад сярпом тваім».

Былі значныя цяжкасці і з яго выданнем. Так, 22 лютага 1967 года адбылося аб’яднанае пасяджэнне сакратарыята, секцыі прозы і крытыкі Саюза пісьменнікаў Беларусі, дзе разглядаўся раман «Каласы пад сярпом тваім», бо ў выдавецтве ўзніклі сур’ёзныя прэтэнзіі да гэтаг твора. Старшынстваваў на пасяджэнні Іван Мележ. На ім выступілі Мікола Лобан, Генадзь Кісялёў, Алесь Адамовіч, Янка Скрыган, Вячаслаў Адамчык, Іван Навуменка, Алесь Асіпенка, Адам Мальдзіс, Ніл Гілевіч, Янка Брыль, а таксама сам аўтар. Выдавецтва прадстаўляў Леў Салавей, які ў асноўным абапіраўся на палажэнні выдавецкай рэцэнзіі Максіма Лужаніна (стэнаграма пасяджэння захоўваецца ў 42-й папцы хатняга архіва пісьменніка).

Выступоўцы зазначалі, што твор з’яўляецца значнай падзеяй беларускай літаратуры. На думку Генадзя Кісялёва, пісьменнік дасканала перадаў у ім усю складанасць сацыяльных і нацыянальных супярэчнасцей адлюстроўваемай эпохі, выявіў добрае веданне дакументальных гістарычных матэрыялаў, выкарыстаў мастацкую інтуіцыю. Адам Мальдзіс сцвярджаў, што пісьменнік праўдзіва ўзнавіў у рамане дух таго часу, па-новаму глянуў на ролю шляхты і сялян у будучым паўстанні. Алесь Адамовіч заўважыў, што «з’явіўся ў Беларусі чалавек, які заняўся сур’ёзна тым, што зрабілі ў Англіі Вальтэр Скот, у Расіі Лажэчнікаў і Загоскін. Караткевіч — гэта пісьменнік, які запаўняе прорву паміж дзіцячай, нават маладзёжнай аўдыторыяй, і літаратурай дарослых». Янка Брыль адзначыў, «што гэтай кнігай будзе прыпаднесены ўрок, як трэба любіць народ, як трэба разбірацца ў сваёй гісторыі, як аслабаняцца ад зусім непатрэбнага комплексу ніжэйшасці, які ўбіваўся нам на працягу стагоддзяў усімі прыгнятальнікамі».

У выступленнях адзначалася таксама схільнасць пісьменніка да ідэалізацыі сваіх любімых герояў, выказваліся думкі, што пры падрыхтоўцы рамана да друку трэба пераадолець прыгоствы і манернасць, якія часам сустракаюцца ў ім, рабіліся іншыя заўвагі.

Уладзімір Караткевіч у выступленні зазначыў, што ён будзе прынцыпова адстойваць сваю канцэпцыю пра характар і рухаючыя сілы паўстання і свае ўяўленні пра той час. На пасяджэнні раман быў рэкамендаваны да друку.

Потым, пасля заўваг рэцэнзента і выдавецкага рэдактара, пісьменнік пачаў рыхтаваць твор да друку. Дапамагаў яму ў гэтай справе Адам Мальдзіс. Ён у сваёй кнізе пра Караткевіча згадвае, што Рыгор Барадулін, каб выратаваць раман, прапанаваў правесці праз друк думку пра сур’ёзную пераробку гэтага твора. Адам Мальдзіс неўзабаве падрыхтаваў інтэрв’ю з Уладзімірам Караткевічам («Літаратура і мастацтва», 21 ліпеня 1967г.), у якім пісьменнік сказаў: «У параўнанні з тым варыянтам, які друкаваўся ў „Полымі“, у рукапіс унесены вялікія змены. Прыйшлося пагадзіцца з некаторымі заўвагамі. Вядома, не з усімі. Сёй-той з рэцэнзентаў хацеў, каб у цэнтры рамана аб паўстанні 1863 года я паставіў не князя Алеся Загорскага і яго сяброў, а селяніна, накшталт Корчака. Але ж гэта супярэчыла б гістарычнай праўдзе. З новых прац рускіх, беларускіх і польскіх гісторыкаў — для прыкладу назаву прозвішчы Смірнова, Кісялёва, Кяневіча — бачна, што рухаючай сілай паўстання ў Беларусі была якраз шляхта. Не мог я згадзіцца і з тымі заўвагамі, дзе мне прапанавалася „абяліць“ некаторых прыгоннікаў, накшталт Кроера, зрабіць іх менш жорсткімі».

Як ставіўся Караткевіч да варыянта рамана ў дапрацаваным выглядзе? Так, на вокладцы 44-й папкі, якая захоўваецца ў хатнім архіве пісьменніка і ў якой змешчаны машынапіс першай кнігі рамана, ягонай рукою напісана: «Яшчэ адзін экземпляр дзеля друку кнігі Частка 2 Вельмі нязгодны з сапраўдным тэкстам».

Хоць дзеянне першай кнігі рамана завяршаецца апісаннем адмены прыгону і расстрэлам дэманстрантаў у Варшаве, тым не менш аўтар здолеў вызначыць прычыны, якія выклікалі паўстанне, і яго асаблівасці. Пісьменнік паказаў, што паўстанне 1863 — 1864 гадоў было шляхецкім і сялянскім, што яно мела нацыянальна-вызваленчы і сацыяльны характар. Змову асобна рыхтуе дваранін Яраслаў Раўбіч, і асобна гуртуюцца «лясныя людзі» вакол стыхійнага бунтара Корчака. Гэтыя два кірункі, шляхецкі і сялянскі, часта не зліваліся ў адзін. Аб чым, напрыклад, сведчыць напад Корчака са сваімі людзьмі на маёнтак Раўбіча. Пан Яраш усведамляе трагічную недарэчнасць сітуацыі, у якую ён трапіў, бо людзі Корчака хочуць яго забіць: «Як па-дурному канчаецца жыццё. Усе гады пакутаваць ад рабства радзімы, рыхтаваць закалат, амаль падрыхтаваць, пусціць сваіх на аброк, чакаць паўстання. І раптам нічога не ўбачыць, загінуць. Ад рук нейкай наброднай банды, якая рушыла сюды, бо ён не сцярогся. Сюды, а не на сапраўдных цмокаў». Бывалі нават выпадкі, калі сяляне, уведзеныя ў зман царскай прапагандай, выдавалі паўстанцаў. Такі выпадак апісаў Караткевіч у драме «Кастусь Каліноўскі».

Неабходнацць аб’яднання шляхецка-рэвалюцыйнага і сялянскага руху добра ўсведамляюць Кастусь Каліноўскі і Алесь Загорскі. Пасля сутычкі сялян з урадавым войскам у Гарыпяцічах паміж Алесем і Корчакам адбываецца наступны дыялог:

«— Бачыш, — сказаў Алесь. — А я хачу, каб ты жыў.

— Дзеля чаго?

— Дзеля сапраўднай волі.

— Не будзе яе!

— Яна будзе, — у Алеся дрыжалі бровы. — Падумай, Корчак. Мы іншыя, Корчак».

Гэты дыялог сведчыць аб класавай расстаноўцы сіл напярэдадні паўстання. Пасля такой гутаркі Алесь «бачыў у гэтым мужыку вялікую чысціню нянавісці… Харошы мужык!.. Нічога, з Корчакам яны яшчэ сустрэнуцца. Ён, Алесь, зробіць усё, каб той быў таварышам яму. У іх адна справа».

Сімвалічная і шматзначная назва кнігі. Біблейскаму вобразу каласоў пад сярпом аўтар надаў канкрэтны гуманістычны сэнс. Бацька Алеся Загорскага, паказаўшы яму камень на паганскім капішчы іх далёкіх продкаў, на якім былі выбіты каласы, гаворыць: «Хто будзе жаць — аб гэтым маўчаць гады і маўчаць стагоддзі. Ніхто яшчэ не дадумаўся, бо той, хто іх выбіраў, памёр і не скажа…»

Неабходнасць сацыяльных перамен усведамляў і стары Вежа-Загорскі: «Але людзям трэба ісці. Каб жыць… Асабліва тым, што змагаюцца самі і кідаюць зерне, што даюць яму расці, што змагаюцца за каласы — іначай нівы заглушыла б пустазелле… Што зробіш, трава лепей адрастае, калі яе косяць». Алесь прыходзіць да высновы аб недасканаласці існуючага ладу, аб неабходнасці паўстання. Пасля прыняцця царскім урадам маніфеста аб скасаванні прыгону ён, вельмі ўзрушаны, думае: «Бедныя, бедныя людзі! Як каласы, як травы пад сярпом тваім, грубая сіла. Ну што ж, калі твая „неабходнасць“ не можа даць ім палёгкі, і волі, і шчасця — тым лепей. Тады па сваёй „неабходнасці“ яны стануць каласамі пад сярпом волі, радзімы, паўстання, бітвы, каласамі, якія памруць, магчыма, але памруць, каб вырасла новая рунь. Гэта будзе скора. Нядоўга чакаць».

Першая кніга рамана напоўнена прадчуваннем гэтага паўстання. Алесь думае пра яго набліжэнне: «Бунт ідзе… Ідзе паўстанне… Ідзе рэвалюцыя, выбух шалёнага гневу і ярасці. Няўмольны пажар ад Гродні да Дняпра. Яго не можа не быць, такое зрабілі з людзьмі… Ідзе воля да майго народа і ўсіх народаў…»

Сімвалічным і чаканым для сялян, якія прыйшлі ў Гарыпяціцкую царкву па царскі маніфест, з’явіўся таксама ў ранішнім паўзмроку прывід конніка. Ён паслужыў сігналам для сутычкі з урадавым войскам. А коннікам гэтым быў Алесь Загорскі. Зазначым, што Караткевіч выказваў у сваёй творчасці асаблівую прыхільнасць да вобраза конніка.

Раман «Каласы пад сярпом тваім» — твор шматпланавы і маштабны. Падзеі адбываюцца ў ім пераважна на Магілёўшчыне і ў іншых месцах Беларусі, а таксама ў Пецярбурзе, Маскве, Варшаве, Вільні — у сялянскім асяроддзі і ў дваранскіх маёнтках, на студэнцкіх сходках і ў навучальных установах, у салонах і гасціных вышэйшых саноўнікаў і на бруку шматлюдных гарадоў. У кнізе дзейнічаюць як літаратурныя персанажы, народжаныя мастацкай фантазіяй пісьменніка, — дваране Алесь Загорскі, ягоныя бацька Юры і дзед Даніла Загорскі-Вежа, Надзея Клейна, Яраш Раўбіч, Хаданскія, Кроер, Басак-Яроцкі, Таркайла, сялянская сям’я Кагутоў, мужыцкі заступнік Корчак, ліберальна настроены віцэ-губернатар Ісленьеў, жандар Мусатаў, Чорны Война, які не склаў зброю пасля паўстання 1830 — 1831 гадоў і працягвае ў адзіночку змагацца, так і рэальныя гістарычныя асобы — Кастусь Каліноўскі, Зыгмунт Серакоўскі, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Станіслаў Манюшка, Тарас Шаўчэнка, Уладзіслаў Сыракомля і іншыя.

Па-мастацку праўдзіва намаляваны галоўны герой твора Алесь Загорскі. Ён выступае як перакананы рэвалюцыянер-дэмакрат і як шчыры патрыёт свайго краю.

Прытрымліваючыся даўняга беларускага звычаю, бацькі аддаюць Алеся ў дзяцінстве на дзядзькаванне, гэта значыць на выхаванне ў сялянскую сям’ю Кагутоў. Там ён пазнаў народнае жыццё, засвоіў народную мараль, этыку, палюбіў народную мову. Алесь не саромеецца сялянскіх слоў, накшталт «рыззё», «таптуха». Такое выхаванне зблізіла яго з простым народам: «Я мужык… Я князь, але я і мужык. Магчыма, мяне тым дзядзькаваннем няшчасным зрабілі. Але я таго няшчасця нікому не аддам. У ім маё шчасце. Яно мяне відушчым зрабіла. Вярнула да майго народа. Да гнанага, да абрэханага кожным сабакам. І цяпер з ім, што б ні здарылася».

Словы бацькі і старога Вежы, размовы і перапіска з Кастусём, знаёмства са старажытнымі рукапісамі абуджалі ў ім нацыянальную свядомасць, фармавалі як асобу і грамадзяніна. Алесь пачынае разумець, што мужыцкая гаворка — гэта мова цэлага народа, які жыве на зямлі пад назвай Белая Русь.

Калі Алеся прымаюць у дваранскі клуб, сваю прамову ён гаворыць па-беларуску: «Пад столлю вялізнай залы гучала мяккая, як ручаіна, пявучая, як голас птушкі, гнуткая і цвёрдая адначасова, лаканічная мова. Гучала ўпершыню за шмат год». Якімі пяшчотнымі і цёплымі эпітэтамі характарызуе пісьменнік беларускую мову! Прамова прасякнута грамадзянскім пафасам і патрыятычным зместам: «Тады, можа, нашы зборы — гэта зборы патрыётаў? — сказаў Алесь. — Людзей, аб’яднаных служэнню айчыне? Не думаю». Прамоўца ўспамінае князя Віценя, Міхала Крычаўскага, Дубіну, Мурашку, якія «агнём і жалезам… давялі сваю любоў» да радзімы. Абыякавасць да лёсу радзімы, культуры, мовы сведчыць, на яго думку, пра «адсутнасць разумення таго, хто мы такія». Патрыятычны і агульначалавечы сэнс заключаны і ў наступных словах Алеся: «Мова ў нас якая хочаце, толькі не свая. Свая яна — у сярэдняй часткі шляхты ды яшчэ ў нешматлікіх прадстаўнікоў буйной, перад якімі я нізка схіляю галаву. Бо нельга есці хлеб народа і грэбаваць ягонай мовай».

Алесь неаднаразова сутыкаўся з рознымі шавіністычна настроенымі элементамі па пытаннях аб сваёй нацыянальнай прыналежнасці і аб лёсе свайго народа, беларускай мовы. Але ён ніколі не здраджваў сваім ідэалам. Пазней ужо, пад час вучобы ў Пецярбургскім універсітэце, Алесь піша вершы на беларускай мове, даследуе гісторыю і мову роднага краю.

Вядомы лінгвіст Сразнеўскі, прачытаўшы работу Алеся пра беларускія песні, легенды і паданні, прыйшоў у захапленне: «Я не люблю празмерных пахвал. Але вы зрабілі незвычайнае. Вы адкрылі „вялікае Чыпанга“, як Марка Пола. Адкрылі новы, нязнаны свет. Адкрылі, магчыма, цэлы народ. Няўжо яны былі такія?» Вучоны ўбачыў у беларускім фальклоры вялікія каштоўнасці.

Алесь адкрыў тое, што ўжо было і ёсць. Ён забіў у звон, заклікаючы іншых звярнуць увагу на яго народ, на духоўнае жыццё гэтага народа. Алесь кажа Сразнеўскаму: «Не, народ не забілі. Ён жыве і чакае шчасця. І будзе жыць, як бы цяжка яму ні было».

У вобразе Алеся ўвасобіліся лепшыя рысы прагрэсіўных беларускіх грамадска-культурных дзеячаў мінулага стагоддзя. Ён любіў сваю радзіму, за яе змагаўся і цярпеў пакуты: «Але радзіма мне даражэй за ўсё. І калі радзіме маёй дрэнна — мне таксама няміла нічога, акрамя радзімы. Не баліць нічыя бяда, акрамя яе бяды».

Яшчэ хлапчуком Алесь сутыкнуўся з многімі складанымі жыццёвымі пытаннямі. Бацька Алеся ўяўляе сябе дабрачынным апекуном сваіх паднявольных мужыкоў: павінен быць мужык, але павінен быць і пан, які пра яго дбае. Не пярэчачы свайму сыну, які просіць адпусціць Кагутоў на волю, даць ім адукацыю, бацька тым не менш пытае ў Алеся: «А ты падумаў, сыне, ці вядзе гэта да шчасця?.. Зараз у іх простыя думкі і пачуцці, упэўненасць у тым, што карысная іхняя праца і яны самі. Чым ты хочаш гэта замяніць? Ты ведаеш, якія бяздоні, адна за адну страшнейшыя, расчыняюцца перад вачыма дасведчанага?» Тут пан Юры выявіў сябе як удумлівы філосаф. Але ці не апраўдаў ён сваё права гаспадара, уласніка? Сябе і свайго сына ён не хоча бачыць на месцы тых жа Кагутоў. А ці магчыма ўвогуле ў сацыяльна несправядлівым грамадстве роўнасць паміж людзьмі?

Жыццё ставіць перад Алесем усё новыя і новыя пытанні. Паказальны ў гэтым плане дыялог паміж ім і старым Вежам. Алесь, калі ўбачыў у маёнтку Вежы парадную зброю, то прамовіў дзёрзка, што зброя не можа быць аздобаю. У мужыкоў яе мала, але ўся яна пры справе. На што стары з іроніяй адказвае: «Каб яна пры справе была, як ты кажаш, не сядзелі б мы тут з табою». І далей:

«— Я веру ў каня святога Міколы, — збялеўшы, сказаў Алесь. — І я пайду пры гэтым кані…

— Я шмат бачыў маладых людзей, смелых на язык, — сказаў дзед. — Яны, на жаль, не былі смелыя на справу… Ён „пры кані“… А ты не баішся, што гэты конь цябе ўбрыкне?

— Ён ведае сваіх.

— Ён ведае тых, хто ўмее ездзіць…»

Прадстаўнік пануючага класа, Алесь на пытанне Кастуся, ці не было яму ніколі дрэнна ад таго, што на яго працуюць многія тысячы людзей, адказаў: «Мне тут пакуль нічога не належыць… А хатнія — людзі традыцыі, хаця і разумеюць неабходнасць змен… Калі буду гаспадаром — гэтыя людзі атрымаюць волю. У гэтым маё слова. Ведаю, можа, мне нават і хрыбціну зломяць. Але іначай нельга». Так паступова Алесь Загорскі прыходзіць да ўсведамлення грамадскіх перамен. Пісьменнік паказвае, што яшчэ да адмены прыгону ён дае волю сялянам. Як сведчаць дакументы, падобныя выпадкі адбываліся ў некаторых мясцінах на Беларусі.

Большасць шляхецкіх рэвалюцыянераў, кіраўнікоў паўстання, далёкія ад народа. Таму іхняе выступленне не змагло прывесці да перамогі. І тым не менш паўстанне было гістарычна неабходным. Мсціслаў Маеўскі, сябар Алеся, перасцерагае таго ад выступлення: «Мы страцім усё, прыдбанае з такой цяжкасцю». На што Алесь адказвае: «Я не кажу пра бунт сепаратыстаў, я кажу пра бунт нездаволеных, хто б яны ні былі. Палякі… рускія… літоўцы… людзі Інфлянтаў». І далей: «А зброю браць усё адно давядзецца… Зразумей, трэба… У рабстве гіне дух». Выступаць было неабходна. Дзеля разняволення чалавека, дзеля наступных вызваленчых бітваў.

Паводле меркавання Алеся, будучае паўстанне павінна вырашыць не толькі сацыяльнае, але і нацыянальнае пытанне. Вось чаму ягоныя погляды непрымальныя для нацыяналістычна настроеных навучэнцаў Віленскай гімназіі, палякаў Ходзькі і Лізагуба. У выніку — бойка. І Алесь пакідае гімназію. Ён выступае за адмену прыгону, за раўнапраўе нацый.

Прынцыповыя разыходжанні ў поглядах на характар паўстання былі таксама ў членаў нелегальнай арганізацыі «Агул». «Левіца», якую падтрымала частка цэнтра «Агула», прапанавала, каб сацыяльная перабудова грамадства ішла побач з вызваленчым паўстаннем. Асноўныя іх тэзы: поўная раўнапраўнасць усіх грамадзян, уся зямля — сялянам, мова — народам. Але асаблівую нязгоду «правіцы» выклікала праблема аб нацыях так званых ускраін, якая фармулявалася так: воля ўскраінам, самавызначэнне іхнім народам. Шавіністычна настроены паляк Ямант хацеў бы ўбачыць Польшчу «ад мора да мора», беларусаў і літоўцаў лічыць галінамі польскага племені, а іхнюю мову — дыялектам польскай. На што Віктар, старэйшы брат Кастуся, у абурэнні прывёў наступныя доказы: «А Кірыла Тураўскі, а паданні? А тое, што наша друкаваная „Біблія“ з’явілася раней, чым у многіх у Еўропе? А тое, што законы Статута літоўскага склалі мы? А тое, што Польшча сто год судзілася законамі, напісанымі на нашай мове, а калі пераклала іх, то пакінула ўсе нашы тэрміны і адсылала тых, хто не зразумее іх, да арыгінала? А тое, што рукапіс меж паміж Польшчай і Літвой, які даследчыкі лічаць польскім, напісаны беларускай гаворкай? А тое, што трыста год мовай княства была беларуская мова?..» Ад непрыняцця праграмы «Агула» па нацыянальным пытанні Ямант прыходзіць да адмаўлення рэвалюцыйнага выступлення. А гэта было ўжо не проста заблуджэнне, а здрада інтарэсам арганізацыі, ідэі паўстання. Вось чаму Алесь прапанаваў выключыць Яманта з «Агула». Але потым, калі той зразумеў сваю памылку, дараваў яму, не паставіў гэта пытанне.

На думку Алеся, перамогу будучаму паўстанню можа забяспечыць толькі яднанне рэвалюцыйных сіл: «Наш трыумф у яднанні. Яднанні з левымі элементамі, якой бы нацыі яны ні былі… І таму мы павінны з павагай ставіцца да кожнай нацыі, не абражаць яе старой варожасцю, недаверам, сумненнем у яе рэвалюцыйных сілах. Іначай — пагібель. Усе паўстанні грашылі гэтым і гінулі».

Погляды Алеся на характар будучага паўстання выразныя і недвухсэнсоўныя: «Я прапаную: народы вызваляць і сялянам даваць зямлю. Я прапаную: паноў, якія рабавалі, высяляць з краіны, пазбаўляючы маёмасці, а цмокаў — расстрэльваць».

Вобраз Алеся працягвае радаслоўную герояў рамантычнай літаратуры з іх самаахвярнасцю і гатоўнасцю на подзвіг дзеля свабоды радзімы.

Пасля сутычкі сялян з царскім войскам у Гарыпяцічах Алесь з трывогай і болем думае: «Нічога ў мяне няма… Нічога з таго, што мне трэба. А трэба мне ўсё. І перш за ўсё воля ўсім народам і маёй радзіме». Рамантычны максімалізм героя не адмаўляе яго праўдзівасці і жыццёвасці. Прыкладам таму могуць служыць многія мужныя рэвалюцыянеры-дэмакраты, якія дзеля здзяйснення сваіх высакародных ідэй ахвяравалі ўласным жыццём.

Алесь Загорскі — дзіця свайго часу. Шляхецкі рэвалюцыянер-дэмакрат, ён можа быць рамантыкам, бачыць у сне белых коней, што ўвасабляюць свабоду і светлыя ідэалы чалавечай чысціні, але адначасова і выступаць цвярозым рэалістам, прадпрымальнікам, будучым буржуа, які думае пра тую карысць, што прынясе яму цукроўня, пра ролю грошай у жыцці людзей: «Вядома, грошы былі „агідным металам“, „нікчэмным металам“, але пакуль што ўсім даводзілася жыць у свеце, дзе без іх не абыдзешся. І не маглі ў гэтым свеце існаваць ні гаспадарка, ні палітыка, ні мастацтва — не пацершыся аб той метал, без яго. А між тым усе маўчалі аб ім, робячы выгляд, як бы яго і не было».

Вобраз Алеся Загорскага гістарычна праўдзівы. Ён сведчыць як аб моцных, так і слабых баках шляхецкага рэвалюцыйна-дэмакратычнага руху.

Алесь разважае, чым ён будзе цікавы для чалавека, які ў будучым захоча напісаць пра яго. У разважаннях героя пісьменнік праводзіць адзін са сваіх эстэтычных прынцыпаў пры ўзнаўленні мінулага жыцця: «Галоўнае, вядома, будзе для гэтага чалавека не тое. Галоўнае будуць яны, жывыя, іх каханне, ярасць, свары, пакуты, змаганне са зброяю ў руках, прывычкі, карціны на сценах. Але ён не здолее абысціся без гэтай, смешнай яму, цукроўні, бо гэта аніяк не другараднае, бо на гэтым узрасло ўсё ў ягоным жыцці, бо без гэтых катлоў і тарак не было б і Мантэньі ў загоршчынскай галерэі».

У прадмове да «Айвенга» Вальтэр Скот пісаў: "Для таго каб абудзіць у чатача хоць некаторую цікавасць, неабходна перадаць выбраную Вамі тэму мовай і ў манеры той эпохі, у якую Вы жывяце«5.

Вобраз галоўнага героя ў пэўнай ступені рамантычна ідэалізаваны, нават мадэрнізаваны. Ягоныя думкі і перажыванні актуальныя і значныя для сучаснага чалавека. І ў той жа час гэта рэальны і жывы чалавек сярэдзіны ХІХ стагоддзя. Пісьменнік праўдзіва перадае як характары, так і каларыт і асаблівасці пэўнай гістарычнай эпохі.

Адам Мальдзіс адзначыў: «Хаця ў рамане „Каласы пад сярпом тваім“ гаворка ідзе пра падзеі стогадовай даўнасці, аўтар напісаў вельмі сучасны твор, дзе далёкае мінулае асэнсавана з пазіцый сённяшняга дня» («Літаратура і мастацтва», 6 жніўня 1965 г.).

Для Уладзіміра Караткевіча, як і для галоўнага героя ягонай кнігі, калі б ён пісаў кнігу аб сярэднявеччы, галоўным былі б «не турніры, не аксамітныя плашчы герольдаў, не мудрыя каралеўскія загады, а чалавек, які адліваў сталь для дзіды, ткаў аксаміт, вырабляў паперу, на якой пісаліся загады».

Алесь з павагай ставіцца да простага народа. Непрымірымы да зла і насілля, ён б’е дзяржальнам карбача па твары прыгонніка і дэспата Кроера, які здзекаваўся з Корчака. Высакародна паводзіць сябе і тады, калі ратуе раненага Чорнага Войну або старога Раўбіча, гарыпяціцкіх сялян ад Мусатава. Цёплыя і шчырыя пачуцці ў яго да Майкі Раўбіч і да былой прыгоннай актрысы Гелены Карыцкай.

Алесь Загорскі — дзейсная і высакародная натура. Ён знаходзіць збавенне і радасць у працы, якая яго ўзвышае і ўпрыгожвае. Ён змагаецца, пакутуе, радуецца…

З дакументальнай праўдзівасцю стварае пісьменнік вобразы канкрэтных гістарычных асоб. Сярод іх на першы план вылучаецца Кастусь Каліноўскі.

Вось якім убачыў яго ўпершыню на свіслацкім кірмашы Алесь Загорскі: «Хлопец, можа, на нейкі год старэйшы за Алеся, невысокі, каржакаваты, з цёмна-русымі прыгожымі валасамі. Рысы ў хлопца былі няправільныя, але буйныя і нават у чымсьці прыгожыя. Цяжкаватае падбароддзе, вялікі цвёрды рот. Жарсткаваты няправільны нос». Пісьменнік любуецца Кастусём, імкнецца праз знешняе апісанне паказаць ягоную душу, характар, унутраны стан: «Кастусь хораша смяяўся. Белыя зубы вельмі ўпрыгожвалі аблічча. І ўсмешка была шчырая, чыстая. І яшчэ Алесю падабалася, што вочы ў Кастуся былі не зусім сіметрычныя: адно трохі-трохі вышэй за другое. Гэта надавала ягонаму абліччу нейкую незвычайную, уладную і моцную характарнасць».

Аўтар дае радавод Кастуся Каліноўскага, вядзе гаворку пра нацыянальную прыналежнасць будучага кіраўніка паўстання. Погляды і перакананні Каліноўскага раскрываюцца ў гаворцы і ў перапісцы з Алесем Загорскім, у размовах і спрэчках са старым Вежам, з членамі нелегальнага гуртка «Агул».

Кастусь Каліноўскі выступае як перакананы змагар супраць царызму, як чалавек вялікіх патрыятычных пачуццяў: «Народ наш без багацця, без зямлі, без мовы… І таму варта жыць і сутыкацца з ворагам. Хутчэй… Бываюць такія (людзі. — А. В.), багатыя любоўю і нянавісцю. У іх увесь свет узарваны і перакулены. Яны любяць чалавецтва больш, чым радзіму, радзіму больш, чым родны дом, а ўсё гэта разам — больш за саміх сябе. Яны, разумееш, свабодна аддаюць жыццё і дом і ўсё — для краіны і чалавецтва… Нельга больш. Нельга больш. Нельга больш цярпець, іначай страцім апошняе: душу сваю жывую». І Кастусь хоча быць такім. Для яго асноўны вораг — царызм. Пасля прыезду ў Пецярбург ён напісаў Алесю: «…Я тут палюбіў рускіх людзей. Высакародны, харошы народ. І таксама няшчасны, як мы. Я раней іх ведаў па горшых узорах, па жандарах, што да нас панасылалі». Кастусь Каліноўскі паўстае ў кнізе як непрымірымы вораг самадзяржаўя і бескампрамісны змагар за народнае шчасце.

Сялянскае асяроддзе найбольш ярка пададзена ў рамане працавітай сям’ёй Кагутоў, бунтаром Корчакам, таленавітай актрысай прыгоннага тэатра Геленай Карыцкай, добрым і спагадлівым Халімонам Кірдуном, слугой Алеся. Ім уласцівы жыццёвая трываласць і народная мудрасць, маральная і душэўная чысціня.

Сялянам у Загорскіх жылося лепш, чым у іншых памешчыкаў. Вось чаму Кандрат Кагут рашуча выступіў супраць Корчака, які хацеў забіць Алеся-хлапчука, што плыў на лодцы: «А той — просты. З намі, з усімі світачнікамі, як роўны. Каб табе ягоную сілу — мы б праз тыдзень усплакаліся б. Крывёю сплылі». А крыху раней Кандрат адрасуе бунтару Корчаку наступныя словы: «Ты яшчэ не пануй. Ты мужыкоў не ведаеш. Калі нехта і пойдзе да цябе — ты не задавайся, атаман. Ты з імі — як з братамі. Яны нацярпеліся. Ім новага пана, ды яшчэ з хамаў — не трэба». Кандрат гатовы ісці на злых паноў, а не на добрых. Што гэта, прымірэнне класавых інтарэсаў паноў і сялян? Не. Пісьменнік застаўся верны гістарычнай праўдзе, калі паказаў размежаванне сіл і ў сялянскім лагеры. Неаднародная была сялянская маса. Сялянскія выступленні ў значнай ступені былі стыхійнымі, неарганізаванымі. Сяляне часцей за ўсё выступалі супраць злых паноў, да ўсведамлення ж неабходнасці выступлення супраць цара, супраць пануючага ладу яны не прыходзілі. Аб чым можа сведчыць той жа «паход на Гарыпяцічы», пошукі «сапраўднага» царскага маніфеста. Гэту выходку потым назвалі «гераічнай», але бессэнсоўнай і таму трагічнай«.

Пісьменнік паказаў абмежаванасць сялянскіх выступленняў: «Корчак ішоў перад сваімі, як на свята, п’яны ад думкі, што вось, урэшце, настаў час. Ён не ведаў, што ўся гэтая спроба з самага пачатку асуджана на правал, што большасць думае пра толькі што атрыманую, няхай нават куртатую, свабоду, што ніхто, акрамя ягоных хлопцаў, не назапасіў злосці, што людзі ішлі, як на вясёлую гулянку, і маглі разысціся пры першай перашкодзе». Уладзімір Караткевіч не ідэалізуе сялянскую масу. Ён бачыць усю складанасць і супярэчлівасць адносін мужыкоў да будучага паўстання. Сяляне паказаны як працаўнікі, бунтары, але адначасова і як уласнікі, з патрыярхальнасцю іхняга жыцця. Алесь дакарае тых жа мужыкоў, якія пасля бунту ў Півошчах усю віну звалілі на Корчака: «Звалілі. Ну добра, здарылася так. Дык майце ж сумленне. Забяспечце жонку з малымі дзецьмі. А півошчынская сходня, замест таго каб зрабіць такое, нібы ўзрадавалася, што ўдава адна не здолее зямлю абрабіць, дый абрэзала ёй той загон няшчасны напалову. …Я ведаю, ад галечы такая прагнасць. Але за кошт братняй крыві ды слёз не збагацееш. Ягонай зямлёй мізэрнай — не наліжашся. Значыць, ёсць і на вашай вялікай праўдзе свой бруд».

Раман «Каласы пад сярпом тваім» — гэта кніга не толькі пра пярэдадзень паўстання 1863 — 1864 гадоў. Гэта твор, дзе ўзнаўляецца атмасфера і ўвогуле дух мінулай эпохі, паўстаюць жывыя і рэальныя людзі.

Караткевічу ўласціва пачуццё моцнай знітаванасці з лёсам народа, гонару за ягоную гісторыю. Яму блізкія думкі Пушкіна аб тым, што «ганарыцца славай сваіх продкаў не толькі можна, але і неабходна», што "дзікунства, подласць і невуцтва не паважае мінулага, а рабалепствуе перад адным сучасным«6.

Для Алеся і Кастуся дарагімі былі імёны Ваські Вашчылы, Міхася Крычаўскага, Мурашкі і іншых вядомых кіраўнікоў паўстання на тэрыторыі Беларусі ў мінулыя стагоддзі. Пісьменнік прыводзіць і той факт, што продкі Дастаеўскага родам з Беларусі. Ён успамінае «Шляхціца Завальню» Яна Баршчэўскага, рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў, у прыватнасці Дабралюбава з яго вядомымі словамі «Цэлы край узялі ды вось так забілі… Паглядзім, што яшчэ скажуць самі беларусы!»

Уладзімір Караткевіч улічвае, што Прыдняпроўе заўсёды вызначалася адносна мякчэйшым характарам прыгону. Праўда, і тут востра паўставала неабходнасць вымесці гэтыя ганебныя рэшткі феадалізму. Вось чаму так бурна абмяркоўвалася будучая аграрная рэформа на губернскай зборні дваран Магілёўшчыны. Па гэтым пытанні галасы раздзяліліся. Прагрэсіўна настроеныя дваране Загорскія, Клейна, Раўбіч выступалі за вызваленне сялян, а прыгоннікі Кроер, Хаданскія — яшчэ за большае іх закабаленне.

Пісьменнік падрабязна апісвае і падрыхтоўку сялянскай рэформы ў вярхах. Перад намі праходзяць дзяржаўныя саноўнікі, якія мелі самае непасрэднае дачыненне да будучых аграрных перамен, — Ланской, Валуеў, Мураўёў.

У рамане арганічна спалучаны гістарычная праўда і мастацкая фантазія аўтара. Караткевіч добра ведае факты і падзеі, якія апісвае. Але слепа не прытрымліваецца іх. Так, тры пасяджэнні царскага дзяржаўнага савета зведзены ў адно. Адсутнічаў на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя і звычай «дзядзькавання». Ён быў вядомы тут у сярэднія вякі і захаваўся да ХVІІІ стагоддзя. Аднак такія адступленні абумоўлены агульнай задумай, аўтарскай канцэпцыяй, урэшце, спецыфікай мастацкага твора.

Як слушна заўважыў у сваёй рэцэнзіі на раман Адам Мальдзіс, Уладзімір Караткевіч, выкарыстоўваючы архіўныя матэрыялы і абапіраючыся на мастацкую інтуіцыю, здолеў з дакументальнай праўдзівасцю апісаць літаратурны вечар пісьменнікаў, якія групаваліся вакол «Кур’ера Віленскага», і нелегальныя сходкі рэвалюцыянераў у Пецярбурзе. Ён па-свойму глянуў на творчыя абліччы Баршчэўскага і Дуніна-Марцінкевіча, падкрэсліваючы дэмакратызм іхняй творчасці і поглядаў. Сапраўды, не мог і Адам Кіркор, які так многа зрабіў для беларускай літаратуры, папракаць Дуніна-Марцінкевіча ў насаджэнні правінцыялізмаў. У рамане гэта гаворыць Ходзька.

Уладзімір Караткевіч стварыў шырокую карціну мінулай эпохі, паказаў узаемаадносіны і сутыкненні прадстаўнікоў самых розных грамадскіх праслоек і класаў.

Па-майстэрску выпісана радаслоўная роду Загорскіх. Асабліва каларытная постаць старога Данілы Загорскага-Вежы. Чалавек екацярынінскіх часоў, вальтэр’янец, ён зняважліва і скептычна ставіцца да тагачаснага грамадства. Буйная і неўтаймаваная ў мінулым натура, ён адмаўляецца прыехаць на пострыг Алеся, кінуўшы сваё: «Халуі ўсе». Гэта адзін з прадстаўнікоў таго роду, якія «з імператарамі не ладзілі, караля не паважалі, калі ён быў не варты таго». На дваранскім сходзе ён, уплывовы дваранін, першы галасуе за волю, за адмену прыгону. «Паблажлівы ад разумення людзей і велічы стары цынік і іраніст» моцна палюбіў свайго ўнука Алеся: «Усе свае рысы, усе рысы людзей, якіх ён паважаў, ён прададчуваў у гэтым чалавеку. Вежа бачыў ва ўнуку самога сябе, толькі нязмерна палепшанага, і ганарыўся гэтым». У далейшым ён стане духоўным настаўнікам Алеся, яму будуць блізкімі погляды і перакананні прагрэсіўна настроеных прадстаўнікоў новага пакалення. Магчыма, пісьменнік дапусціў пэўную долю ідэалізацыі, калі паказаў, што ў маёнтку Вежы ішлі п’есы на беларускай мове, што ён шакіраваў некаторых дваран сваёй беларускай мовай. Але ж гэта вынікала з патрыятычнай ідэі аўтара. Ды і не па-французску ж беларускія дваране звярталіся да сялян. Багаты жыццёвы вопыт, высокая адукацыя, энергія і непрымірымы бунтарскі дух — вось рысы, якія ўласцівы старому Вежу. Зблізіўшыся з Алесем, ён убачыў у сваім унуку шмат такога, што імпанавала і было блізкім яму. Тут пісьменнік паказаў пераемнасць пакаленняў. Прадстаўнікі маладога пакалення прынеслі новыя погляды, новыя адносіны да жыцця. Цікавае выказванне старога Вежы пра Шаўчэнку: «Я б гэтага хахла не ў Сібір, а міністрам асветы замест дурня Уварава зрабіў». А таксама словы Алеся, звернутыя да Шаўчэнкі: «Ды мы толькі і марым усё жыццё, каб пражыць, як вы… Вы думаеце, яны нас палохаюць сваімі ланцугамі? Лухта! Мы глядзім на вас. Бо што зробіш, калі воля і радзіма жывуць толькі крывёю, талентам, мозгам, барацьбою, смерцю сыноў?»

Пісьменнік імкнецца пранікнуць ва ўсе сферы жыцця, паказаць прадстаўнікоў многіх слаёў тагачаснага грамадства. Вось Корчак. Паранены, ён хаваецца ў млынара Паківача. Марта, жонка млынара, лечыць яму антонаў агонь плесняй, «што ў дзежцы на рошчыне вырастае, калі не пякуць хлеба», і выратоўвае яго. Пах рошчыны напомніў Корчаку пра ягонае дзяцінства. Ён успомніў нябожчыцу-маці, якая пякла хлеб, «і ён, малы хлопчык, прыпадаў носам да ямкі ў цесце, а адтуль — толькі на імгненне — шыбала кіслым і рэзкім, аж у вочы калола і ў галаве круцілася, неймаверна сытым і добрым духам». Псіхалагічна дакладна і паэтычна малюе пісьменнік гэту сцэну. Да Корчака прыходзіць шчымлівы і пякучы боль: за гэты хлеб лілася ў Півошчах мужыцкая кроў. Але тыя, супраць каго ён узбунтаваўся за несправядлівасць, не павераць у правільнасць ягонага ўчынку, «таму што яны ніколі не нюхалі дзяжы, а значыць, у іхніх жылах цякла іншая кроў». Успаміны наслойваюцца адзін на другі. У памяці ўзнікае народная песня, якую спявала маці, дзе месяц параўноўваўся з залатой дзяжой. Тыя, хто страляў у сялян, не маглі б так сказаць. Яны не ведаюць цаны хлебу. Яны — ваўкі. «А з ваўкамі — па-воўчы…» — прыходзіць да высновы Корчак.

Па-майстэрску перададзены і душэўны стан Алеся пасля ягонага разладу з Майкай. Усхваляваны і перапоўнены трывожнымі думкамі, хлопец ідзе ў сад. І яму здаецца, што незразумелы крык леляка «Ма-уа, ма-уа, люа-ля, люа-ля!» набывае раптам канкрэтны сэнс: «Ліу-блю-ліу-блю!» Навакольнае асяроддзе ачалавечваецца. Здаецца, галоўны герой раствараецца ў прыродзе, яна напаўняе ўсю ягоную істоту.

Душэўную трывогу хлопец заглушаў працай. Але часам наступалі невыносна цяжкія хвіліны, і тады ён уцякаў ад людзей: «У душу закрадалася дзіўная знямога і мука.

Алесь нібы ашалеў за гэтыя дні. З самай раніцы, шукаючы палёгкі, часта не снедаючы, сядаў на каня і аб’язджаў многія і многія абшары. Ахрыплы ад ветру, з цяжкай ад сонца галавой, ён гойсаў ад пушчы да пушчы, пазбягаючы вёсак і вялікіх дарог, нібы ачмурэлы ад першай сапраўднай вясны ваўчок-пераярак, сам не ведаючы, куды яго цягне і што яму трэба». Надзвычай дакладны і запамінальны малюнак. У ім ёсць праўда чалавечых перажыванняў.

І ў гэтай сітуацыі толькі адзін дзед разумеў хлопца. Але і ён ведаў: «…тут нічым не паможаш, і кожны павінен сам прайсці гэта, стаць мужчынам, сам знайсці выхад». І стары суцяшае і падтрымлівае Алеся: «Разумееш, на зямлі існуе адзіная непапраўнасць, адзіная незваротнасць. Гэта смерць. Пакуль яна не прыйшла — усё можа змяніцца тваёй воляй або капрызам лёсу».

Уладзімір Караткевіч раскрыўся ў рамане як майстар стройнага сюжэта, як цікавы апавядальнік. Характары герояў і жыццёвыя сітуацыі, у якія яны трапляюць, выпісаны дасканала. Толькі адзін прыклад. За ўчынены скандал на лекцыі прафесара Руніна Алеся выключылі з Пецярбургскага універсітэта. Ён вяртаецца дамоў. Сустракаецца са старым Вежам. І вось тут адбываецца гаворка паміж здзеклівым, іранічным Вежам і Алесевым слугой Кірдуном:

«— Я не з табой гавару, — сказаў дзед. — Ну, Халімон, а мэта… мэта вашага з панічом навучання якая?

— Народ, — сказаў Кірдун. — „Спявайце гімн народу…“, „Гэй, не сумуй, плынь шчасця цячэ. Народ твой ніць залатую тчэ…“, „Звівайце вяроўку, гора-бяда. Для ворагаў пятлі нам не шкада“.

— Ого, — сказаў з іранічнай павагаю дзед. — Ты, Кірдун, чэшскае, чэшскае нешта яшчэ нам такое. Надта ўжо добра ў цябе атрымліваецца. Паліглот!

Кірдун дзёрзка і смела глядзеў у вочы пану Данілу.

— Не глытаў я ніякіх палёў. Я чалавек бедны.»

Стары Вежа дакладна ведаў, што не скандал на лекцыі Руніна паслужыў прычынай выключэння Алеся з універсітэта. Скандал быў толькі зачэпкай. Як бы ні было смешна і сумна з «дзівацтваў» добрага і спагадлівага Кірдуна, Вежа разумеў, што прыходзіць новае пакаленне.

У рамане «Каласы пад сярпом тваім» пісьменнік раскрыўся як эпік і лірык, рэаліст і рамантык, філосаф і публіцыст. Гэта глыбока драматычны і адначасова жыццесцвярджальны твор. Аб тым, што ён вытрыманы пераважна ў высокім, рамантычным стылі, сведчаць шматлікія лірычныя і пейзажныя адступленні.

У інтэрв’ю Алене Губіч пісьменнік сказаў: «Пачынаўся ён (раман. — А. В.) з прыдняпроўскіх легенд і паданняў, з паэтычнай і вельмі прыгожай прыроды — ад Рагачова да Оршы». Удалым запевам да твора стала апісанне грушы на дняпроўскай строме:

"Груша цвіла апошні год.

Усе галіны яе, усе вялікія расохі, да апошняга пруціка, былі ўсыпаны бурным бела-ружовым цветам. Яна кіпела, млела і раскашавалася ў пчаліным звоне, цягнула да сонца сталыя лапы і распасцірала ў яго ззянні маленькія, кволыя пальцы новых парасткаў. І была яна такая магутная і свежая, так утрапёна спрачаліся ў яе ружовым раі пчолы, што, здавалася, не будзе ёй зводу і не будзе канца.

І, аднак, надыходзіла яе апошняя часіна.

Дняпро падбіраўся да яе спакваля, патроху, як разбойнік. У вечным сваім імкненні скрышыць правы бераг, ён падступаў у палавень зусім блізка да яго, руйнаваў адхоны, зносіў, каб пасадзіць у другім месцы, лазу, гвалтоўна вырываў кавалкі берага або асцярожна падмываў яго, каб раптам абурыць у ваду цэлыя брылы зямлі. Потым адступаў, да наступнай вясны, і трава літасціва спяшалася залячыць раны, нанесеныя Дняпром. А ён вяртаўся зноў: дзе руйнаваў, дзе падмываў і з часам абкружыў грушу амаль з усіх бакоў«. Трагічнае і велічнае апісанне. У канцы кнігі аўтар зноў звяртаецца да грушы: «І за ёю была зямля, а перад ёю плынь, і наступная паводка павінна была кінуць грушу ў хвалі, і ёй варта было б падрыхтавацца да смерці. Але яна не ведала гэтага, яна цвіла.

І пялёсткі падалі на быстрыню ракі.

Дзе яна цяпер? Алесь глядзеў пад адхон і ўрэшце ўбачыў тое месца. Пад стромай растаў снег, і ў праталіне чарнела нешта доўгае.

Мёртвы ствол занесенай пяском грушы».

У рамане шмат цудоўных пейзажных малюнкаў: «Дняпро цячэ між высокіх берагоў спакойна і ўпэўнена, вымываючы з-пад адхонаў пясок, адкрываючы часам для вачэй чалавечых тое, што сам жа раней схаваў ад іх: наздраватыя вапнякі, чырвоныя з ліловым адценнем пліткі жалезняку і векавечныя, варажскіх часоў, дубы». Па эпічнай шырыні думкі, па рамантычнай вобразнай афарбоўцы і ўвогуле па сваёй танальнасці гэты ўрывак на ўзроўні лепшых узораў пейзажных апісанняў. Прыгадаем хоць бы гогалеўскае «Чуден Днепр при тихой погоде…» ці коласаўскае «Спакойна і павольна, як у зачарованым сне…».

Уладзімір Караткевіч выступае ў рамане як чалавек, улюбёны ў роднае Прыдняпроўе. Ён стварае дзівосную песню пра сваю зямлю: «На Дняпры стаяла магутная палавень. Вышэй Сухадола вялікая рака разлілася на дванаццаць вёрст. Сонца гуляла ў ёй, і побач з гэтым магутным ззяннем мізэрнымі здаваліся бліскаўкі манастырскіх купалоў на тым беразе». Як у рамане «Каласы пад сярпом тваім», так і ў іншых творах, ён называе Дняпро вылікай ракой. Яна з’яўляецца для мастака крыніцай натхнення, выступае сімвалам беларускага краю, той артэрыяй, што жывіць родную зямлю і дае ёй сілы.

Пісьменнік даў не толькі дасканалыя малюнкі беларускай прыроды, але па-мастацку апісаў і апаэтызаваў жыццё людзей на прыдняпроўскай зямлі. Назвы некаторых мясцін, дзе адбываецца дзеянне твора, пакінуў без змен (Азярышча), некаторым даў сваю назву (Сухадол, Загоршчына).

Кіраўнік закалату Яраш Раўбіч цэнтрам будучага паўстання меркаваў зрабіць Сухадол, у якім пазнаецца Рагачоў. Ён імкнуўся ўмацаваць такія прыдняпроўскія ўзвышэнні, як Доўгая Круча, Гарадзішча, Чырвоная Гара, Спароўскія вышыні, Луцкія гарбы. Пэўную мастацкую нагрузку нясе і апісанне той жа Доўгай Кручы: «Даўжынёю з вярсту і вышынёю сажняў на пяцьдзесят, роўная, нібы па лінейцы праведзеная ў даўжыню і ў вышыню, яна была з крывава-чырвонай гліны, цвёрдай, як камень, непрыступнай ні для нягоды, ні для вады. І на гэтай строме, карэннямі ўгору, там-сям віселі сосны з залацістымі стваламі і свежай гліцай, віселі паміж небам і зямлёй, скарлючаныя, перавітыя, як вязка змей, няскораныя ў сваім жаданні жыць там, дзе не здолеў і не захацеў жыць ніхто».

У цяжкі для Алеся час стары Вежа, думаючы пра сосны на Доўгай Кручы, падтрымлівае хлопца маральна: «Дык гэта мы. Слабая абарвецца. Усякая іншая абарвалася б… акрамя нас. І ўсё». Герой апавядання «Сіняя-сіняя» Пятрок Ясюкевіч згадваў у пясках Сахары, як царскае войска разбіла на ёй прыціснутых да ракі паўстанцаў. Калі б пісьменнік закончыў свой твор, то, відаць, там было б і апісанне гэтай бітвы.

Уладзімір Караткевіч першую кнігу рамана назваў «Выйсце крыніц». Родная зямля давала яму, як антычнаму Антэю, фізічныя і духоўныя сілы. Мастак паэтызаваў, узвялічваў свой край і ягоных людзей, быў натхнёным песняром беларускага Прыдняпроўя. І гэта, думаецца, было прынцыпова важным. Такі падыход выяўляў перадавыя эстэтычныя пазіцыі пісьменніка. Праз Прыдняпроўе ён паказваў Беларусь, яе гераічную і трагічную мінуўшчыну, яе мужных, таленавітых і працавітых людзей, выявіў веліч і духоўную моц свайго народа.

Пейзажы Уладзіміра Караткевіча сагрэты цёплым лірычным пачуццём, яны паэтычныя і надзвычай маляўнічыя. Напрыклад, апісанне восені: «Восень была гожая і памяркоўна туманная. Быццам пад цёплай шэрай коўдрай ляжала кожную раніцу стомленая, ласкавая зямля. І толькі гадзіны за дзве да поўдня першы прамень белага, няяркага сонца прабіваў покрыва і радасна падаў у пажоўклую траву. Тады паўсюль пачыналася панаванне вясёлак: мігцела павуцінне на траве, на платах, укрытых падвескамі кропель, на ваўчках у перакапаных гародах, на бліскучых баках гарбузоў у падстрэшках». У Караткевіча зіхацяць і пераліваюцца тысячы фарбаў і колераў. Гэтыя апісанні напоўнены то светлым, жыццесцвярджальным пафасам, то журботным лірычным пачуццём.

Лірычныя адступленні вельмі арганічна ўплятаюцца ў мастацкую тканіну твора, падсвечваюць душэўны стан герояў, ход далейшага дзеяння: «Я пішу гэтыя радкі на паперы, салёнай ад марскога ветру. Мора, цёмна-сіняе, у рэдкіх белых карунках, разбіваецца аб вялікі камень, на якім я ляжу, усплёсквае пенай і трапляе мне на ногі, а калі пашанцуе, — толькі аднымі пырскамі, — падае мне на спіну…

Я ляжу на гарачым змаршчакаватым камені і думаю, ці не досыць мне вадзіць без дарогі тонкі, дзіцячы струменьчык жыцця майго дарагога хлопца. Наперадзе, вядома, яшчэ скалы, у якіх трэба пратачыць сабе дарогу, пяскі, у якіх трэба не высахнуць, зграбныя, як дзяўчаты, вербы, карані якіх трэба напаіць, і палі сеч, з якіх трэба літасціва змыць кроў». Пранікнёнае і шчырае прызнанне.

Аўтара і ў далейшым не будзе пакідаць пачуццё трывогі за лёс яго любімых герояў — Алеся, Кастуся, Майкі… І яно выявіцца ў шматлікіх лірычных адступленнях, якія шчодра рассыпаны на старонках кнігі: «Дарога… Дарога…

Звіняць званочкі. Спявае на козлах фурман. Ехаць яшчэ доўга-доўга». Ці яшчэ: «Увесь сусвет — з зорамі і дрэвамі, з Шляхам і Дняпром — запаўняў яго сэрца. Сусвет з болем і лікаваннем сціскаўся да памераў сэрца, а сэрца раптам пашыралася да памераў сусвету».

Ягоныя апісанні набываюць часам пэўныя міфалагічна-паганскія рысы. Нібы праз сівыя стагоддзі, народныя ўяўленні аб прыродзе авалодваюць нашай свядомасцю, і мы трапляем у чароўны і фантастычны свет: «Скончыўся месяц траў, адквітнеў за ім месяц кветак.

Аднесла ветрам арэхавы пылок, згінула да наступных надзей і новай вясны вампір-трава, адышлі пярэста-зялёныя „капыцікі марыінай асліхі“ — падалешніцы. Прыйшоў пчаліны, касазвонны месяц цвету ліп». Велічна і ўрачыста гучаць словы. Здаецца, Уладзімір Караткевіч, як і Генры Лангфела ў паэме «Спеў аб Гаяваце», пранікае ў таямніцы прыроды, раскрывае душу народа.

Звяртаючыся да легендаў і паданняў, Уладзімір Караткевіч, як і на пачатку ХХ стагоддзя Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі, Вацлаў Ластоўскі, хацеў узняць глыбінныя пласты народнага жыцця, зразумець таямніцу народнай душы, адкрыць чароўны свет мінуўшчыны.

Гэты свет паўстае тады, калі апавядаецца пра забойства Маркам Кагутом свайго бацькі Рамана, які лічыўся ведзьмаком, калі згадваецца звычай дзядзькавання, што некалі быў на Беларусі, калі падаецца размова дзяцей на начлезе пра розныя страхоцці, чары і дзівосы, калі ствараюцца малюнкі сёмухі і русальчынага тыдня, калі перадаюцца калядныя і велікодныя абрады. І ва ўсім гэтым адчуваецца сапраўды народны, беларускі дух. У хвіліны ўзрушэння аўтар прамаўляе ўзнёслыя і хвалюючыя словы пра радзіму, родную зямлю, Беларусь.

Праз легенды, паданні і гісторыю Алесь і ягоныя сябры па Віленскай гімназіі адкрывалі для сябе родны край: «Бясконцыя імшары, пушчы, закінутыя старажытныя гарадкі на балотных астравах, дзе і дагэтуль вісяць на галінах трохсотгадовых дубоў званы. Той змрочны, лясны, тужлівы, але самы родны свет, дзе яны нарадзіліся». І апаноўвала сэрцы падлеткаў крыўда «за спусташэнне, забытыя магілы і забітых людзей, за прыгнёт».

Пісьменнік выявіў моцную любоў да родных прыдняпроўскіх мясцін, што раскрылася ў сцэнах сялянскага жыцця Кагутоў, у апісанні Загоршчыны, у апавяданні пра Данілу Загорскага-Вежу, у многіх іншых мясцінах твора. Алесь Загорскі абараніў дысертацыі пра сялянскую вайну ХVII стагоддзя на тэрыторыі беларускага Прыдняпроўя, а таксама пра прыдняпроўскія песні, паданні і легенды аб вайне, мяцяжу, рэлігійнай і грамадскай справядлівасці. У выніку наперакор рэакцыйным вучоным тыпу заядлага славянафіла, прафесара Руніна, якія бачылі ў беларусах «самы баганосны і рахманы са славянскіх народаў», ён паказаў бунтарны, свабодалюбівы і жыццелюбівы дух беларуса. Тым самым пісьменнік не толькі ўзвялічваў свой народ, але і разбураў адзін з асімілятарскіх міфаў, створаных пра яго. Вуснамі галоўнага героя ён расказаў і гісторыю-прытчу пра таленавіты, прыгожы і працавіты беларускі народ, пра ягоную зямлю, якая з’яўляецца сапраўдным раем, і пра «найгоршае ўва ўсім свеце начальства», якое даў яму бог. Гэту гісторыю пісьменнік прывёў у апавяданні «Аліва і меч» і ў нарысе «Зямля пад белымі крыламі». З выключнай мастацкай дасканаласцю пададзена яна ў «Каласах пад сярпом тваім».

Арганічна ўпісваюцца ў мастацкую тканіну твора таксама гістарычныя ці фальклорна-этнаграфічныя звесткі і матэрыялы. Яны выступаюць як невялікія навелы пазнавальнага плана. Так, векавечныя мораныя дубы, вымытыя Дняпром, пададзены як волаты, якія «спяць, пакуль не прыйдзе час вялікай бяды і пакуль іх не пакліча народ». У рамане ёсць згадка пра выстралы па адбітках у спакойнай вадзе, калі, адскочыўшы ад паверхні, куля трапляла ў цэль. Такім майстэрствам некалі добра валодалі жыхары Прыдняроўя. Прыводзяцца звесткі пра куваду, старадаўні звычай, калі муж, каб аблегчыць мукі парадзіхі-жонкі, ішоў у пушчу, дзе крычаў і біўся аб дрэвы. Згадваецца паданне пра тое, што мядзведзі — гэта людзі, толькі больш разумныя, якія ўцяклі ў лес, каб іх не прымусілі працаваць, а таксама легенда пра мурашак і крумкача.

У іншых жа выпадках, адштурхоўваючыся ад паданняў і легендаў, пісьменнік дае разгорнутую хроніку дваранскага роду Загорскіх ці сялянскага роду Кагутоў. Як сямейную легенду ён вызначае апавяданне пра адносіны Акіма Загорскага з Кацярынай ІІ. Гэтыя старонкі рамана выступаюць арганічнай часткай цэласнай і зладжанай сюжэтна-кампазіцыйнай структуры твора.

Легендарна-міфалагічны каларыт прысутнічае і ў песнях, якія прыводзяцца ў рамане. Напрыклад, у песні старога Данілы Кагута пра жарабя святога Міколы ці ў песнях пра Ваўкалака, якія спявалі Андрэй Кагут і Мсціслаў Маеўскі пад час коннага выезду дзяцей на прыроду. Гэтыя спевы абуджалі ў дзіцячых душах асаблівую таямнічую прыгажосць. Нібы ў песні пра Ваўкалаку, які забіў белага ваўка верасовых пустак, лікуюча-сумна гучаў паляўнічы рог пана Юры каля забітага ваўка:

Я не збярог сваёй галавы,
Я не заспеў цябе ў лежным сне.
Досыць неба і досыць травы.
Сёння — цябе,
Заўтра — мяне.

Пазней, пасля пахавання бацькі, Алесь ізноў успомніць гэту журботную мелодыю.

Песню называюць душой народа. Караткевіч выкарыстоўвае ў творы шмат народных песень, якія надаюць яму асаблівы лірызм і цеплыню. Гэта вельмі разнастайныя, пераважна лірычныя і ліра-эпічныя песні, каляндарна-абрадавага і сямейна-абрадавага цыклаў. Выяўляюць яны як душэўны стан герояў, так і нацыянальны характар народа.

Дзівоснымі жамчужынамі рассыпаны ў творы калядныя, велікодныя і жніўныя песні. Непераўзыдзенымі шэдэўрамі з’яўляюцца для Алеся калыханкі, якія ён радасна мармытаў сваім малым дзецям Юрасю і Тоньцы. Цудоўным акампанементам да размовы Гелены і Майкі выступае песня жней «Закурыўся дробненькі дожджык», дзе пяецца пра ліхое замужжа і нешчаслівую жаночую долю. Перажыванням Алеся пад час разладу з Майкай адпавядала пачутая ім песня «За рэчанькай за быстраю ў цымбалы б’юць», дзе прачула перададзены сардэчны боль юнака, які «кахаў ды не ўзяў». Уражваюць трагізмам галашэнні па Стафану Кагуту.

Заўважым, што на самым пачатку твора пад ліру выконваў сваю песню Даніла Кагут. І на свіслацкім кірмашы сляпы старац-лірнік спяваў пра турэцкага караля і Андрэеўну, якая сябе забіла. Яны, лірнікі, сваёй прысутнасцю выяўлялі ў творы істотныя грані народнага жыцця.

Песні, якія прыведзены ў рамане, напаўнялі яго лірызмам. Нямала было ў гэтых мелодыях і эпічнай апавядальнасці. Дамінавала ў іх элегічна-мінорная танальнасць, аб чым сведчыць і песня «Ой, косю мой, косю», якую пасля выключэння з Пецярбургскага універсітэта Алесь пачуў у выкананні фурмана. Заўважым, што гэта была адна з любімых песень Уладзіміра Караткевіча.

Раман «Каласы пад сярпом тваім», як і само жыццё, зіхацеў і пераліваўся таксама вясёлымі, гарэзлівымі і жартоўнымі мелодыямі. І яшчэ Караткевіч выступаў у абарону народнай песні. Так, Чорны Война, якога выратаваў Алесь, згадваючы іхнюю першую сустрэчу каля начлежнага вогнішча, дзе гучала песня, кажа яму: «Там, дзе спяваюць — ідзі спакойна». Калі прафесар Сразнеўскі выказаў захапленне беларускай народнай песняй, то Эдмунд Вярыга давёў у спрэчцы свайму апаненту, што беларуская песня, як і беларуская мова, багатая, разнастайная, прыгожая і меладычная, што да беларускіх мелодый, як да жыватворных крыніц, звярталіся Манюшка, Глінка і што яна сваімі вартасцямі не саступае лепшым сусветным музычным узорам. Пазней, у 1972 годзе, у віншавальным слове Рыгору Раманавічу Шырму да ягонага 80-годдзя Уладзімір Караткевіч раскрыў сакрэт, што якраз выступленне гэтага цудоўнага чалавека на нарадзе маладых пісьменнікаў у верасні 1955 года лягло ў аснову адной са сцэн «Каласоў…», дзе ішла спрэчка пра беларускую музыку.

Стыль рамана вызначаюць таксама і вершы, якія прыводзяцца ў ім. Вершаваныя тэксты прысутнічаюць у п’есе «Гарыслава і Людамір», што ідзе ў тэатры старога Вежы. У паэзіі Цютчава знаходзіў Алесь адказы на пытанні, якія яго мучылі. Спасылаўся на вершы і ўмудроны жыццём Вежа. Верш Эдгара По прачытаў Алесь Гелене. Паэтычная натура, Алесь і сам піша вершы. Адзін з іх, «Мову», ён чытае ў Пецярбурзе перад Шаўчэнкам і сваімі сябрамі. Другі, прасякнуты трывогай і болем за лёс роднай зямлі, вянчае ў фінале твор.

Раман «Каласы пад сярпом тваім» вызначаецца лірызмам. Аднак панарамнасць і масштабнасць у абмалёўцы грамадства, дакладнасць у раскрыцці характараў і адносін паміж людзьмі, зварот мастака да значных падзей народнага жыцця дазваляе казаць пра эпічнасць твора, нават пра ягоную набліжанасць да эпапеі. Думаецца, што пры напісанні рамана Караткевіч улічваў вопыт Талстога з ягонай «Вайной і мірам».

Фелікс Фарнальчык, каб зацікавіць польскіх перакладчыкаў, змясціў 2 чэрвеня 1974 года ў кракаўскім штотыднёвіку «Жыце Літэрацке» артыкул пра гэты раман пад назвай «Польска-беларуская эпапея Караткевіча», дзе назваў яго адным «з самых амбітных гістарычных раманаў нашых усходніх суседзяў», параўнаў з трылогіяй Генрыка Сянкевіча, «Панам Тадэвушам» Адама Міцкевіча, «Ганнай Карэнінай» Льва Талстога «і з іншымі гэтага роду вялікімі эпічнымі панарамамі». Мікола Ермаловіч у сваёй рэцэнзіі на раман сказаў пра яго «эпізм, які не ўкладваецца ў жанравыя рамкі проста рамана». Пра эпічнасць пісалі таксама іншыя аўтары.

Эпічнасць прысутнічае ў многіх пейзажных і лірычных адступленнях, у філасофскіх разважаннях. Нельга не пагадзіцца з Генадзем Кісялёвым, які пісаў, што «Каласы пад сярпом тваім» не толькі гісторыка-рэвалюцыйны або сацыяльна-гістарычны раман, але і раман пра жыццё, раман філасофскі«7. Сапраўды, у гэтым творы ставяцца такія актуальныя, значныя і для сучаснасці пытанні, як прызначэнне чалавека ў жыцці, роля асобы ў грамадстве, сцвярджаецца думка пра цесную сувязь часоў і людзей, што былі, ёсць і будуць, пра пераемнасць пакаленняў, пра пошукі чалавекам свайго месца на зямлі і пра пошукі радзімы. Героі твора шмат думаюць, перажываюць. Але адначасова яны дзейнічаюць і змагаюцца. Аб філасафічнасці рамана сведчаць і такія вобразы-сімвалы, як вобразы каласоў і сярпа, жарабяткі святога Міколы і белых коней, мора. Чалавек, сцвярджае пісьменнік, жыве, а не існуе да таго часу, пакуль ён мысліць, любіць, пакутуе, пакуль абнаўляецца, ідзе наперад і не спыняецца на дасягнутым.Стары Вежа кажа Алесю: «Жыццё — даброта. Найвялікшая даброта, якая дадзена кожнаму, нягледзячы на ўвесь боль… А ты, чалавек, стой. Стой, не падай. За ўсіх стой. Спачатку за людзей, потым за ўсіх, хто дыхае і шуміць. Доўга яшчэ стаяць. Крывава. А ты стой. Нават пры сваёй прынізлівай жывёльнасці — стой. Жывёла, а стаіш. За гэта з цябе — усе грахі ды на святасць вялікую».

Вежа згадвае ўнуку і пра сосны на Доўгай Кручы. Яны, страшна скарлючаныя, вісяць на строме карэннямі ўгору і свежымі шатамі ўніз, «няскораныя ў сваім жаданні жыць там, дзе не здолеў і не захацеў жыць ніхто».

Скразныя і шматзначныя ў кнізе апісанні жарабяткі і белых коней. Першы раз жарабятка з’яўляецца ў песні старога Данілы Кагута: біблейскі Мікола, які ў народзе карыстаецца асаблівай папулярнасцю за сваю ўвагу да нястач простага люду, выратоўвае белае жарабятка. І жарабятка ў далейшым выступае як сімвал народнага шчасця, свабоды і справядлівасці, людской веры ў лепшую будучыню:

Час той прыйдзе. І скора прыйдзе.
Стане моцным канём жарабятка,
І на гэтым кані я паеду
Да пачынкаў і хат сялянскіх.
Коні іхнія мала елі,
Працавалі, вазілі цяжка, —
Справядлівасці ездзіць належыць
На мужыцкіх пузатых конях.
……………………..
Над зямлёй гудзе навальніца,
Над зямлёй халодная зліва.
Недзе ў лесе таўсцеюць доўбні,
Недзе ў стайні расце жарабятка.

Пра жарабятка святога Міколы і белых коней часта думае Алесь Загорскі. Яны прыходзяць да яго ў сне. Алесь пачынае ўсведамляць сваю ролю народнага абаронцы. Яго бацька, знаёмячы сына са сваім карцінным павільёнам, быў здзіўлены і захоплены тым, што Алесь «як дзве кроплі вады» падобны на хлопчыка з белым канём на адной з карцін славутага італьянскага мастака Мантэньі.

Філасафічнымі з’яўляюцца і разважанні герояў пра радзіму, мову, гісторыю, будучае паўстанне, аграрную рэформу, грамадскі лад. Вежа, стары вальтэр’янец, кажа Алесю: «І таму мы, незалежна ад нашых добрых якасцей, удзельнічаем у адным вялізным злачынстве, імя якому… Расійская імперыя». На пытанне хлопчыка, чаму не змяніць гэтага, ён з паблажліва горкай і сумнай усмешкай адказвае: «З кім змяніць, сынок?.. Няма з кім. Пагоны, ордэны, прывілеі разбэсцілі амаль усіх». І потым дадае: «Якая эпоха, такія і таленты… Гісторыю Прыдняпроўя павінін быў бы пісаць кат».

Раман вызначаецца і публіцыстычнасцю, якая можа быць то лірычна-экспрэсіўнай і пафаснай, то сатырычна-іранічнай і саркастычна-здзеклівай. Узяць хоць бы словы старога Вежы: «Халуі ўсе». Яны кінуты ў адрас не толькі тагачаснага грамадства. Іх можна аднесці ўвогуле да таго грамадства, дзе чыніцца здзек і гвалт над чалавекам і дзе гэты чалавек, прызвычаіўшыся да невыносных і рабскіх абставін, у якіх жыве, не хоча і не можа нічога змяніць у лепшы бок. Яго проста задавальняе тая сітуацыя, у якой ён існуе.

У сувязі з гэтым хочацца згадаць радкі Уладзіміра Караткевіча з ліста да Янкі Брыля ад 30 сакавіка 1959 года: «І Пушкін пісаў пра сейбіта, які «потерял только время, благие мысли и труды», і ён пісаў пра чароды, якім «дары свободы» непатрэбны, але гэта тыя поўхі, якія даюць апоенаму наркотыкамі, бо сон для яго — смерць. Я ўпэўнены, што ён на крыж пайшоў бы за гэтыя "стада«8. Пісьменнік і праз сваіх герояў выказваў тое, што яму набалела на душы, пра што ён трывожыўся і думаў.

Калі Напалеон напаў на Расію, то Даніла Загорскі-Вежа не падтрымаў яго, бо лічыў, што французскі імператар меў свой разлік: сілы мясцовых дваран хацеў выкарыстаць з карысцю для сябе. І яшчэ Вежа сцвярджаў, што народ выступае супраць французаў. Пры гэтым дадаваў: «Дык вось, я невялікі аматар кулагі, лапцяў, народных пахаў. Аале супраць народа я не пайду…»

З публіцыстычнай страснасцю і сатырычнай завостранасцю апавядае аўтар пра той час, у якім жылі героі твора: «Казаць — дазвалялася толькі ману, любіць — толькі праваслаўе ды імператара, ненавідзець — толькі вальнадумцаў… Вялікія заваёвы чалавецтва імперыя аб’явіла лухтой, праўду — злосным падкопам, іншамысных — злачынцамі, што не хочуць велічы айчыны». Тут пісьменнік гнеўна асуджае і выкрывае дзяржаву, варожую чалавеку. І мову ўжывае адпаведную — лаканічную, хвосткую, з’едлівую, з падтэкстам.

Думаючы пра месца ў жыцці і пра ўласнае прызначэнне, Алесь выказвае непрыняцце тых парадкаў, якія разбуралі чалавека як асобу, пазбаўлялі яго імкнення да справы, дзейнасці, творчасці і лепшага, шчаслівага жыцця: «Улады рабілі з чалавекам, што хацелі. Працаўніка яны прыдушвалі працай і рабілі рабом праз яе. Інтэлігента яны разбэшчвалі ідыёцкімі кнігамі, атрутай навязанага гультайства, лянотай і зноў-такі ператвалалі ў раба».

Публіцыстычна-аналітычнымі атрымаліся і старонкі рамана, прысвечаныя царскім саноўнікам Валуеву і Мураўёву. У адносінах паміж сабою, у ацэнках аграрнай рэформы і грамадска-палітычнай сітуацыі яны, пры знешняй ліберальнай прыстойнасці, выступаюць як артадаксальныя стаўпы самадзяржаўя, як хітрыя і крывадушныя кар’ерысты. Красамоўна сведчыць пра тое характарыстыка сустрэчы і свецкай размовы царскага міністра Валуева і высокапастаўленага чыноўніка Зелянога: «З цеплынёй заглядваючы адзін аднаму ў вочы, яны горача патрэслі рукі і разышліся, увогуле задаволеныя сабой. Размова была на вышэйшым узроўні, тая размова, вытанчаная і з соллю, у якой словы не азначаюць нічога і ўсё азначае падспуднае веданне намераў і сіл субяседніка».

Мураўёў паказаны ў рамане тады, калі вымушаны быў пайсці ў адстаўку. Праз успрыманне Валуева пісьменнік так падае гэтага чалавека: «Цяжка, як у сабакі, звісалі ніжэй сківіцы брылы шчок. І на гэтай абрыдлівай масцы свяціліся пранізліва-разумныя вочкі, адзіна чалавечае, што на ёй было… Калі не партрэце Мураўёва захінуць мундзір, атрымаецца бульдог.

Ды не, гэта быў не бульдог. Гэта было страшней». Мураўёў як вопытны палітык разумеў, што адстаўка часовая і што ў патрэбную хвіліну самадзяржаўю спатрэбіцца ягоная моцная рука. І сапраўды, у 1863 годзе ён быў прызначаны віленскім генерал-губернатарам, задушыў паўстанне на тэрыторыі Беларусі і Літвы, набыў сабе мянушку «вешальнік».

Як антыпод царскім саноўнікам выступае ў рамане віцэ-губернатар Ісленьеў. Ён, у адрозненне ад Мураўёва, не здрадзіў ідэалам дзекабрыстаў і робіць усё, што ў ягоных сілах, каб не такімі цяжкімі былі для сялян вынікі сутычкі з войскам у Півошчах і Гарыпяцічах. Дбаючы пра бяспеку Алеся, ён садзіць таго пад хатні арышт. Гэта Ісленьеў згадвае ў рамане вядомыя словы Дабралюбава пра беларусаў. Працуючы і жывучы на гэтай зямлі, ён як сумленны чалавек абураецца сцвярджэннямі польскіх магнатаў і царскіх чыноўнікаў пра цемнату і дзікунства беларусаў, бачыць, што беларускі народ прыгнечаны, зняволены, але і вялікі. Алесь Загорскі называе Ісленьева добрым рускім чалавекам.

Алесь, Кастусь і іхнія аднадумцы з «Агула» выступалі не супраць рускага народа, а супраць царскага самадзяржаўя, адстойвалі волю для ўсіх народаў. Ім блізкімі былі ідэі рускага рэвалюцыйна-дэмакратычнага руху, ідэі Герцэна, Чарнышэўскага, Дабралюбава. Кастусь з публіцыстычным запалам і бескампрамісна ў лістах да Алеся, у спрэчках з членамі «Агула» асуджае тыранічны і дэспатычны лад. У ягоным уяўленні гэта «калос на гліняных нагах, які вось-вось зваліцца».

У падзеях мінуўшчыны юнакі знаходзілі адказы на балючыя пытанні сучаснасці. Гісторык па прафесіі, Віктар Каліноўскі, старэйшы брат Кастуся, кажа Алесю: «Варты жалю той, хто не ведае былога дня і таму не можа разабрацца ў сённяшнім і прадбачыць будучы… Гісторыя… Мне здаецца, супраць яе больш за ўсё лямантуюць тыя, каму нявыгадна, каб людзі разабраліся ў сённяшнім дні». Віктар цудоўна разумеў, што для вызвалення і адраджэння народа неабходна стварыць сваю, нацыянальную інтэлігенцыю: «Як нам патрэбны адукаваныя людзі! Куды ні зірні — усюды дзірка». У гэтым выказванні выяўляецца нешта вельмі сутнаснае, беларускае. Апантаныя ідэяй пра волю роднай зямлі, ахопленыя прагай засваення ведаў, самаадданыя да забыцця ў працы, шчырыя і пяшчотныя ў каханні — такімі былі героі, створаныя фантазіяй мастака. Як метэоры, яны ўрываліся ў жыццё, каб згарэць і асвяціць яго святлом сваіх мараў, слоў, учынкаў і спраў.

Няпростымі былі іхнія шляхі да пазнання ісціны. Напрыклад, самыя розныя думкі і пачуцці авалодалі Алесем напярэдадні дуэлі. У гэты крытычны момант юнак вельмі абвострана ўспрымае рэчаіснасць і сваё месца ў ёй. Думае пра людзей як пра дзяцей свайго часу і сайго асяроддзя, пра тое, «што грамадства не можа быць быдлячай чарадой», жыве марай пра ідэальныя і гарманічныя адносіны паміж людзьмі.

Вельмі разнастайная мастацкая палітра місьменніка. Апавядае ён лёгка, свабодна. Шчодра сыпле параўнаннямі, метафарамі. Ягоная мова простая, дакладная, выразная і вобразная. Крыху архаізаваная, гэта мова, асабліва мова самога аўтара, сучасная і прытым незвычайна маляўнічая, жывая і натуральная, часта прыпраўленая народным гумарам, дасціпнай ці лагоднай іроніяй.

Яна вызначаецца сінанімічным багаццем, стылёвай разнастайнасцю: «Спачатку выпусцілі свае коцікі вербы. Потым, перад вялікаднем, пачалі сачыцца празрыстым сокам пні ссечаных бяроз. Пасля пупышкі сталі зялёныя, а лясцы — цёмныя. Пазней заплакалі перад купаллем травы: меліся назаўтра загінуць. А затым прыйшла чарга палегчы каласам». У рамантычна-алегарычнай форме тут паказана набліжэнне будучага паўстання. Прадчуваннем перамен жыве, здаецца, і прырода, такая трывожная і неспакойная. Гэта апісанне афарбавана лірыка-элегічным роздумам над цыклічнасцю і паўтарэннем прыродных з’яў і працэсаў, іх бясконцым абнаўленнем, над несмяротнасцю і вечнасцю жыцця. Прырода абуджаецца, набірае сілы, дае жаданы плён і замірае, каб зноў абудзіцца і прадоўжыць жыццё.

Узорным можа служыць апісанне каляднай музыкі: «Гулі дзве скрыпкі, пявуча вохкаў бас, мядзведзем раўла дуда, пяшчотна сапла жалейка, звонка ўдаралі цымбалы, і, вышэй за ўсё іншае, узлятаў, заліваўся і ўздыхаў бубен». Якое шматгалоссе гукаў! І якое непаўторнае бачанне мастаком свету!

Голас пісьменніка гучыць то на ўзвышана-рамантычных нотах, то набывае іранічна-гумарыстычнае адценне. Голага малога Юрася Кагута ён называе чалавекам «мужэска полу», а пра п’янага інспектара з Пецярбурга скажа, што той адправіўся ад Загорскага-Вежы «але можаху». Умелае выкарыстанне кніжных выслоўяў надае пэўную стылёвую афарбоўку твору.

Пісьменнік стварае дакладныя і пластычныя малюнкі: «Мядзведзь бег з нечаканай хуткасцю, нібы каціўся. Калыхаўся ў паветры горб, куцапыя лапы выкідаліся наперад — спачатку абедзве левыя, потым абедзве правыя — і мякка пляскалі ў снег. Лабастая галава, як трохкутны шчыт, была пагрозліва апушчана».

Цікавая, змястоўная і натуральная ў рамане вобразнасць. Вось як Алесь у гаворцы з Майкай абараняе мову простага люду: «…Гэтыя словы аніяк не горшыя за вашы, — ён сыпаў гэта па-мужыцку, быццам праз бур’ян лез без дарогі». Галаву мядзведзя пісьменнік назаве «трохкутнай, цяжкай, як валун», а пра царскі маніфест скажа: «Дакумент гэты быў, акрамя ўсяго, напісаны дрэннай рускай моваю. Нібы бараною карэнні рве на лясной сцежцы».

Дасціпная і гарэзлівая атрымалася слоўная перапалка хлопцаў, што плылі на чаўнах па Дняпры, з дзяўчатамі і жанчынамі, якія хацелі перабрацца на другі бераг:

"— Дзядзечкі, перавязіце!..

— Нельга, дзеўкі, — сказаў Стафан. — Бычыце, душагубкі.

Салдацкая ўдава хмыкнула:

— А можа, я і хацела б з табою душу загубіць, саколік?..

— А то перавёз бы, — сказала Уладзька. — Пад дубам пасядзелі б… Жолуд адшукалі.

— Што я, свіння? — знайшоўся Стафан.

— Свіння не свіння, а так, падсвінак, — сказала ўдава.

— Насвінак, — сунуў све тры грошы Кандрат«.

Алесь выхоўваўся ў сялянскім асяроддзі. І таму ён зразумеў падслуханую ў Паківачовай адрыне размову жабрака з жанчынай, іхнюю іншасказальную мову: «На пэўнай хароміне хутка чырвоны Будзімір заскача, шэранькага Варгана да кучаравых божых авечак пусціць… той, хто трэба, уцёк. З таго месца ўцёк, дзе людзі шышкі ядуць, а ў бочцы плаваюць». Паводле народных уяўленняў, Будзімір — гэта певень, ён будзіць мір. А чырвоны певень — гэта агонь. Кот Варган — гэта дым. Незнаёмая жанчына перадала таксама звестку і пра тое, што з катаргі ўцёк Корчак.

Пісьменнік шчодра і багата ўжывае народныя выслоўі, прымаўкі, параўнанні: «еш боршч з грыбамі, а язык трымай за зубамі», «хто моўча, у таго дума не воўча», «над пешым арлом і варона з калом», «пяўся, як вол у баразне» і іншыя.

Раман «Каласы пад сярпом тваім» з’яўляецца дасканалым і па шырыні паказу грамадства, і па тонкім веданні людзей, і па майстэрству кампазіцыі. У ім аўтар здолеў звязаць асабістае жыццё герояў з гістарычнымі падзеямі. Праўда, іншы раз вуснамі сялянскіх дзяцей Маркі і Павала гаворыць сам аўтар. Пэўная рамантычная ідэалізацыя адчуваецца ў вобразе галоўнага героя. І тады Алесь, яшчэ падлетак, разважае пра характар нацыянальнай свядомасці ці пра задачы паўстання так, як дасведчаны дарослы чалавек. Часам адчуваюцца сляды вучобы ў Талстога, калі Алесь і Майка ў сцэне балю на нейкі час становяцца падобнымі на Андрэя Балконскага і Наташу Растову, а Ілля Хаданскі, як і Мікалай Растоў, захоплена і прыгожа расказвае пра вайну. Заўважаецца падабенства паміж Кірдуном і Савельічам з «Капітанскай дачкі» Пушкіна. Не мог у лістах да Алеся быць неасцярожным у выказванні пра тагачасны грамадскі лад Кастусь. Аднак усё гэта абумоўлена ў пэўнай ступені аўтарскай задумай і мастацкай спецыфікай твора.

У інтэрв’ю Адаму Мальдзісу Уладзімір Караткевіч сказаў: «А для нас жа беларуская гісторыя — у многім нязведанае. Мы пакуль што мала ведаем аб жыцці, звычаях, побыце нашых продкаў. І кожны, хто ведае, хто можа ведаць, павінен збіраць гэтыя падрабязнасці і перадаваць іншым. Па меры магчымасці я і рабіў гэта ў „Каласах“. У выніку — шматлікія апісанні, вялікі аб’ём рамана. Для тоненькіх гістарычных раманаў, такіх, як у Друона, у Беларусі яшчэ прыйдзе свая чарга» («Літаратура і мастацтва», 21 ліпеня 1967 г.). Раман «Каласы пад сярпом тваім» у пэўнай меры пачатак на шляху да ўзнаўлення беларускімі літаратарамі мінулага свайго краю. Уладзімір Караткевіч, па сутнасці, вырашаў тыя задачы, якія іншыя літаратуры, напрыклад, руская ці польская, вырашылі ў ХІХ стагоддзі.

Ці быў закончаны раман «Каласы пад сярпом тваім», а калі не быў закончаны, то чаму? Каб адказаць на гэтыя пытанні, звернемся да наступных матэрыялаў.

У лісце да Ераніма Стулпана ад 20 верасня 1962 года пісьменнік пад час плённай і натхнёнай працы над раманам пісаў, што галоўны герой твора выступае як улюбёнец лёсу: «…здаровы, разумны, прыгожы, багаты, радавіты, акружаюць яго цікавыя і добрыя людзі. І жыве ён ласкава: дзяцінства, дзіцячая любоў, мора мастацтва вакол, паляванні, калядныя забавы, мілыя жывёлы, сады не горшыя чым у Царскім Сяле, палацы, карціны — улюбёнец ва ўсіх адносінах». І далей заўважаў: «Я гэта раблю наўмысна, тым страшней будзе, калі гэты цудоўны, ва ўсіх адносінах, экземпляр чалавечай пароды жыццё пачне біць, ламаць, карабаціць. А дзяржава дапаможа, а ваеншчына, бюракратыя, рэлігія, непаразуменне ды варожасць усё ў яго адымуць, пусцяць у свет, як Іова». Як бачым, у той час пісьменнік меў дакладнае ўяўленне пра далейшы лёс Алеся Загорскага. Акрэсленыя думкі былі ў Караткевіча і пра змест усяго твора, аб чым сведчаць чарнавыя накіды да яго і ягоны план, што захоўваюцца ў архівах. Напрыклад, у 71-й папцы хатняга архіва пісьменніка вызначаны яго працяг і заканчэнне.

Эпіграфам да ўсяго твора, а не да асобнай ягонай часткі, аўтар хацеў узяць наступныя радкі з верша «Цару неба й зямлі» Янкі Купалы:

Паймі! Пачуй! Сон наш і свой стрывожы, —

Закон і суд свой праведны пашлі!..

Вярні нам Бацькаўшчыну нашу, божа,

Калі ты цар і неба, і зямлі!

Там жа пададзены план рамана на 1862, 1863, 1864 і далейшыя гады. Напрыклад, план кнігі на 1864 год і эпілога такі:

— Моцныя арышты…

— Арышт Парафіяновіча і допыт яго. Выдаў… Тэлеграма Лосева.

— Страта Раўбіча Франса.

— Атрым. [ана] тэлег. [рама] Мураўёвым…

— Арышт…

— Дамініканы… Допыты начныя. Маўчанне…

— І сакав. [іка] — Ваенна-палявы суд…

— Камера. Пісьмы, вершы…

— 10 сак. [авіка] 1864 г. — Страта…

— Выкрад. [анне] цела і пахав. [анне] яго…

Клятва Алеся. Буду з табой да канца, браце.

Развіт. [анне] назаўс. [ёды] з дзецьмі ад Карыцкай…

— Канец верасня. Смерць Майкі…

— Арышт Д.-М. [Дуніна-Марцінкевіча]…

Эпілог? Агонія?

— Пец. [ярбургская] кватэра. Ён і Мсц. [іслаў]. П’юць…

— Замах Каракозава. Задума забіць Мур. [аўёва]…

— Суд над Каракозавым… Смерць Мур. [аўёва]. 31 авг.[уста] 1866 г.

— Выслізнуў… Выраш. [ана] заб. [іць] цара…

— См. [ерць] Мсціслава.

— Зняверыўся. Ідзе на радзіму… Сустр. [акаецца] з Корчакам. Праз мяжу… Досыць ахвяр…

— Сял. [янская] варта. Б’юць. Апошн. [ім] позіркам і як вішн. [ёвае] сонца… Серабрыстыя аблокі.

Канец.

Адам Мальдзіс у сваёй кнізе пра Уладзіміра Караткевіча згадвае словы пісьменніка, сказаныя яму ў інтэрв’ю («Літаратура і мастацтва», 21 ліпеня 1967 г.), што твор «у асноўным» закончаны. На думку аўтара кнігі, гэта было сказана не з тактычных меркаванняў. Згадваецца таксама анансаванне заканчэння рамана ў «Полымі» і тое, што пісьменнік у той час казаў пра існаванне трэцяй і чацвёртай кніг «Каласоў…» Міхалу Дубянецкаму, былому дырэктару выдавецтва «Мастацкая літаратура». Сапраўды, прыходзілі да Караткевіча і школьнікі, якія прасілі не забіваць Алеся Загорскага. Няпроста было пісьменніку прадоўжыць свой твор.

Адам Мальдзіс піша: «Мы бачылі, што пасля баталій вакол рамана 1965 — 1967 гадоў Караткевіч паастыг у дачыненні да „Каласоў…“. Балюча рэагаваў на пытанні пра іх. Пазбягаў гаворкі. Шукаў самаапраўдання (накшталт шкадавання герояў). Чаму? Адбілі ахвоту наскокі вульгарнай крытыкі? Адчуваў, што ў тагачасных умовах цяжка ці нават немагчыма будзе апублікаваць заканчэнне рамана ў такім выглядзе, як дыктавала творчае сумленне? Відаць, усё гэта таксама ўплывала». Даследчык прыходзіць да вываду, «што чарнавік трэцяй і чацвёртай кніг (калі ён існаваў) хутчэй за ўсё знік летам 1982 года», калі Караткевіч з жонкай быў у Сімферопалі і тады абакралі іхнюю кватэру.

Аднак вядомыя нам архіўныя матэрыялы не дазваляюць сцвярджаць, што раман быў закончаны. Зазначым, што 1 лютага 1963 года ў «Літаратуры і мастацтве» з’явіўся раздзел з рамана «Студзеньскім цёмным світаннем», дзеянне якога адбываецца 27 лютага 1864 года ў Вільні напярэдадні таго дня, калі туды прыбыла шыфравальная тэлеграма ад жандарскага палкоўніка Лосева аб месцазнаходжанні Кастуся Каліноўскага. Там апісваецца страта Франса Раўбіча. На гэтым пакаранні прысутнічае Кастусь.

У 74-й папцы хатняга архіва пісьменніка захоўваецца рукапіс двух раздзелаў з другой кнігі «Брань» (упершыню апублікаваны ў часопісе «Полымя», 1989, № 1), дзе апавядаецца пра далейшы лёс Алеся. Цэлы месяц пасля гарыпяціцкіх падзей ён сядзеў пад хатнім арыштам. Абараняючы сялян, даў паказанні. І вось вясной выйшаў на высокі правы бераг Дняпра. Сабака, які быў з ім, пагнаў свойскіх гусей, і яны, ратуючыся, паляцелі і селі далёка на ваду. Потым, ахвяруючы ўласным жыццём і пераадольваючы страх, Алесь праследуе шалёнага ваўка, забівае яго і ратуе ўкушанага ім сялянскага хлопца.

На адвароце першай старонкі гэтага рукапісу Караткевіч алоўкам напісаў: «Пачаў 18 верасня 1964 г. у 11 г. дня. Дагэтуль напісаны былі раздзелы аб Маскве і некаторыя другія». У гэтай жа папцы захоўваюцца накіды да рамана, дзе пададзены ягоны план і названы героі.

Як частка рамана задумвалася і аповесць «Зброя» (упершыню апублікавана ў часопісе «Маладосць», 1981, № 10). Рукапіс гэтага твора, які захоўваецца ў 15-й папцы хатняга архіва пісьменніка, не мае паметы. Стыль твора і згадка пісьменніка пра «раздзелы аб Маскве» ў заўвазе да двух раздзелаў з другой кнігі рамана (74-я папка хатняга архіва пісьменніка) дазваляюць выказаць думку, што аповесць магла быць напісана ў маі — верасні 1964 года.

Вядома, інтрыгуюць радкі з 74-й папкі хатняга архіва пісьменніка, што да 18 верасня 1964 года былі «напісаны раздзелы аб Маскве і некаторыя другія». Нельга абысці ўвагай і словы пісьменніка з аўтабіяграфіі, напісанай 1 снежня 1964 года: «Паслі двух год перапынку здаў у „Полымя“ новы свой раман „Каласы пад сярпом тваім“. Здаў першы том. Другі не выпускаю з рук, дапрацоўваю. Постараюся заплаціць гэтай кнігай доўг Дняпру, людзям паўстання 1863 г., Беларусі». Але ў гэтай біяграфіі ён таксама пісаў: «Цяпер працую над гістарычным кінасцэнарыем «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Як вядома, яго ён закончыў 31 сакавіка 1965 года. А ўжо 7 красавіка таго ж года пачаў пісаць раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Акрамя таго, як тады, так і пазней былі ў пісьменніка іншыя жыццёвыя і творчыя клопаты.

У выступленні па абмеркаванні рамана 22 лютага 1967 года ў Саюзе пісьменнікаў Караткевіч сказаў: «Твор яшчэ не закончаны». Але заканчэнне твора яму выразна ўяўлялася: «Чым скончыцца ўсё? Прымірэннем Корчака? Не. Сяляне зразумеюць, што яны страцілі ў асобе Корчака. А Кагутоў? Паміж гэтым мужыком і інтэлігентам няма ніякай варожасці і быць не можа, яны стаяць за адну справу.

Перад канцом, калі Алесь Загорскі і Корчак ідуць праз пікет пасля замаху на Аляксандра ІІ, іх збіваюць на граніцы, калі яны хочуць перайсці яе. Мне гэты канец падабаецца».

Хутчэй за ўсё два раздзелы з другой кнігі «Брань», напісаныя ў верасні 1964 года, былі апошнімі старонкамі рамана «Каласы пад сярпом тваім». Прынамсі, мы не ведаем тых матэрыялаў, якія сведчылі б, што пісьменнік у далейшым працягваў свой твор.

Думаецца, цяжкасці з выданнем кнігі пэўным чынам паўплывалі на яе завяршэнне, перапынілі, збілі творчы імпэт мастака. Але і тады ён вельмі плённа працаваў. Іншыя творы таксама аднялі час ад «Каласоў…». Паўтаралася сітуацыя 50-х гадоў, калі ён замест дысертацыі вырашыў стварыць мастацкую кнігу пра паўстанне 1863 года ці калі выношваў задуму напісаць сто тамоў твораў. Многае здзейснілася, а многае, на вялікі жаль, і не ўдалося здзейсніць. І ў гэтым таксама нам бачыцца адметнасць, таямніца і загадка таленту і асобы Уладзіміра Караткевіча.

Здаецца, істотнымі былі таксама і прычыны асабістага, творчага плана. Пра іх добра сказаў пісьменнік у пасляслоўі да выдання рамана на рускай мове, што выйшаў у Мінску ў 1977 годзе: «Пакуль што гэта канец кнігі…

Канец кнігі таму, што мне страшна яе заканчваць. І пачатак таму, што мне нельга гэту кнігу не скончыць.

Разумееце, усё, што вы ў гэтай кнізе прачыталі (не зважаючы на ўсе наезды, бойкі, аблогі, дуэлі, нават забойства) — не было ідыліяй, „сялянкай“, як казалі продкі. Зараз пачынаецца нешта сур’ёзнае». Пісьменнік марыў закончыць свой твор, паказаць і разгром паўстання. Але яму было страшна гэта зрабіць, бо надзвычай цяжка было паказаць смерць сваіх герояў, з якімі ён зрадніўся. Караткевіч прасіў сваіх чытачоў патрываць крыху, даць яму сабрацца з сіламі, бо «шмат якім людзям, і мне, і вам — спадзяюся — пасля прачытання яшчэ не напісаных частак „Каласоў“ будзе невыносна балюча».

Асабліва дарагімі самому Уладзіміру Караткевічу былі раман «Каласы пад сярпом тваім», аповесць «Чазенія» і легенда «Ладдзя Роспачы». Узніклі яны ў 60-я гады, у пік творчасці мастака. І на пачатку 80-х гадоў пісьменніка не пакідалі думкі пра завяршэнне рамана. Тагачаснаму дырэктару выдавецтва «Мастацкая літаратура» Міхалу Дубянецкаму Караткевіч напісаў: «Абавязуюся здаць канец „Каласоў“ М. Ф. Дубянецкаму ў канцы снежня 1982 года. Ул. Караткевіч. 5 сакавіка 82 года. План выхаду — 84 год (83 — рэдпадрыхтоўка). 44 аркушы. На машынцы 1000 старонак. 4 ст. [аронкі] на дзень».

Гэты матэрыял (захоўваецца ён у 105-й папцы хатняга архіва пісьменніка), асабліва прыпіска ў канцы, сведчыць, што пісьменнік думаў хутчэй за ўсё не пра напісаны твор, а пра яго напісанне. 25 кастрычніка 1982 года ён запісаў: «Так, цяпер складаць зборонік вершаў, а там, можа, калі дасць бог, да вясны рабіць „Каласы“. Праўда, час ужо» («Полымя», 1989, № 3, с. 180). Але смерць жонкі ў лютым 1983 года, што моцна паўплывала на душэўны стан пісьменніка, уласная хвароба і смерць не дазволілі, на вялікі жаль, здзейсніць задуму.

Тэматычна з раманам «Каласы пад сярпом тваім» звязана аповесць «Зброя». У ёй таксама дзейнічаюць Алесь Загорскі, Мсціслаў Маеўскі, браты-блізнюкі Кандрат і Андрэй Кагуты, «дзядзька» Кірдун. Дзеянне адбываецца зімой і вясной 1862 года ў Маскве, куды Алесь са сваімі сябрамі прыязджае, каб здабыць зброю для будучага паўстання і каб вызваліць з няволі Андрэя Кагута.

Сам пісьменнік пра аповесць «Зброя» сказаў: «Не. Гэта не працяг рамана, а яго адгалінаванне. Галоўныя героі тыя ж, але яны дзейнічаюць у іншых умовах і іншы раз не зусім так, як табе хочацца» («Літаратура і мастацтва», 3 снежня 1982 г.).

Аповесць «Зброя» — гнеўная, выкрывальная сатыра як на самадзяржаўна-прыгонніцкі лад Расіі 50-х гадоў ХІХ стагоддзя, так і ўвогуле сатыра на лад, варожы і чужы чалавеку і цывілізацыі. Пісьменнік закрануў у ёй сур’ёзныя сацыяльныя праблемы, раскрыў норавы тагачаснага грамадства, асабліва маскоўскага дна з яго дзікімі законамі, з купляй-продажам, са зладзействам, подкупамі і даносамі, што, як балячкі, раз’ядалі і губілі грамадства і чалавека.

Пра Маскву і яе жыхароў напісана нямала. Дастаткова згадаць папулярную кнігу «Масква і масквічы» Гіляроўскага. Караткевіч жа па-свойму расказаў пра белакаменную і яе норавы, у духу сатыры Гогаля і Салтыкова-Шчадрына. Ёсць у ягоным апавяданні горыч і гнеў, боль і абурэнне, іронія і сарказм.

Галоўны герой твора, нібы Дантэ, спусціўся ў «такія цёмныя глыбіні, такія лабірынты і прорвы, якіх цалкам і на ўсю глыбіню не ведаў ніхто». Алесь убачыў, што «трэці Рым» трымаўся на трох кітах: дэспатычным самавольстве, нахабным прыгоне і патрыярхальнасці. Трапіўшы ў асяроддзе, дзе ўсё куплялася і прадавалася, ён падумаў пра перамогу, у якой «загінуць лепшыя, а поскудзь застанецца», бо «колькі б ні меў рацыі сапраўдны чалавек — ён не здужае ў бітве з чалавечай сквапнасцю». Але ён адагнаў гэтую думку. Адзін з герояў аповесці, Чыўін, паведаміў Алесю, што нядаўна з Крамля ўкралі гармату, выказаў упэўненасць, што злодзеі і цар-звон прынялі б, каб нехта купіў і «каб цар камусьці быў патрэбен, то вывезлі б і цара».

Сарырычнай, эзопаўскай мовай карыстаецца пісьменнік і тады, калі піша наступнае: «Як гэта ні дзіўна было, але руская навука, мастацтва, літаратура таксама знаходзіліся ў стане самага глыбокага крызісу… Астыла любоў да роднага слова, і літаратуры нават у асвечанай праслойкі. Дваранства ледзь не канчаткова кінула родную мову і, у большасці сваёй, не чытала нічога, акрамя французскіх раманаў.

Высока трымаў сцяг адзін Малы тэатр… Але і тут не было поўнага „ансамбля“… Волаты ігралі побач з пігмеямі».

Людзі прызвычаіліся да такой сітуацыі. Пры агульнай абыякавасці нічога нельга было змяніць. Алесь жа не мог мірыцца з усім гэтым. Яму балюча і крыўдна было глядзець на аслепленых мядзведзяў, якія не хацелі дужацца і цягнулі лапы за падачкай, на зняможанага быка, які ішоў да сонца і волі. Рызыкуючы ўласным жыццём, герой хоча абнавіць, змяніць грамадства. Каб здабыць зброю для будучага паўстання, трапляе са сваімі сябрамі ў гэту памыйную яму. Але і там ён змагаецца. Змагаецца за лёс жанчыны, хлопчыка, Сашкі Шчалканава, за іхнія надломленыя душы і загубленае жыццё.

Чым жа можна вытлумачыць тое, што аповесць «Зброя» з’яўляецца адгалінаваннем рамана «Каласы пад сярпом тваім», а не яго працягам? Безумоўна, завяршэнню рамана перашкаджалі многія прычыны. Пісьменніку, відаць, у раманнай форме было надзвычай цяжка і балюча (для яго гэта вельмі асабістая тэма) паказаць паўстанне і яго трагічныя вынікі. Магчыма, для гэтага патрэбны быў і новы падыход, іншае мастацкае вырашэнне тэмы. Ды і з цягам часу ў нейкай ступені змяніўся сам Караткевіч, характар ягонага светаўспрымання. Неабходна пры гэтым улічыць і спецыфіку ягонага таленту, які па-рознаму раскрываўся ў празаічных і драматычных творах. І, думаецца, справа не столькі ў тым, што ў ягонай гістарычнай прозе галоўны герой народжаны часцей за ўсё, як у класічным гістарычным рамане вальтэрскотаўскага тыпу, фантазіяй аўтара, а ў драмах выступаюць пераважна гістарычныя персанажы, колькі ў сродках і спосабах мастацкага выяўлення.

Абапіраючыся на асобныя палажэнні даследавання «Гістарычны раман» (Берлін, 1955) Георга Лукача, можна сцвярджаць, што ў сваіх празаічных гістарычных творах пісьменнік «адлюстроўвае пэўную рэчаіснасць, у пэўны час, ва ўсім каларыце і спецыфічнай атмасферы эпохі», драма ж «малюе вялікія разрады гістарычнай энергіі». І ці не ў гэтым адрозненне паміж «Каласамі…», дзе паказана грамадства напярэдадні паўстання, і драмай «Кастусь Каліноўскі», у якой адлюстроўваецца само паўстанне і яго вынікі? Таму, нам думаецца, задачы, пастаўленыя мастаком у рамане «Каласы пад сярпом тваім», часткова знайшлі сваё вырашэнне ў драме «Кастусь Каліноўскі».

У аўтабіяграфіі, напісанай 17 верасня 1964 года, Уладзімір Караткевіч згадаў, што ён хацеў бы напісаць «тры маленькіх аповесці, не аб’яднаных нічым, акрамя агульнай задумы і яшчэ стылю: з’едлівага, але знешне рамантычнага». Заўважыў, што адна з гэтых аповесцей, «Легенда аб бедным д’ябле і аб адвакатах Сатаны», зроблена. Дзве другія павінны называцца «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» і «Марчэла Заяцца». Гэта будзе «нешта накшталт маленькай трылогіі пра цемрашальства і пра тое, як яно мяняецца ў залежнасці ад эпохі». З задуманых трох твораў былі створаны два.

Першы з іх, «Легенда аб бедным д’ябле і аб адвакатах Сатаны», быў закончаны 7 кастрычніка 1961 года ў Маскве (упершыню апублікаваны ў часопісе «Беларусь», 1994, № 1-5, 7). Падзеі «Легенды…» адбываюцца ў ХVІ стагоддзі. Аднак яны не акрэслены канкрэтным часавым вымярэннем.

Адкрываецца «Легенда…» своеасаблівым аўтарскім каментарыем, у якім, пераймаючы высакамоўны стыль старажытных кніг, гаворыцца пра змест і аўтара твора, называюцца ягоныя героі. Галоўнымі героямі, якія «трымаюць на плячах містэрыю сію з яе інтэрмедыямі», з’яўляюцца Рагач — ён жа Андрэй Рогач, ён жа магнат Андронік Рагінскі, ён жа кароль Андронік І і Дубраўка, каралева Агата — «длань святла і молат цемры, двайнікі ў чалавечых увасабленнях сваіх». Дзейнічаюць таксама Сатана, д’ябал у малодшым камандным чыне Скрогат Зубоўны — ён жа магнат П’янда (таксама двайнік), паж каралевы Oльда, гаспадар Іван, Пётр-прадракальнік і іншыя. У творы гучаць вершы і песні.

На самым пачатку Уладзімір Караткевіч заўважае, што ён раскажа гэту гісторыю «нягучным і добрым голасам, хай сабе і з адценнем сумнай усмешкі», пакажа «д’ябальскія падкопы і сонечныя ўсмешкі чалавечых вачэй, бязодні подласці і высакароднасці, нянавісці і любові». Пісьменнік, нібы Дантэ, апісвае пекла. Абмалёўвае падобны на кабінет доктара Фаўста кабінет Сатаны. Далей Сатана паказвае марсіянскай дэлегацыі катлы, у якіх апрацоўваюцца грэшнікі, школу, лабараторыю, залу з арганам, універсітэт. І ўсё там адпаведна д’ябальскае. Напрыклад, прафесар лабараторыі (а яго натхняе «святое полымя дапытлівасці») толькі што прыдумаў вірусны грып і працуе над стойкімі формамі праменнай хваробы, у якой абавязкова павінен быць лятальны вынік.

Сатана са сваімі гасцямі прысутнічае і на пасяджэнні Вярхоўнага суда. А судзяць на гэтым судзе радавога д’ябла Рагача, які ў час дзяжурства збавіў ціск у адным з катлоў, дзе знаходзіўся юнак, што забіў пана за нявесту. Юнак папрасіў Рагача, у якога мільгала часам дабро ў глыбіні вачэй, збавіць на хвіліну агонь, каб ён змог пачуць, што дзеецца ў яго на радзіме. І ён пачуў плач. Характэрна, што д’ябал у малодшым камандным чыне Скрогат Зубоўны папярэджваў, каб Рагач асабліва сачыў за ціскам у гэтым катле. Пазяхаючы, нагадаў таксама, што ў суседнім катле знаходзіцца вялікі інквізітар Іспаніі, які спаліў дзесяць тысяч чалавек. Заўважыў, што яму можа зрабіць палёгку, бо гэта слаўны, адукаваны чалавек, які вельмі любіць катоў і дзяцей. І манахінь. За што і трапіў сюды.

Вярхоўны суд разглядае справу Рагача. Падсуднаму даюць апошняе слова. Ён раскайваецца, просіць дараваць яму. Апраўдваецца, што вучоны з цікаўнасці выдумаў чуму, а ён з цікаўнасці знізіў ціск. І не ведаў, што на свеце ёсць дабро. Аднак і ў гэтым слове ён не мог пераадолець дабрыні ў сваёй душы, што супярэчыла д’ябальскім законам. Са спачуваннем просіць суддзю не пазбаўляць слова нават свайго пракурора, бо ў таго такая праца і ёсць дзеці. Вярхоўны суд асуджае Рагача часовым выгнаннем на зямлю, каб там ён рабіў зло і такім чынам выкупіў грахі. Рагача інструктуюць, надорваюць чароўнай д’ябальскай сілай, папярэджваюць, што за ім будуць сачыць, і ператвараюць з гідкай пачвары ў прыгожага сярэдневяковага беларускага шкаляра. Суддзя папярэджвае, што на зямлі каралева Агата можа быць ягонай апорай.

На зямлі Рагач трапляе ў вёску, якая вымерла з голаду. Ратуе ад смерці напаўжывую дзяўчыну Дубраўку. І адразу ж з’яўляецца магнат П’янда, двайнік д’ябла Скрогата, які пытае: «А гэта дабро ты нашто зрабіў?» На што Рагач адказвае: «Ты лічыш, што вярнуць чалавека да такога жыцця — дабро?» Наглядчык, П’янда-Скрогат, згаджаецца з Рагачом і лічыць, што той зрабіў першы крок на шляху да выкуплення.

Неўзабаве з’яўляюцца коннікі на чале з каралевай Агатай. Усе ўбачылі падабенства яе і Дубраўкі. Каралева дае Рагачу пярсцёнак з ізумрудам, дзякуючы якому ён можа трапіць у палац.

Рагач і Дубраўка ўцякаюць ад зборшчыкаў падаткаў у пушчу. Будуюць хату, карчуюць ляда, заводзяць гаспадарку. Хлопец кажа дзяўчыне, што ён не Рагач, а Рогач. Яго ўзрушвае песня Дубраўкі пра шыпшыннік і хатнюю ружу. Толькі злы дух Скробат не дае спакою беднаму д’яблу. Ён з’яўляецца ў вобліку дзядка-лесавічка і нагадвае, што прызначэнне Рогача рабіць зло, папярэджвае, што ў адваротным выпадку давядзецца адабраць у яго памяць аб Дубраўцы і дабрыні. Рогач не можа пакінуць каханую. З ёй зведаў ён хвіліны вышэйшага шчасця. Ранняй вясной з’яўляюцца зборшчыкі падаткаў. Адбываецца бойка. Рогач уцякае. Пярсцёнак каралевы выручае яго ў бядзе. Дзякуючы яму трапляе ў замак да каралевы Агаты. Далей паказваецца прыдворнае жыццё, раскрываецца тыранічнае і дэспатычнае праўленне каралевы Агаты.

Сатырычнымі фарбамі малюе пісьменнік пасяджэнні Рады па раззбраенні і ваеннай Рады каралеўства Агаты. На апошняй з гэтых радаў дзеля пашаны і значнасці сядзяць у першым радзе выжыўшыя з розуму старыя генералы з мыліцамі і мноствам ордэнаў. Гэтыя бяздарныя ваякі першыя прагаласавалі за вайну. Але каб пачаць вайну, патрэбна зачэпка. Гаспадар Іван і яшчэ некалькі чалавек (сярод іх і Рогач, ужо магнат Андронік Рагінскі) наведваюць «Дэйноўскі пасольскі двор» і прад’яўляюць паслу абвінавачванні ў тым, што дэйноўскія салдаты нападаюць на мяжы на іхніх салдатаў, што дэйноўскія канакрады ўкралі ў іх табун коней. Пасол даказвае беспадстаўнасць і недарэчнасць гэтых абвінавачванняў. Правакацыя не ўдалася. Тады гаспадар Іван, убачыўшы наборную дошку стала са слановай косці, гнеўна ўскліквае: «Слана замучылі! Ужо мы вам!» І кідае на стол меч.

Пачалася вайна. Ворага перамаглі. Уладзімір Караткевіч па-майстэрску паказвае «шалёны псіхоз энтузіязму». Узбуджаны натоўп рэвам і воплескамі вітае пераможцаў, асабліва кіраўніка Рогача. Вулічны гандляр гандлюе бюстамі кіраўнікоў ваеннага паходу. Кругом бюсты. У гратэсканай форме пададзена наступнае апісанне: «Раве натоўп. Статуі танцуюць менуэт.

Над горадам велічна гайдаецца бюст Рогача, прывязаны вяроўкаю да сонца».

Рогач узнагароджваецца вышэйшым царкоўным ордэнам, становіцца каралём Андронікам І. Пётр-прадракальнік лямантуе над натоўпам, што сышоў д’ябал. Народ жыве ў трывожным чаканні канца свету. Рогач адчувае сябе глыбока нешчаслівым. Яму брыдка за ўсё тое, што адбылося з ім, нібы ён забыўся нешта вельмі важнае.

Смалы ў агонь падлівае П’янда, які, як злы цень, суправаджае Рогача і сцвярджае яму, што ягоныя дзеянні прывялі да вайны, да чутак аб сканчэнні свету, да нечуванага падзення і ханжаства.

Ад тыранічнай і дэспатычнай Агаты ён думкамі імкнецца да светлай і чыстай Дубраўкі. У адчаі прамаўляе Агаце: «Я забіў нават яе (Дубраўку. — А.В.). Куды мне трымаць шлях акрамя цябе і пекла?!» Але ён знаходзіць у сабе сілы, каб пазбавіцца гэтага панылага і гідкага існавання. У адзенні шкаляра пакідае замак, паведамляе брамніку: «Іду шукаць душу… Я пайду думаць». У гэты час змоўшчыкі забіваюць малога сына каралевы і яе саму. Пётр-прадракальнік асуджае змоўшчыкаў. Гаспадар Іван ударае за гэта прадракальніка мячом. Народ забівае гаспадара Івана і гаспадыню Аглаю.

Самотны Рогач пакутліва думае пра сутнасць ісціны і пра чалавечую душу. У гэта імгненне з’яўляецца каля яго, нібы Мефістофель каля Фаўста, П’янда і паведамляе, што палац спалены, Агата забіта, а ў горадзе бунт і разбой. Людзі як ашалелі, парушылі ўсе святыя запаведзі. П’янда прызнаецца, што нават яму не па сабе ў іхняй кампаніі, даводзіць, што гэта ён, Рогач, забіў Агату, накіраваў супраць яе раз’юшаны ў д’ябальскім парыве народ. І тут Рогач, нібы прачнуўшыся ад здранцвення, прамаўляе: «Народ? Я? Гэта ж вы…» Паказальны і далейшы дыялог паміж П’яндам і Рогачам:

"— Ты не хацеў рабіць зла, — дабівае яго П’янда, — а нарабіў больш за ўсіх. Людзям не па плячу дабро… А цяпер, натхнёныя тваёй палітыкай, пачалі рэзаць адзін аднаго.

— Смута… Гэта ўсё вы, адвакаты Сатаны.

Страсна:

— Я ненавіджу вас. Я абдумаў. Я многа награшыў, але я ненавіджу. Ненавіджу самага страшнага ворага: хлусню. Ненавіджу голад, ненавіджу ханжаства. Будзьце вы праклятыя!«

П’янда знікае, правальваецца пад зямлю. А Рогач, бедны д’ябал, ідзе ў горад ратаваць людзей ад чумы, бо іначай яму не будзе даравання. Ён гатовы ахвяраваць сабою дзеля знікнення гэтай заразы. У духа зямлі моліць літасць, просіць зрабіць яго «чалавекам сярод людзей», хоча іх любіць і шкадаваць, быць, як і яны, смяротным і слабым.

Рогач пазбаўляецца д’ябальскага наслання і становіцца чалавекам. Ягонае ачышчэнне вызваліла і наваколле ад чумы.

На жыццесцвярджальнай і светлай ноце заканчваецца твор. Рогач сустракаецца з Дубраўкай, выказвае ўпэўненасць, што хоць і вельмі доўга давядзецца чакаць, але яны дачакаюцца таго часу, калі пекла пад зямлёю не будзе, а зямное пекла будзе таксама знішчана, бо «вечна жывы чалавек. І вечна будзем жыць ты і я». З лікуючай песняю Рогача яны пайшлі праз квітнеючы сад у шырокі і бясконцы свет.

Выбранаму пісьменнікам жанру містэрыі з інтэрмедыямі дакладна адпавядаюць і выкарыстаныя ў творы мастацкія прыёмы і сродкі. У «Легендзе…» дамінуюць фантастычнае, умоўнае, гратэскнае, камічнае і парадыйнае. Вось чаму натуральнымі нам уяўляюцца, напрыклад, наступныя звароты-пытанні персанажаў: «Ваша думка аб… „Салодкім жыцці“ Феліні?», «Твая думка аб нейтроннай бомбе?», «А… якой вы думкі пра „Баладу аб салдаце“ Чухрая?» і іншыя.

У далёкім ХVІ стагоддзі героі Уладзіміра Караткевіча могуць карыстацца тэлефонам, глядзець тэлевізар, чытаць апавяданні Чапека, згадваць Мусаргскага і Карбюзье, разважаць пра катлы высокага ціску сістэмы Рамзіна і г.д. Дзеянне «Легенды…» адбываецца ў канкрэтным часе, але адначасова і па-за гэтым часам. Так, аўтар заўважыў: «Розніца была ў тым, што на зямлі быў час, а ў пекле яго не было». Суддзя папярэдзіў Рагача, што за ім будуць сачыць, але «яны будуць па-за часам».

Як пераважна пісьменнік-рамантык, Уладзімір Караткевіч і тут выказаў прыхільнасць да жанравай разамкнутасці. Стыль твора вызначаюць таксама выкарыстаныя ў ім песні. Гэта і народная балада пра шыпшыннік і хатнюю ружу, якую праспявала Дубраўка і якая потым, нібы лейтматыў, гучыць у творы, прыходзіць на памяць Рогачу. І песня пра вайну, пра тое, чым яна была для караля і селяніна Янкі. Кранаюць шчымлівай мелодыяй песні Ольдэ, пажа каралевы Агаты. Захапляе лікуючая песня пра кардынала, Еву і Адама, якую ў хвіліны душэўнага ўзрушэння спявае Рогач і якая гучыць у фінале твора.

У «Легендзе…» суседнічаюць камічнае і вясёлае, гарэзлівае і драматычнае, нават трагічнае. Ёсць у ёй прыгодніцкі элемент. Багата выкарыстоўваецца алегарычнасць і сімволіка. І ёсць у ёй чароўная, мудрая і сумная караткевічаўская ўсмешка.

Бясспрэчнай заслугай мастака з’яўляецца тое, што ўпершыню ў беларускай літаратуры ён стварыў такі глыбокі і змястоўны філасофска-гістарычны твор, як раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», раман-прытчу, раман-легенду пра жыццё на Беларусі ў ХVІ стагоддзі, напоўнены горкай іроніяй, драматызмам і адначасова гумарам, весялосцю, аптымізмам.

Спачатку ўзнік першы варыянт сцэнарыя мастацкага фільма «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Памета да рамана сведчыць, што ён быў пачаты 7 красавіка 1965 года ў Чалябінску (Шаголе), дзе жыла з сям’ёй старэйшая сястра пісьменніка Наталля Сымонаўна, і закончаны 29 красавіка 1966 года ў Рагачове, у дзядзькі Ігара Васілевіча Грынкевіча. У аўтарызаваным перакладзе Навума Кісліка быў спачатку надрукаваны ў скарачэнні на рускай мове («Неман», 1966, № 11 — 12). Упершыню на беларускай мове выйшаў у 1972 годзе. Выдадзены на чэшскай (пераклаў Вацлаў Жыдліцкі, Прага, 1979) і ўкраіскай (пераклаў Карл Скрыпчанка, Кіеў, 1981) мовах.

Штуршком для напісання твора паслужыў запіс з «Хронікі Белай Русі…» Мацея Стрыйкоўскага аб тым, што «на пачатку панавання таго Жыкгімонта Першого быў нейкій… который з лёгкості якой умысліў або рачэй з роспачы імя із зверхность Хрыста господа собе пріпісаў і прівлашчаў». Аднак запіс толькі ўзбудзіў думку пісьменніка для стварэння гісторыі прыгод і вандраванняў колішняга шкаляра, воляй лёсу названага Хрыстом, Юрася Братчыка, які спачатку вымушаныбыў рабіць «цуды», а потым узначаліў паўстанне супраць царквы і караля.

Пры напісанні гэтага рамана Уладзімір Караткевіч праявіў вялікую мастацкую фантазію, асабліва ў тых выпадках, дзе ён не меў у дастатковай ступені неабходныя матэрыялы.

Як вынікае з эпіграфа, запісу з «Хронікі…» Стрыйкоўскага, падзеі, што апісваюцца ў рамане, павінны адбывацца на пачатку XVI стагоддзя, у гады праўлення Жыгімонта I Старога (1506 — 1548). Гэта пацвярджае і ліст да Хрыста папы рымскага Льва X, які займаў прастол у 1513 — 1521 гады.

Многія ж факты, прыведзеныя ў творы, сведчаць, што дзеянне адбываецца ў 20 — 30-я гады XVI стагоддзя. Згадваецца Бона Сфорца. Жонкай Жыгімонта I яна стала ў 1518 годзе, у 1556 годзе выехала ў Італію. Адзін з герояў рамана кардынал Лотр гаворыць пра выдадзеную Францыскам Скарынам Біблію і пра тое, што «вось трыццацёх год не мінула, як Калумб адкрыў Індыю». Як вядома, Скарына надрукаваў у Празе 23 кнігі Бібліі ў 1517 — 1519 гады, Калумб адкрыў Амерыку ў 1492 годзе. Езуіт Лотр нагадвае, што папа рымскі хутка зацвердзіць ордэн езуітаў, заснавальнікам якога быў Ігнацый Лайола. Ордэн езуітаў быў зацверджаны папам рымскім Паўлам III у 1540 годзе.

Аднак падзеі рамана ахопліваюць не толькі 30-я гады XVI стагоддзя. Пераважная большасць герояў народжаны фантазіяй пісьменніка. Выключэнне складае Кашпар Бекеш (1520 — 1579), беларускі мысліцель-антытрынітарый. Толькі наўрад ці змог юнак, якому не было і дваццаці гадоў, выказваць думкі, што сфармаваліся ў яго значна пазней. Ды і праніклі езуіты ў Вялікае княства Літоўскае толькі ў канцы 70-х гадоў XVI стагоддзя.

Дзеянне рамана адбываецца на працягу адносна невялікага прамежку часу. Аднак пісьменнік глянуў на падзеі мінуўшчыны шырэй. Ён свядома дапусціў анахранізм, пераставіў гістарычныя факты і даты, што ўвогуле характэрна для многіх класічных гістарычных раманаў. Гэта дазволіла яму глыбей перадаць дух і агульную атмасферу беларускага сярэднявечча. Для пісьменніка істотным было паказаць падзеі так, каб сучасны чытач зразумеў і зацікавіўся імі.

Раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» займае ў беларускай літаратуры адметнае месца. Калі ж знаходзіць яму аналогіі ў сусветнай літаратуры, то па мастацкіх асаблівасцях яго можна суаднесці з «Гарганцюа і Пантагруэлем» Франсуа Рабле, «Легендай пра Уленшпігеля» Шарля дэ Кастэра, «Кала Бруньёнам» Рамэна Ралана, «Майстрам і Маргарытай» Міхаіла Булгакава.

Пісьменнік развіў у творы традыцыі «карнавальнай літаратуры», плённа выкарыстаў гратэск. Раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» ўвабраў у сябе і традыцыі фальклорнай смехавой культуры.

Пісьменнік вельмі арыгінальна глянуў на падзеі гістарычнай даўнасці. Прыгодніцкі сюжэт ён напоўніў сацыяльна-філасофскім і псіхалагічным зместам, багата выкарыстаў матэрыялы хронік і летапісаў, біблейскія тэксты і вытрымкі з мастацкіх твораў, народныя выслоўі.

Гэта кніга пра лёс прадстаўнікоў самых розных класаў і праслоек. У цэнтры рамана — вобраз Хрыста — Юрася Братчыка, які звязвае ў адно цэлае ўсе сюжэтна-кампазіцыйныя лініі твора і вакол якога разгортваецца асноўнае дзеянне.

Уладзімір Караткевіч паказаў заканамернасць перамогі новага, прагрэсіўнага і чалавечнага над аджываючым, кансерватыўным і антыгуманным. У кнізе супрацьстаяць дзве сілы. Адна — царкоўнікі і прадстаўнікі ўлады: кардынал Лотр, дамініканец Фларыян Басяцкі, біскун Камар, войт Цыкмун Жаба, мітрапаліт Балвановіч, багатыя гародзенскія мяшчане, другая — беларускія сярэдневяковыя асветнікі і вучоныя Кашпар Бекеш, Альбін Крыштофіч, разьбяр Кляонік, каваль Кірык Вястун, мечнік Гіаў Турай, залатар Ціхон Вус, Марка Турай, селянін Зянон, прадстаўнікі простага люду.

Аўтар адразу ўводзіць чытача ў тыя трывожныя і неспакойныя часы, паказвае чалавека таго часу з ягонымі вераваннямі, прымхамі і забабонамі, з ягоным поглядам на жыццё. Апавядае пра цмокаў у Сенненскім возеры, пра прывіды гарадоў і воінскіх рацей у небе (бог знак падаў), пра ўспрыняцце простым людам падзення метэарыта як д’ябальскага наслання і пра смаллянскага лекара, які трупы выкопваў і трыбушыў і якога ўратавала ад пакарання каралева Бона.

I вось па гэтай распаленай сонцам і сухой, як порах, зямлі імчыць конны паязд — людзі царкоўнага звання і кабеты. Кардынал Лотр кажа: «Палюй за ерасямі і за гэтымі італьянскімі трызненнямі. З людзьмі можна зрабіць што хочаш. I трэба прышчапіць усім ім свой мозг, і рабіць гэта хутчэй». У. Караткевіч піша пра царкоўнікаў здзекліва, пагардліва і адначасова са спагадай і шкадаваннем: «Цёмныя і брудныя, нават фізічна, яны не думалі, што плаванне Калумба і выданне Скарынай Бібліі на зразумелай мове — ёсць два ўдары з серыі смяротных удараў, якія наносіць іхняй догме новы Чалавек… Яны былі проста дзеці свайго часу, няшчаснага, хворага, гнойнага, сагнутага, калі чалавек быў амаль жывёлай і толькі сям-там выбіваліся наверх парасткі скарлючанага, але ўпартага і моцнага жыцця». I супраць іхняй догмы паўставалі некаторыя прадстаўнікі таго суровага часу. Але гэта былі адзінкі. З прыхаванай іроніяй пісьменнік разважае пра тое, чым займаліся тагачасныя ўладары жыцця: «Рабавалі, разважалі аб тым, колькі анёлаў можа змясціцца на вастрыі голкі і што было ў бога спачатку, Слова або Дзея, баяліся падкопаў нячыстага, судзілі мышэй». Вось яна, сутнасць жыцця божых служак. I галоўнае, яны ўсведамляюць заканамернасць і неабходнасць такога жыцця. У далейшым адбываецца варты жалю суд над мышамі. Мышы выступаюць то як проста жывыя стварэнні, то як алегарычныя, за якімі ўгадваюцца ці самі царкоўнікі, бо адзенне іхняе мае шэры колер (і ад гэтага яшчэ ўзмацняецца недарэчнасць сітуацыі), ці просты люд. Аднак мышы моцна не караліся, што адпавядала духу беларускага сярэднявечча. Як вядома, на гэтых землях, у параўнанні з заходнееўрапейскімі, царква ў адносінах да ерасей была памяркоўнейшай.

Далей пісьменнік паказвае мужыка Зянона з прынёманскай вёскі, якога ў Гародню прыводзіць голад. Ён вельмі здзіўлены, што вось у яго няма чым пракарміць сям’ю, а гародзенская брама ўсё праглынае і праглынае вазы з харчамі і ўсякай жыўнасцю. «Пане божа, — уздыхнуў Зянон. — Ну хаця б дрэнненькі які, абы наш, мужыцкі Хрыстос з’явіўся». Гародзенскія рамеснікі таксама адчуваюць несправядлівасць існуючага ладу. Разьбяр Кляонік прыходзіць да заключэння, што «не павінна быць розніцы ў законе». Народ прагне перамен. Адбываецца вялікая бойка на Старым рынку. Нарастае людскі гнеў. Рамеснікі і мяшчане накіроўваюцца да купецкіх крамаў. У старажытнай Гародні бунт. Суняць яго, прымірыць дзве варожыя групоўкі, рамеснікаў і гандляроў, спрабуюць служкі царквы.

I невядома, чым бы ўсё скончылася, калі б у гэты момант не з’явіліся ў Гародню трынаццаць вандроўных акцёраў. Пасля няўдалага выступлення ў мястэчку Свіслач яны накіраваліся ў вялікі горад, дзе іхняе майстэрства, магчыма, ацэняць і зразумеюць. Пісьменнік са здаровым народным гумарам апісвае ўваход акцёраў у горад: «Ішоў, калі разабрацца, самы сапраўдны зброд: аматары выпіць, пад’есці, пераначаваць у чужой адрыне, калі гаспадара няма дома. Ішлі камедыянты, махляры, круцялі, лабатрасы, дагоднікі свайму чэраву, гарэзнікі, насмешнікі. На тварах іхніх былі посныя, добрапрыстойныя, набожныя міны — і гэта было недарэчна і смешна… а перад імі ішоў чалавек.

З цярновым вянцом на лбе».

У Гародню прыйшоў Хрыстос. Духавенства прымае яго за ілжэ-Хрыста і таму хоча пакараць, гародзенскія ж людзі простага звання бачаць у Юрасю Братчыку божага сына і народнага заступніка. Таму яны штурмуюць замак, у якім знаходзіцца зняволены Хрыстос і апосталы, і патрабуюць даць ім свабоду. I ў гэтай сітуацыі Лотр і ягоныя прыслужнікі з езуіцкай вынаходлівасцю прымушаюць Братчыка стаць Хрыстом. Дамініканец Басяцкі кажа членам сінедрыёна: «У краіне цяжка, неспакойна. Каб не было гэтага „прышэсця“ — яго варта было б выдумаць». Голад прымусіў Юрася Братчыка стаць прытворшчыкам і махляром. Але прысвоіць сабе імя сына божага ён не згаджаецца. Яго катуюць. Езуіты сапраўды не разумелі, што ён можа так многа цярпець. У той жа час Хрыстос разважае: ён загіне, а пра яго скажуць потым, што ён «нарадзіўся», што «прыйшоў не ў свой век». I з уласцівай народу кемлівасцю Братчык згаджаецца быць Хрыстом. Так па іроніі лёсу колішні бадзяга і валацуга становіцца Хрыстом. Але праз месяц, загадвае езуіт Лотр, ён павінен узнесціся.

А паколькі ты сын божы, то ты павінен быць усемагутным і справядлівым. Хрыстос з’яўляецца народу: «Усе радаваліся, што адолелі. Але адначасова было неяк ніякавата на душы». Ніякавата было таму, што і гэту сітуацыю слугі божыя выкарысталі з карысцю для сябе. Адзін з арганізатараў паходу за вызваленне Хрыста Кляонік ціха прамовіў: «Лёгка ж яны абышліся… Я праўды патрабаваў».

Для Хрыста і ягоных апосталаў пачынаецца жыццё, поўнае радасці і асалоды. Яны засталіся жывымі. Братчык па-ранейшаму працягвае знешне іграць ролю махляра і ашуканца, але яго адольваюць самыя розныя і супярэчлівыя думкі. Хрыстос пачынае рабіць «цуды». Як і біблейскі Хрыстос, Братчык «пяццю хлябамі» і «дзвюма рыбамі» накарміў народ: раздаў людзям запасы з крамаў хлебніка і рыбніка. Толькі гэтыя «цуды» вельмі ўжо рэальныя і зямныя. Народ яшчэ больш паверыў у Хрыста, што надало таму сілу і ўпэўненасць.

Праўда, паводзіны Хрыста ўстрывожылі гародзенскіх асветнікаў і вучоных Кашпара Бекеша і Альбіна Крыштофіча, разьбяра Кляоніка. Бекеш абураецца: «А што б ён растлумачыў цёмнаму таму люду? Слова „справядлівасць“? Слова „роўнасць“? Слова „гуманізм“? Слова „праўда“? Слова „пазнанне“?..» Крыштофіч не вызваляецца ад думкі, што Братчык «прахвост і самазванец… шалбер, махляр, круцель і ашуканец». Згодны са сваім сябрам і разьбяр Кляонік: «I я гэта ведаў. Ды толькі думаў, што мы ягоным імем тут пачысцім трохі. А выяўляецца, яны (царкоўнікі. — А. В.) і імя прыбралі сабе, ды нас жа і ў дурні. Цяпер вылюдства гэтае, ізуверства адсюль і за сотню год не вымецеш».

I асабліва насцярожаны паводзінамі Хрыста царкоўнікі. Лотр думае з трывогай: «А што, калі ён і круцель, і срэбралюбец, ды яшчэ і аматар улады… I што, калі ён сілу сваю адчуе, дый зразумее, што ён сам усё можа?» А Хрыстос, сапраўды, адчуў сваю сілу. Гэта добра паказана ў сцэне ягонага з’яўлення народу. На замкавай вежы побач з ім стаіць Лотр. Ды раптам з натоўпу пачуўся голас: «Гэй, Лотр! Ты што гэта побач з Хрыстом стаў, хамула?!» I тут езуіт зразумеў, «якую пачвару ён нарадзіў і выпусціў на святло». Той Хрыстос, які напачатку чым хутчэй хацеў пазбавіцца ад сваёй новай ролі, на прапанову езуіта служыць ім, бо яны яму жыццё далі і дзеўку гожую дадуць, адказвае Лотру злосна і з’едліва: «Сам вазьму. Бач, ашчаслівілі. Сам знайду сваю дзеву Марыю… I ідзі ты са сваім узнясеннем!..»

Новая роля не задавальняе Хрыста. Ён пачынае вывучаць святыя кнігі, з якіх хоча даведацца пра нормы сваіх паводзін. Аднак на пытанні, што мучаюць Хрыста, ён не можа знайсці адказу і ў святым пісанні. А калі і знаходзіць, то гэтыя адказы расчароўваюць яго. Дзеля пазнання ісціны жадае сустрэцца з адным чалавекам, які жыве ў Рыме і які ўсё ведае, — з вялікім майстрам. I гэта акалічнасць выклікае зацікаўленасць з боку Бекеша, Крыштофіча і Кляоніка. Разьбяр Кляонік становіцца памяркоўным у сваіх меркаваннях пра Хрыста, рашае быць уважлівым да гэтага чалавека, прыгледзецца і паспрабаваць зразумець яго.

Але не было яснасці ў душы Хрыста. Часам ён прыходзіў у адчай. Красуня Анея, дачка мечніка, палюбіла ў ім Хрыста, а не чалавека, і таму Хрыстос «ледзь не плакаў ад страшнага прыніжэння і ад няс-церпнай цягі, ад кахання да яе».

Каб выманіць Хрыста з Гародні, Лотр і ягоныя прыслужнікі ўпотай адпраўляюць Анею з горада ў Машкаўскі манастыр. Хрыстос ідзе на пошукі сваёй каханай. Паказальная для разумення эвалюцыі вобраза Хрыста сцэна, калі ён са сваімі апосталамі выходзіў з Гародні. Хрыстос вельмі ўзрадаваўся, калі Кляонік паведаміў, што гэта каваль Кірык Вястун горад узняў, каб Хрыста выратаваць. Хрыстос усклікнуў: «Братка! Чаго ж ты раней не прыйшоў?» Характэрны зварот Хрыста: «Братка!» I ці не сведчыць прозвішча Хрыста — Юрась Братчык — пра ягоную сувязь з народам, з «братамі ў Хрысце»? Паведамленне Кляоніка надало сілы Хрысту, ён зразумеў, што цяпер не адзін, што ў яго ёсць аднадумцы, занепакоеныя лёсам мужыцкага Хрыста.

Юрась запытаўся ў рамеснікаў: «Верыце, што я — бог?» На што Кляонік адказаў: «Я… не дужа. Але ж хто б ты ні быў — ты з намі ў адну дуду дзьмеш, аднолькавыя поршні носіш, галадаеш, як мы. Даў ты нам хлеб. I яшчэ… даў ты нам веру. Веру ў тое, што не ўсе нам ворагі, што не ўсе нас хочуць ціснуць. Павінен быў ты прыйсці». Хрыстос пачынае ўсведамляць неабходнасць свайго прышэсця.

Юрась Братчык увасабляе вобраз сярэдневяковага чалавека, тагачаснага беларускага народа, актыўнага, неспакойнага, вясёлага і гарэзлівага, які вызваляўся з путаў царкоўных догмаў і засвойваў эстэтычныя і духоўныя набыткі, што неслі з сабой новыя часы. Так, Кляонік, дакараючы Бекеша ў тым, што той бачыў у Хрысце махляра і ашуканца, кажа: «А мы, гуманісты, ва ўсім павінны ад іх (царкоўнікаў. — А. В.) адрознівацца… Гэта цікавы чалавек. Я шкадую, што не разабраўся ў ім. Гэта варты ўвагі чалавек… I ён не сябра царкве». Пісьменнік імкнуўся паказаць тую аснову, на якой узраслі лепшыя гуманістычныя ідэі беларускага сярэднявечча.

Уладзіміра Караткевіча прывабіла рэнесансная паўната жыцця. Ён адлюстраваў разняволенне чалаве-чага цела і духу. Асабліва гэта прыкметна ў тых мясцінах рамана, дзе апісваюцца прыгоды Хрыста і ягоных апосталаў у розных канцах «княства Беларуска-Літоўскага». Падарожнікі спачатку прыходзяць у «весь Збланы, што ля Нёмана», дзе Хрыстос «уваскрашае» п’янага Лазара, потым ля Любчанскага замка сустракаюць гандляра індульгенцыямі, выкрываюць яго ў махінацыях і хлусні, а грошы раздаюць народу, далей наведваюць шляхецкі хутар, які знаходзіўся «трохі наводшыбе ад вёскі Вераскава», і ў адказ на сквапнасць, душэўную глухату і чэрствасць гаспадыні спальваюць яе хату. Потым уцякаюць ад месца злачынства, трапляюць у Наваградак, дзе Хрыстос таксама робіць «цуды» — і «сляпыя» становяцца відушчымі. Здавалася б, Юрась Братчык зноў вярнуўся да такога прызвычаенага махлярскага занятку. Аднак ягоныя паводзіны становяцца матываванымі і апраўданымі, а ўчынкі справядлівымі.

Глыбока трагічнай атрымалася сцэна, у якой інквізітары караюць ні ў чым не вінаватых людзей. Аднак Хрыстос і ягоныя апосталы на гэты раз не змаглі прадухіліць злачынства. Вось чаму ў далейшым, ва ўмоўна-сімвалічнай сцэне божага суда над генеральным камісарыем доказнай інквізіцыі, сцвярджаецца думка пра заканамернасць пакарання злачынцаў.

Хрыстос усё далей і далей ідзе па зямлі беларускай. Як і ў святым пісанні, ён выганяе гандляроў з храма. Людзі пачынаюць верыць, што з’явіўся мужыцкі Хрыстос. I яны бачаць у Хрысце народнага заступніка.

Паводзіны і ўчынкі Хрыста пісьменнік увесь час узгадняе з біблейскім сюжэтам. Але Братчык-Хрыстос дзейнічае нібы насуперак біблейскай традыцыі. Так, на беларускія землі яшчэ ў XVI стагоддзі рабілі спусташальныя набегі татары. Хрыстос, сын божы, павінен абараніць людзей ад гэтай навалы. Братчык сустракаецца з ханам Марлорай, і калі той здзекліва ўспомніў словы з Бібліі: «Хто ўдарыць цябе ў правую шчаку тваю…», то Братчык прадоўжыў: «Падстаў яму і другую». Але потым Хрыстос, «ніхто не паспеў заўважыць… нанёс хану скрышальны ўдар у зубы». Караткевіч у прыгодніцкім плане паказвае перамогу Хрыста над татарскім войскам. Як заўсёды, Братчыка выручаюць знаходлівасць і кемлівасць.

Толькі нядоўга давялося радавацца пераможцам. Сын Марлоры мурза Сялім сабраў новы загон. Набліжаецца чарговая сутычка. Тут варта прывесці думкі Хрыста напярэдадні бойкі з Марлорай: «Страшэнна, вядома, шкада людзей. Але што можа зрабіць бадзяга з тузінам паплечнікаў? На гэта ёсць войска… А ён — маленькі чалавек; яму трэба выжыць, зберагчы людзей, якія спадзяюцца на яго і за якіх ён адказвае. Магчыма, знайсці сваю жанчыну.

Трэба сяк-так дажыць жыццё, раз трапіў у гэты гной. Калі ўбачыць, што недзе б’юцца, бокам аб’едзе». I калі думкі Хрыста напярэдадні першай сутычкі з татарамі былі супярэчлівымі, то перад другою ён ужо адчуў не толькі шкадаванне да народа, але ўсвядоміў усю адказнасць за ягоны лёс. Народ паверыў у свайго мужыцкага Хрыста і ў другой бітве перамог татараў: «Яны (татары. — А. В.) не ўлічылі гневу і жадання перамагчы ў сэрцы гаспадароў зямлі… Тут ішоў народ». Але гэты народ, які перамог, быў народжаны для працы, а не для бітвы. Мужыкоў зямля клікала: «Сеяць трэба. Мужыкі мы». I Хрыстос зразумеў, што мужыка, які нават на ятаган глядзіць як на серп, не ўтрымаеш. Войска распадаецца.

Хрыстос — махляр і валацуга — паступова ператвараецца ў народнага заступніка, і нішто не можа скіраваць яго з выбранага шляху: «Я іду да іх. Я яшчэ толькі не ведаю як. Але гэта беднае мора… Без грошай, без зямлі, без магчымасці ісці куды хочаш, без вачэй, без мовы — бог мой, што перад гэтым мая шкура, што перад гэтым усе храмы!»

Тут Уладзімір Караткевіч уступае ў дыскусію з летапісцамі. Некаторыя з іх зблыталі Братчыка з самазванцам Якубам Мялшцінскім, пісалі, што адпор татарам арганізавала царква. «Але, — піша Караткевіч, — нават мечучы перуны і бліскавіцы, яны самым стылем сваім паказвалі, што сімпатыі іхнія на баку гарластых, дзёрзкіх, знаходлівых людзей, якія ўмеюць абвесці вакол пальца нават самога бога, а ўжо служак ягоных і пагатоў». Пісьменнік праводзіць думку, што ворага перамог народ.

Хрыстос пачынае верыць у свой народ. Пасля бітвы з татарамі ад сотніка Карнілы і езуіта Басяцкага Хрыста і ягоных апосталаў бароняць тыя ж мужыкі, у іх яны знаходзяць падтрымку.

Царква спявае анафему Хрысту. Да яго падсылаюць забойцу. Але Хрыстос цудам застаецца жыць. Вакол яго згуртоўваецца люд. Голад прымусіў мужыкоў зноў узяцца за зброю. Хрыстос вядзе людскі натоўп на Гародню: «Людзі… Дзецюкі! Народ мой! Адна ў нас дума, і няма больш сілы маёй трываць, як няма яе ў вас. Цяпер — да канца… Хлеб у Гародні. Але я не хачу думаць, што ідзём мы па адзіны хлеб… За абражаную веру ў дабрыню чалавечую — няма даравання…»

Божыя служкі спрабуюць падкупіць Хрыста — той адмаўляецца ад грошай. Яны разумеюць, што цяпер не так, як месяц таму: не пройдзе іхні нумар і з заложніцай Анеяй, каханай Хрыста. Хрыстос не можа пакінуць у адказны момант людзей, якія даверылі яму свой лёс: «Ведаю. Але не пайду. У першы раз бачу, што яны вартыя. Вераць у нешта лепшае, чым самі яны сёння. Не магу падмануць гэтую веру». Праз пакуты, нястачы і выпрабаванні Хрыстос ішоў да свайго народа, да ўсведамлення цеснай знітаванасці ўласнага лёсу з лёсам народным: «Я галадаў іхнім голадам, і прагнуў, і мёрз, і памыляўся, і грашыў, і свят быў. Але я нікому яшчэ не здрадзіў на гэтай зямлі. I не збіраюся. Я не хачу быць ні з кім, акрамя гэтага народа, цяпер навекі майго».

Адбываецца бітва паміж мужыкамі і войскам. Гародня ўзята. Падзелены ўсе запасы з царкоўных і магнацкіх свірнаў. Але тыя ж мужыкі ідуць з горада да свайго асноўнага занятку — касіць, араць, сеяць. Як і раней, Хрыстос не мог і не меў права затрымаць іх. Для людзей мінулі тры бяды: нашэсці, голад і Лотр. Але небяспека ад Лотра не знікла. Горад рыхтуецца да абароны. I ў гэты крытычны момант Хрыстос выступае як перакананы змагар за праўду і шчасце: «Раз ужо я з’явіўся на зямлю — я стану тут. Біцца буду не на жыццё, а на смерць. Казаць буду пра тое, што ёсць Чалавек і якое месца яго на Зямлі і ў Сусвеце, дзе пэўна ёсць шчаслівейшыя. Пра Мужнасць, пра Здзек, пра Веды, пра Доблесць казаць буду…» Напярэдадні ночы белых крыжоў Хрыстос прыходзіць да наступнага заключэння: «Я — тутэйшы. Я — беларус. Няма дзеля мяне даражэйшай зямлі, і тут я памру».

Праз падземны ход у Гародню пранікае войска, якое з Ваўкавыска прывёў Лотр. Хрыстос узяты ў палон. У горадзе караюць паўстанцаў. Але ўладары жыцця раптам адчулі, што ў людзях не было ўжо ранейшай пакоры і баязлівасці. Тыя, хто пазнаў волю, былі гордымі і нязломнымі. Хрыстос прамаўляе сваім суддзям праўдзівыя словы: «I не за самазванства вы мяне судзіце, а за тое, што я, махляр, валацуга, шалбер, перастаў быць махляром, стаў тым, кім вы мяне зрабілі, кім баяліся мяне бачыць. Уваскрэсні зараз бог, уваскрэсні той, з каго пачалася ваша справа, вы і з ім зрабілі б тое, што са мной». Хрыстос вытрымлівае катаванні, не раскайваецца ў зробленым, да канца гатовы несці свой крыж. Бурмістра горада Юстына ён пераконвае, што нараджаецца новая парода людзей «з веданнем і чысцінёй думак». Іх можна абылгаць, але нельга вытравіць іхнія імёны і справы з памяці народнай, бо нельга «зрынуць славу тых, хто гінуў і гіне за людзей, за народ». Дзеля шчасця і волі на зямлі Хрыстос гатовы ахвяраваць уласным жыццём. Што гэта? Самаахвярнасць у духу хрысціянскай маралі? Магчыма. Але пісьменнік у такое разуменне ўкладвае свой гуманістычны сэнс.

Радуючыся, што Юстын здолеў убачыць хлусню ў кожным запавеце, Хрыстос кажа яму: «Калі разгледзеў за высокімі словамі бессаромную брахню — значыцца, чалавек. Калі прагнеш іншага і святога, хай сабе не ведаючы, дзе яно, — значыцца, ёсць жа Чалавек на Зямлі? Не толькі ваўкі. Не толькі звяры, паскуды і хлусы». Тут выявілася неспатольная прага духоўнасці і непераможная вера ў чалавека, у яго стваральную сілу і розум, у яго бясконцае імкненне да ідэалу і дасканаласці.

Кашпар Бекеш цяпер бачыць у Хрысце не ашуканца, махляра і самазванца, а чалавека. Калі ж караюць сапраўднага чалавека, то дзе справядлівасць і праўда на зямлі? I ці ёсць у такім выпадку бог? Само жыццё прымушала сярэдневяковага гуманіста прыйсці да адмаўлення бога. Кашпар Бекеш захапляецца сябрамі Хрыста, якія ратуюць яго ад смерці і забіваюць тых, хто жадаў ягонага распяцця, — хлебніка, рыбніка, езуіта Басяцкага.

Раман заканчваецца сімвалічным апісаннем сустрэчы Хрыста са сваімі сябрамі. Фаўстына з Кляонікам і Марка Турай застаюцца на хутары, «а астатнія, на чале з Хрыстом, вырашылі ісці на поўдзень, у нечапаныя пушчы на мяжы Палесся і Белавежы, у месца, якое ведаў Хрыстос. Ісці, карчаваць і паліць там ляды, будавацца, жыць вольным жыццём і чакаць, чакаць святла».

Пісьменнік з любоўю і цеплынёй піша пра свайго героя. Хрыстос кемлівы, знаходлівы, вясёлы, гарэзлівы, махляр і прытворшчык. Але адначасова гэта мысліцель і пакутнік, праўдашукальнік і змагар. Страты, цяжкасці і няўдачы загартоўваюць яго. Уладзімір Караткевіч усхваляе асобу, якая вызваляецца ад путаў сярэднявечча. Нягледзячы на ўсе нягоды, гэты герой застаецца аптымістам. Ён здольны здзіўляцца і захапляцца жыццём, радавацца і смяяцца. I смех гэты надзвычай разнастайны і багаты. Часцей за ўсё ён сведчыць пра здароўе чалавечай натуры і разам з тым пра здароўе народа.

Твор напісаны надзвычай вобразнай, маляўнічай, багатай, сакавітай і добрай сучаснай мовай: «…Над Гародняй білі званы. Глуха бухаў дамініканскі касцёл, пагражаў бернардынскі, надрываліся званы Каложы і манастыра Барыса і Глеба, трывожна гудзелі святыя Ганна і набрамная Зафея, стагналі званы францысканцаў», «Думка (Альбіна Крыштофіча. — А. В.) кіпела, хвастала, забівала, джаліла, паліла». Архаізавана ў рамане толькі танальнасць. Возьмем пачатковыя радкі: «Будучы на схіле дзён, рыхтуючыся да агульнай чашы чалавечай…» і заключныя: «Выйшаў сейбіт сеяць на нівы свая».

Пісьменнік часта звяртаецца да Бібліі, што таксама пэўным чынам адбілася на стылі. Ён умела вы-карыстоўвае інверсію і стараславянізмы, якія надаюць твору велічнае і ўрачыстае гучанне: «гішторыяй круцельскай», «рачоны Хрыстос у Гародню зайшоў», «ныня і мы разам з вамі», «і не было яснасці ў душы ягонай», «Паўсюль пытаў ён аб жанчыне, якую шукаў, і нідзе ані слова не пачуў пра яе, і ў адчаі ўсё больш злаваўся на подласць роду людскога», «Што ж, ад гэтага пaдне мая справа?», ужывае гістарызмы: ратман, каноны, корд, баніцыя і іншыя.

Аўтар шырока выкарыстоўвае народныя выслоўі. Побач са словамі высокага кніжнага стылю ўжывае прастамоўныя словы ці выразы, свае ўласныя параўнанні — простыя, натуральныя, часам арыгінальныя і незвычайныя: «аж ногі да зямлі прыкіпелі, і неба здалося з літоўскі кажух», «Зямля была чорная. Уся ў сетцы трэшчын, у глыбокіх расколінах, сухая, як далонь земляроба і як порах», «народ, падобны на цюк анучніка, калматы, худы, як віца», «у пергаментны скрутак, пад якім, як крывавы плявок, вісела і гайдалася пячатка мудрага і вялікага Айца», «Горад гудзеў, як вулей, у які нейкі гарэза кінуў каменьчык» і іншыя.

У творы моцна адчуваецца іранічна-гумарыстычны гратэскны пачатак, які ўзнік з усведамлення беларускім сярэдневяковым чалавекам паўнаты жыцця, з адчування ім смешнага ў рэчаіснасці. Аднак пры ўсім камізме сітуацый, у якія трапляюць героі, пісьменнік гістарычна дакладны. Прыгадаем вобраз Багдана Роскаша, беларускага двараніна, Фамы Нявернага. Як вядома, Статутам 1529 года ў Вялікім княстве Літоўскім шляхта была вылучана ў самастойнае саслоўе. Шляхціч, паводле гэтага Статута, карыстаўся многімі прывілеямі, напрыклад, асабістай і маёмаснай недатыкальнасцю, быў вызвалены ад падаткаў. Галоўным ягоным абавязкам была воінская служба. У свядомасці беларускага народа выпрацаваліся крыху насмешлівыя адносіны да «шляхецкага саслоўя». Ды і мастацкая літаратура сказала сваё важкае слова пра дробнапамесную шляхту. Прыгадаем і Адама Міцкевіча, які пісаў, што шляхціц у сваім агародзе роўны ваяводзе, і Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча з ягонай «Пінскай шляхтай». Нельга абысці ўвагай таксама фанабэрыстага Адольфа Быкоўскага з «Паўлінкі» Янкі Купалы. I калі смех Купалы быў паблажліва-здзеклівы, то смех Караткевіча лагодны, стрыманы, афарбаваны лёгкай іроніяй. Вось як апавядае пра сябе Багдан Роскаш: «Скура ў мяне не такая грубая і закарэлая, як у нейкага там мужыка або ў польскага ці жмойскага двараніна, і таму я ішоў за высокай сваёй сахою асцярожна, каб церне не ўпялася ў нагу». Камічны эфект дасягаецца тут дзякуючы кантрастнасці — усведамленнем Роскашам сваёй перавагі над іншымі і рэальным станам рэчаў. Ён, як і звычайны мужык, ішоў за сахою босы, асцерагаўся, «каб церне не ўпялася ў нагу». Паказальна і наступнае выказванне Роскаша: «Ды дваранін нізавошта б з каня не ўпаў — хіба што толькі зусім п’яны». Там, дзе з’яўляецца Роскаш, пануе весялосць. Ён любіць пагуляць, выпіць і ўвогуле адчуць усе асалоды жыцця, якія толькі могуць быць. Каларытна і маляўніча апісаны ў рамане гулянкі апосталаў. Згадаем хоць бы сцэну, дзе магутны Багдан Роскаш для радасці і ўцехі апосталаў на выцягнутых руках прынёс аж восем дзевак і не зморкаў нейкіх, а такіх, дзе «ёсць што абняць». Як бачым, Уладзімір Караткевіч плённа працягваў і развіваў гумарыстычна-сатырычны кірунак у беларускай літаратуры.

Здаровым народным гумарам прасякнута ўся кніга. Каларытна апісаны ўцёкі «ліхадзеяў, скамарохаў, блазнаў несамавітых» са Свіслачы і ад шляхцюкоў з хутара ля вёскі Вераскава, дзе яны спалілі хату «каменнай бабы». Камічная сцэна ўваходу Хрыста і ягоных апосталаў у Гародню («і на тварах іхніх было ўсё, што душа зажадае, толькі не святасць»). З адценнем гумару і іроніі апавядае пісьменнік пра прыгоды сваіх герояў. Яны акунаюць п’янага да забыцця Лазара ў крыніцу, дзе той працверазеў. I ў падзяку за такое ўваскрэсенне дамашнія Лазара частуюць Хрыста і апосталаў ды даюць ім яшчэ на дарогу. Падарожнікі ідуць далей: «…I зноў дарога. Поўныя сумы за спіною. У скрыні ў Іуды бразгаюць грошы, і, значыць, можна ісці далёка-далёка. А перад Іліяшам бяжыць свіння. Адна з двухсот Лазаравых. Таму што Лазар — сальнік. Свіння харошая, пярэстая». Ад перапою ў іх баляць галовы. Сябры з самазадавальненнем і скрытаю ўсмешкай наракаюць, што ў падзяку за ўваскрэсенне Лазара іх добра-такі пачаставалі.

Наракае на свой лёс таксама і гародзенскі кат, які чалавека ведае да апошняга і лічыць, што работа ў яго старадрэўняя, пачэсная, ганаровая: «З усімі вялікімі людзьмі, ужо не кажучы пра ўсіх разумных, знаёмы». Нават ад людзей, якіх ён карае, гэты кат хацеў бы пачуць словы падзякі. Але яму падзякуюць хіба толькі айцы царквы.

А з айцоў царквы Уладзімір Караткевіч смяецца і здзекуецца больш, чым з каго. Аўтар выкрывае іх крывадушнасць, хлусню і распусту, іхні паразітычны спосаб жыцця. У іх і прозвішчы адпаведныя. Лотр па-народнаму значыць круцель, падлюга, нягоднік. Басяцкі — ад «басяк», таксама нясе ў сабе адмоўны здзекліва-зняважлівы сэнс. Яны ўвасабляюць зло і жорсткасць. Слугі бога спакойна спекулююць на тым, што для іх, намеснікаў бога на зямлі, павінна быць святым. Прадавец індульгенцый ускліквае: «Купляйце дараванне. Вы можаце купіць сабе адпушчэнне нават за тое, што згвалціце адзінаццаць тысяч вядомых святых дзеў — оптам ці ў розніцу, калі хопіць на гэта моцы вашай, якая — ад бога…»

Пісьменнік смяецца з усяго коснага і аджываючага, выступае супраць усякага абмежавання духоўнай свабоды, супраць усякай дагматыкі. Альбін Крыштофіч асуджае палітыку царквы, якая дурманіла народ, сцвярджае, што «гуманістам у гэтай юдолі не шанцуе… А шанцуе ў гэтай юдолі шэльмам, паскуднікам, ашу-канцам і круцялям». У спрэчцы з Лотрам ён крытыкуе ўсё адмоўнае і злое ў жыцці, выкрывае і праклінае служак веры і ўладароў: «У нас зараз блажэнны начныя грамілы, гандляры жаночым гонарам, ханжы, забойцы, атрутнікі чыстых, п’яныя каты, зацямніцелі, душыцелі праўды. Блажэнны прадажныя…»

Раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» ўвабраў многія жанрава-стылёвыя адзнакі творчасці Уладзіміра Караткевіча. У падзагалоўку аўтар назваў яго «Евангелле ад Іуды». На самым пачатку твора паведаміў, што, «будучы на схіле дзён», хоча распавесці пра падзеі даўніны. Пра далёкія падзеі ўласнай біяграфіі ўспамінае галоўны герой і ў аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха». Ад першай асобы ідзе апавяданне і ў рамане «Чорны замак Альшанскі». Асабісты пачатак выяўляецца таксама ў рамане «Каласы пад сярпом тваім». У рамане ж «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» адчуваецца большая аб’ектывізацыя ў падыходзе да адлюстроўваемых падзей і характараў, што з’яўляецца характэрным для многіх гістарычных раманаў сусветнай літаратуры.

Асэнсоўваючы постаць Хрыста, пісьменнік уводзіць у твор «словы» ад летапісца, ад другога летапісца і ад двух сведкаў. I такі супастаўляльна-параўнальны пагляд на далёкія падзеі надае большую пераканаўчасць, глыбіню і шматграннасць аўтарскаму апавяданню. Уладзімір Караткевіч захапляецца старажытнай беларускай мовай, яе чароўным, лаканічным і трохі наіўным стылем, часта дае слова летапісцу, які хоць часам «наблытаў і сям-там нахлусіў, але застаўся геніем стылю, геніем мовы, геніем хітрай іроніі і сонечнага гумару».

Сапраўднай маленькай жамчужынай, згубленай у старой пыльнай кнізе, выглядае прыведзенае ў рамане апісанне гісторыі з сукняй. Караткевіч заўважыў, што апавяданне пра сукню напісана ў летапісца «такой цудоўнай грубай і плоцкай мовай, так па-беларуску гавораць, гарлаюць і спрачаюцца ў ім удзельнікі гэтай гісторыі, такія яны жывыя, нягледзячы на адлегласць стагоддзяў». Гэта вызначэнне добра стасуецца і да адлюстраваных ім падзей і характараў у рамане. Пісьменнік не толькі паказаў матываванасць тых або іншых учынкаў сваіх герояў, раскрыў іх адметнасць, але і стварыў пераканаўчыя і яркія малюнкі людскога натоўпу, даў яскравыя апісанні тагачаснай зброі, адзення, вуліцаў і плошчаў Гародні, знешняга і ўнутранага выгляду замка.

Героі твора выглядаюць жывымі, а падзеі, апісаныя ў ім, — пераканаўчымі і праўдзівымі. Тут узноўлены дух тагачаснай эпохі, што надае раману асаблівую мастацкую каштоўнасць.

Непаўторна раскрыліся ў рамане вобразы апосталаў, асабліва Багдана Роскаша (Фамы) і Іосіі бен Раввуні (Іуды). Няпростыя жыццёвыя выпрабаванні вынесла Марына Крывіц (Магдаліна). Уражваюць словы і паводзіны дамініканца Фларыяна Басяцкага, мяккі, незвычайна багаты інтанацыямі голас якога «нібы зачароўваў, нібы душу цягнуў з вачэй». Калі ён гаварыў, то з ягонага рота «нібы плыў смярдзючы гной, нібы травінка-джала высоўвалася з-пад языка». Не проста як ідыёт, а як ідыёт дзейны, «упэўнены ў сваіх велічы і розуме», выступае ў кнізе войт Цыкмун Жаба з ягонымі бязглуздымі рэплікамі і гульнёй, дзе ён выкарыстоўвае начоўкі і розныя фігуры-выявы.

Майстэрствам і глыбінёй зместу чаруюць заключныя раздзелы рамана, дзе апісваецца лёс Братчыка, ягоны шлях на Галгофу і ягоная сустрэча са сваімі сябрамі. У сне ён трапляе на неба, у рай, сустракаецца з самім богам Саваофам. Там усё, нібы на зямлі. I гутарка з богам адбываецца ў нязмушаных абставінах, нібы ў сялянскай хаце. Бог і дзева Марыя частуюць госця. Іх узрушвае апавяданне Хрыста пра злыбеды і няшчасці, што пануюць на зямлі беларускай, пра здзек і глум, якія там чыняцца над народам. Узнёсшыся на неба, Хрыстос убачыў там дастатак і заможнасць: «Кожная вёска была, як пахучы букет». Уся зямля была дагледжанай, яна «дымела ад сытасці і задаволення, на вачах гонячы ўгору злакі і дрэвы». Як народная і аўтарская мара пра лепшае жыццё з’явілася перад вачамі Братчыка і тая зямля, з якой ён прыйшоў: «Абдзёртая і няшчасная пры ім, абрабаваная ваяводамі і войтамі і драпежнымі набегамі чужынцаў, яна зараз распасціралася перад ім у нятленным ззянні вечнай красы». I гучала на ёй «пяшчотная і цвёрдая, прыўкрасная, вечная, неўміручая беларуская мова».

Велічным і сімвалічным атрымаўся фінал твора, дзе сейбіты на чале з Хрыстом «падымаліся на вяршыню круглага пагорка, як на вяршыню зямнога шара». Ішлі яны насустрач нізкаму сонцу, «і, гатовае да новага жыцця, падала зерне ў цёплую, мяккую зямлю».

У рамане сцвярджаюцца высокія гуманістычныя ідэалы праўды, справядлівасці, дабра. I ў гэтым яго агульначалавечая і мастацкая каштоўнасць.

Змест рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» не вычэрпваецца толькі апісаннем прыгод Братчыка і ягоных апосталаў. Ён значна глыбейшы. Пісьменнік адзначыў, што гэта «не камедыя і не трагедыя, а трагікамедыя, смех праз слёзы, народная драма, калі хочаце».

Па мастацкіх адзнаках блізкая да рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» легенда (як вызначае жанр сам аўтар) «Ладдзя Роспачы». Напісана яна ў ліпені — жніўні 1964 года ў Рагачове. З’явілася спачатку ў перакладзе Васіля Сёмухі на рускай мове («Неман», 1968, № 2). Упершыню на беларускай мове надрукавана ў 1978 годзе. Гэта надзвычай своеасаблівы і арыгінальны твор. У лісце да Янкі Брыля ад 26 ліпеня 1964 года Уладзімір Караткевіч заўважыў, што піша навелу «Ладдзя Роспачы» «аб адным сярэдневяковым беларускім «зламірозе», які любіў жыццё, што атрымліваецца «дзікая, але своеасаблівая мешаніна з „Дэкамерона“, Рабле, французскіх фаблё і беларускіх не вельмі прыстойных казак».

Як і ў рамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», у «Ладдзі Роспачы» ўслаўляецца асоба, вызваленая ад путаў сярэднявечча. У цэнтры апавядання «небагаты, але добрага роду дваранін» Гервасій Выліваха з горада Рагачова. «Быў ён багаты сябрамі і неабдзелены жаночай увагай.

Сабою быў дзівосна гожы і пяшчотны, а паводзін — самых заганных. Хобаль, залётнік, піяка, задзіра, біток, бабздыр несамавіты. Не было на ўсёй зямлі беларускай падобнага яму».

Многія ашуканыя мужы былі незадаволены Вылівахам, але нічога, на жаль, не маглі з ім зрабіць. I вось тады, калі свае землі аб’язджала Бона Сфорца, жонка Жыгімонта I Старога, яны звярнуліся за дапамогай да яе. Каралева выклікае да сябе Выліваху і імкнецца скіраваць таго на правільны шлях, угаворвае яго кінуць распусту і разгульнае жыццё. Аднак намаганні каралевы засталіся марнымі. У размове з Бонай Сфорца ён сказаў, што нельга рабіць касцёл з усяго свету, што жыццё кароткае і што людзі гавораць пра заўтра, якога не будзе, бо не ўмеюць жыць. Выліваха аказаўся незвычайным жыццялюбам. Ён умеў любіць. За ўсе свае грахі Выліваха папрасіў у каралевы толькі аб адной паслузе: ён жадаў бы паказаць ёй гэты свет… I каралева згадзілася. Яна была ў захапленні. «А потым, — апавядае пісьменнік, — паехала, так і не пахіснуўшы Выліваху ў яго абрыдлівай і закаранелай ерасі і, галоўнае, не пакараўшы яго. Дзіўна, на вуснах яе не было горкай усмешкі, што спадарожнічае паражэнню, а вочы былі прасветленыя, нібы яна ўдастоілася сузіраць святы Грааль, які, як вядома, ёсць вышэйшая ісціна».

I тады да Вылівахі прыйшла другая жанчына, вышэй за якую нікога не было на зямлі. Гэта была Смерць. Герой вельмі здзіўлены з’яўленню гэтай міфічнай істоты з касою за спіной. Ды і яна нібы збянтэжылася: «Больш за ўсё я не люблю прыходзіць па такіх, як ты, — урэшце сказала яна. — Яны такія прагныя да жыцця, што я пачынаю думаць: ці не памылілася я са сваёй работай. I яны так любяць гэтую зямлю, што я ў сваіх пячорах пачынаю на хвіліну зайздросціць ім». Пісьменнік, па-майстэрску выкарыстоўваючы ўмоўна-фантастычныя прыёмы жанру фальклорных і агіяграфічных твораў, паказвае далейшыя прыгоды Вылівахі ў падземным царстве.

Адыходзячы ў свет ценяў, Выліваха захапіў з сабою кветку шыпшыны як адзнаку той зямлі, якую яму балюча пакідаць і якая да апошніх дзён жыцця застанецца з ім. На мяжы быцця і небыцця, у крытычны і адказны момант свайго жыцця пранікнёна і шчыра прамаўляе: «Божа зямлі маёй… Нялітасцівы і жорсткі, калі ты ёсць. Нядбалы і сонны. Што б ні было, як бы ты ні здзекаваўся з яе — я ўсё ж веру табе. Таму што воляй тваёй я нарадзіўся тут, дыхаў яе паветрам, піў яе ваду, еў яе хлеб і цалаваў яе жанчын. Які б ты ні быў — я бласлаўляю гэты твой адзіна разумны ўчынак». Пісьменнік выказаў тут нешта вельмі ўласнае і запаветнае.

Жыццёвы аптымізм, бадзёрасць і гумар не пакідаюць героя і ў падземным царстве. Ён здзекліва адзываецца пра папа, які і ў ладдзі на стырне сядзіць, абураецца, што і за перавозку ў царства памерлых, як і ў жыцці за ўсё, трэба плаціць, а Перавозчыка параўноўвае з цівуном, пяе цудоўныя песні, напоўненыя радасцю жыцця, любоўю да пакутнага і дзівоснага роднага краю, да ягонага люду, які «ўпарта ўстае над светам нават пасля найцямнейшай ночы». Кветка-шыпшына, ягоная зямля, заўсёды была з Вылівахам, яна давала яму сілы, і яе яркае святло адганяла пачварных уладароў падземнага царства.

I таму за жыццярадаснасць сваёй натуры ён павінен паплаціцца перад Смерцю. Але перад тым, як пазбавіць сваю ахвяру забыцця, Смерць рашыла прынізіць і зняважыць яе, сцвердзіць марнасць чалавечага жыцця. Першае, што яна зрабіла, гэта пасадзіла ў ладдзю побач з Вылівахам Бярозку, дзяўчыну, што была вельмі падобная на адзіную жанчыну, якую ён некалі больш за ўсё кахаў і якая «аднеслася паблажліва да яго маленняў».

Смерць зларадна кідае горкія і балючыя словы: «Я ведаю цану ўсім вам. Мужчыны подлы народ, але няма нікога падлейшага за жанчын…» Словы гэтыя былі сказаны тады, калі яна згуляла з Вылівахам у шахматы на ягонае жыццё і выйграла партыю. Выліваха ведаў, што ў Смерці нельга выйграць. I тым не менш гуляў з ёю. Жыццё таксама гульня. I ён хацеў прадоўжыць хоць на некаторы час сваё існаванне.

Смерць здзекліва насміхаецца з чалавечага племені, у якім, на яе думку, гатовы кожны, кінуўшы ўсіх астатніх, ратавацца. Аднак Выліваха адмовіўся гуляць на кветку, што ўвасабляла родную зямлю. Аказваецца, не ўсемагутная Смерць. Нягледзячы ні на што, нязломным з’яўляецца людскі дух.

Смерць прапануе Выліваху згуляць на дваццаць гадоў жыцця ўсіх тых людзей, якія прыйшлі да яе разам з ім. I герой згаджаецца. Хоча выратаваць іх і сябе. Прага да жыцця кіруе ўсімі думкамі Вылівахі: «Рабі нечаканае, рабі, як не бывае, рабі, як не робіць ніхто, — і тады пераможаш… Таму што толькі дурні разважаюць заўсёды па правілах здаровага сэнсу». I Смерць на гэты раз «не магла адолець толькі аднаго: боскай непаслядоўнасці чалавечай думкі». Галоўны герой разам з Бярозкай, са сваімі новымі сябрамі вяртаецца на зямлю. Нельга перамагчы чалавека, нельга перамагчы народ, «які жыў насупор і не так і ўзрошчваў шыпы на сваіх карэннях, а не на сцяблінах», нельга перамагчы жыццё — галоўная думка твора.

У вобразе Гервасія Вылівахі ўвасобіўся нацыянальны характар, жывы народны дух, непакорлівы, насмешлівы, невынішчальны і стойкі ў любых нягодах. Трапіўшы ў падземнае царства, Гервасій жыве рэальнымі і зямнымі інтарэсамі. I глядзіць на ўсё аптымістычна. Знешне спакойны ён нават і тады, калі Смерць напамінае, што павук Арахна хутка вып’е з яго жыццё і памяць. Гервасій пры гэтым раіць той абнавіць яе гаспадарку.

Гервасій Выліваха адчувае сваю перавагу над ценямі падземнага царства Смерці, ён над усімі імі насміхаецца, здзекуецца з іх.

Пісьменнік пераканаўча паказаў, што і на беларускай нацыянальнай глебе ёсць постаці тыпу Пантагруэля, Тыля Уленшпігеля ці Кала Бруньёна. Гервасій Выліваха і Юрась Братчык — іх духоўныя браты. Гэта натуры актыўныя і неспакойныя. Яны таксама ўвасабляюць здаровы народны пачатак ва ўспрыманні і ацэнцы жыцця, народны гумар і аптымізм. Уладзімір Караткевіч упершыню ў беларускай літаратуры стварыў такія каларытныя і самабытныя характары.

Твор вызначаецца раскаванай, лёгкай і гарэзлівай манерай апавядання. Адначасова ён прасякнуты глыбокім роздумам пісьменніка над сутнасцю жыцця і лёсам роднай зямлі. Ладдзя Роспачы — гэта Беларусь, якая, пераадольваючы змрок забыцця, бяспамяцтва і жахі апраметнай, уваскрасае і адраджаецца. Ад смерці і знікнення яе ратуе Гервасій Выліваха — жыццялюб, мастак (ён не расстаецца з лютняй і ў царстве Смерці), абаронца людзей, бунтар і шчыры патрыёт роднай зямлі. У. Караткевіч сцвярджае, што любоў, цярпенне, смех і жартаўлівасць дазволілі беларускаму народу выстаяць у самых неспрыяльных умовах.

I яшчэ пісьменнік выкрывае такую ганебную з’яву, як здрада, рэнегацтва. Так, у Перавозчыка (Шолаха), які прадаў Полацк кіеўскаму князю Уладзіміру, пасля песні Гервасія Вылівахі пакаціліся пякучыя слёзы. Яны знішчылі на вачніцах плесню, і з-пад яе з’явіліся вочы. Перавозчык становіцца не толькі фізічна, але і духоўна відушчым. Ён з болем перажывае ўласную здраду, якая прынесла няшчасці Полацку. Апавядаючы пра трагічную гісторыю Рагвалода і ягонай сям’і, ён дае ацэнку кіеўскаму князю Уладзіміру, называе яго страшным чалавекам, заўважае, што «і не апосталам ён быў роўны, а самому Сатаніілу». Палачанін згадвае, што ў пазнейшыя часы Іван Крывавы «выразаў ледзь не ўвесь мой горад». Гальяша-медавара таксама не пакідае трывожная памяць пра знішчаны стральцамі ягоны горад. Выйграючы шахматную партыю, Гервасій Выліваха думаў, «што як Смерць вось зараз не можа перамагчы яго, так ніколі не пераможа яго жывых братоў вялікае каралеўства, у якім уладарыў рагаты ягоным дбаннем Цыкмун», нават калі гэтаму будуць спрыяць некаторыя нягоднікі са знакамітых шляхецкіх родаў.

Падзеі, што апісваюцца ў «Ладдзі Роспачы», як сцвярджае і сам аўтар на пачатку апавядання, адбыліся чатырыста год таму. Аб гэтым сведчыць і наступны факт. Над ладдзёй з’яўляецца істота цара Івана Крывавага, які на тым свеце не атрымаў забыцця і таму за свае злачынствы павінен пакутаваць да той пары, пакуль, як адказаў некаму з ладдзі Перавозчык, «такія, як ты, не кінуць яго хваліць». Як вядома, цар Іван IV Жахлівы (Крывавы) памёр у 1583 годзе. Аднак Бона Сфорца не магла жыць у 80-я гады XVI стагоддзя (каралева памерла ў 1557 годзе). Магчыма, тут, свядома ідучы на пэўныя зрухі ў часе, Уладзімір Караткевіч хацеў супрацьпаставіць рускі і італьянскі дэспатызм. Аднак несумненна тое, што напісаны твор пра жыццярадаснага чалавека, пра яго духоўнае разняволенне.

Прататыпамі Гервасія Вылівахі маглі стаць дзядзька Ігар Васілевіч Грынкевіч і ягоныя сябры-рыбаловы. Так, у лісце да Янкі Брыля ад 21 жніўня 1959 года Уладзімір Караткевіч, згадваючы свой нядаўні, амаль месяц, побыт у Рагачове, пісаў: «Падабралася ў нас кампанія: я ды дзядзька, ды два яго сябры, Мікола ды Пятро. І што мы нарагаталіся, што разыгралі адзін аднаго, што юшкі насёрбаліся!

І галоўнае, кожны дзень — гэта тысячы адкрыццяў».

Побыт Уладзіміра Караткевіча ў Рагачове стаў асновай для зместу дзевятага раздзела ягонага рамана «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць»), калі галоўны герой Андрэй Грынкевіч наведаў гарадок Сухадол, у якім пазнаецца Рагачоў. Тут згадваецца і вялізны дом, што пабудаваў яшчэ ў 1914 годзе дзед Васіль Юллянавіч, дзе Андрэй атрымаў вялікі пакой і дзе натхнёна пачаў працаваць. Апісваецца і вясёлая рыбацкая кампанія, якая складалася з дзядзькі, настаўніка Мікалая Якаўлевіча, Пятра і самога героя.

У рамане адзначаецца, што Андрэй любіў свайго дзядзьку не толькі за тое, што ён быў адмысловым рыбаком і добрым садаводам, але і за тое, што ў дзядзькі, які шмат перажыў у жыцці, «быў рэдкі гумар, такі сонечна-вясёлы, такі смачна-з’едлівы, што каля яго людзі смяяліся да знямогі з раніцы да вечара». Думаецца, што Ігар Васілевіч паслужыў прататыпам дзядзькі ў рамане. Гэты чалавек быў духоўна блізкі Уладзіміру Караткевічу, ён зрабіў пэўны ўплыў на фармаванне таленту мастака.

Дзедаў дом, у якім жыў дзядзька з сям’ёй, быў заўсёды гасцінным і ўтульным для пісьменніка. 15 мая 1981 года ён падараваў Ігару Васілевічу свае «Выбраныя творы» ў 2-х тамах (Мн., 1980) з такім надпісам: «Дарагому дзядзьку Ігару, майму другому бацьку».

Уладзімір Караткевіч пісаў свае творы ў розных мясцінах — у Оршы, Лесавічах, Маскве, Мінску, Каралішчавічах, Чалябінску… Многія з іх, асабліва ў 60-я гады, былі створаны ў Рагачове. Ёсць падставы гаварыць, што для Уладзіміра Караткевіча Рагачоў быў тым, чым былі для Пушкіна Міхайлаўскае ці для Янкі Купалы Акопы.

Прататыпам Гервасія Вылівахі мог стаць і рагачовец Зміцёр Дорахаў, якога ў лісце да Янкі Брыля ад 26 ліпеня 1964 года (якраз тады пісалася легенда) ён ахарактарызаваў як «enfant perdu (франц. — згубленае дзіця. — А. В.) усяго Рагачова, які смешачкамі начальству і мешчаноце жыць не дае». Мог быць ім і рагачовец-асілак (ён згадваецца ў нарысе «Зямля пад белымі крыламі»), які «калісьці ў Рагачове, на спрэчку, пазносіў у адно месца дзесяць дванаццаціпудовых якараў з баржаў і пераблытаў іх лапамі так, што пасля куча людзей з гэтых лайбаў ледзь разблыталі, каб кожнаму забраць свой». Такіх людзей нараджала беларуская зямля, і пісьменнік паказаў іх у сваіх творах.

11 лістапада 1966 года ў Рагачове Уладзімір Караткевіч закончыў і аповесць «Чазенія», адзін з лепшых сваіх твораў. Была надрукавана ў часопісе «Маладосць» (1967, № 2 — 3). Кніжнае выданне твора з’явілася спачатку на рускай мове (1969), потым на беларускай (1970). Асабліва шырокі водгук у чытачоў атрымала пасля публікацыі ў перакладзе на рускую мову ў часопісе «Молодая гвардия» (1969, № 12). На шматлікія пытанні чытачоў Уладзімір Караткевіч адказаў у нататцы «Чытачам «Чазеніі» («Молодая гвардия», 1970, № 9), дзе зазначыў, што штуршком да напісання твора сталі ўражанні, атрыманыя ім пад час наведвання ў жніўні — верасні 1965 года Далёкага Усходу, у тым ліку і запаведніка «Кедравая падзь», што ягоныя героі маюць рэальных прататыпаў, сказаў пра сутнасць і мастацкія асаблівасці гэтай, як ён вызначыў, паэмы ў прозе.

У сваіх творах пісьменнік паказаў, што рэчаіснасць увогуле рамантычная. Незвычайнае, прыгожае ў жыцці трэба проста ўбачыць і адчуць. Дзеля красы, шчасця і дасканаласці неабходна ісці праз пакуты і страты, як здарылася з героямі аповесці «Чазенія» Севярынам Будрысам і Гражынай Арсайлай.

Малады і таленавіты вучоны-атамнік Севярын Будрыс атрымаў вышэй дапушчальнай дозу апраменьвання. Як і класічны рамантычны герой, ён знаходзіць ратунак ад поступу цывілізацыі на прыродзе, у далёкаўсходняй тайзе. Севярын Будрыс больш ужо не мог быць рацыяналістычна заведзеным робатам і няволіць, нібы ў клетцы, парывы сэрца і душы. У глыбокім роздуме герой прыходзіць да высновы: «Нельга бясконца стрымліваць самае святое — урэшце адбудзецца выбух». І, каб пазбегнуць гэтага выбуху, пазбавіцца моцнай душэўнай стомы і пустаты, ён уцякае і ад сябе ранейшага, і ад сваёй працы, і ад таго асяроддзя, якое нівелюе і разбурае асобу. Трапляе ў прыморскі запаведнік «Тыгравая падзь». Сустракаецца з Гражынай Арсайлай, студэнткай-біялагіняй. Маладыя людзі закахаліся.

Па-ранейшаму адмоўна да творчасці Уладзіміра Караткевіча ставіўся Якаў Герцовіч. У сваім артыкуле «Шукаць у рэальным жыцці» («Літаратура і мастацтва», 25 чэрвеня 1971 г.) ён сцвярджаў, што ў «Чазеніі» пісьменнік выказаў прыхільнасць да утапічнай схемы, да ігнаравання навукова-тэхнічнага прагрэсу і ядзернай фізікі. Гэты адыёзны крытык асудзіў таксама і Серафіма Андраюка, які ў сваёй рэцэнзіі «На рамантычнай хвалі» («Полымя», 1971, № 5), прысвечанай кнізе У.Караткевіча «Чазенія» (1970), апраўдваў паводзіны Севярына Будрыса тым, што героя «мучаць страшэнныя прывіды атамнага выбуху». Жыццё, аднак, паказала, што меў слушнасць Серафім Андраюк. Сёння, пасля Чарнобыля, асаблівую актуальнасць набываюць думкі пісьменніка пра прыроду, пра чулае, беражлівае і разумнае да яе стаўленне. І пісьменнік у сваіх творах не толькі паэтызаваў прыроду, але, як чуйны барометр, і папярэджваў пра магчымыя трагічныя вынікі, абумоўленыя неразумнымі адносінамі чалавека да навакольнага асяроддзя, што выявілася ў нарысе «Званы ў прадоннях азёр» (1969), артыкуле «Абдуванчык на кромцы вады» (1980) і ў іншых творах.

Выключная вядомаць твора яшчэ ў канцы 60-х гадоў была абумоўлена і тым, што ў ім аўтар здолеў раскрыць не толькі моцную прагу сваіх герояў да дасканаласці, але таксама змог паказаць веліч і красу кахання і прыроды. Акрамя таго, аповесці ўласцівы эмацыянальная ўсхваляванасць, вытанчанасць стылю, інтэлектуальнасць і глыбокая духоўнасць.

Польскі даследчык Фларыян Няўважны пісаў: «Чазенія» — гэта паэма ў прозе пра сілу жыцця, трываласць дружбы, пра сілу кахання і спачування, магутнасць дабра, чалавечнасці і праўды, што выяўлена не толькі ў вобразах галоўных герояў, іхніх сяброў, але таксама ў з’явах прыроды, якая выступае тут, хто ведае, ці не галоўным героем і паказчыкам прагрэсу" («Przyjazn», 1971, № 5). Крытык адзначыў, што гэту аповесць па стылю можна суаднесці з творамі Міхаіла Прышвіна, Канстанціна Паўстоўскага, Івана Сакалова-Мікітава, Уладзіміра Арсеньева, Аляксандра Грына, але яна наскрозь самабытная і арыгінальная. Пісьменнік здолеў стварыць у ёй пластычныя малюнкі прыроды, перадаў самыя тонкія адценні ў думках і пачуццях чалавека. Тут услаўлены чалавек, паказана ягоная веліч і духоўная сіла.

Героі аповесці прыгожыя і высакародныя. Іхняе расстанне прыносіць у твор драматычныя ноты. Тым не менш аповесць прасякнута радасцю і аптымізмам, сцвярджэннем прыгажосці і велічы чалавека.

Ужо аўтарскія характарыстыкі твора (паэма, паэма ў прозе) і тыя вызначэнні (песня, саната, накцюрн, балада, псалом), якія ўводзіў пісьменнік у назвы раздзелаў, засведчылі яго рамантычны характар. Аповесць гучыць як пранікнёная і чароўная песня. Дарэчы, у прыхільнасці Уладзіміра Караткевіча да лірычнай манеры пісьма, разняволенасці і, адначасова, да жанравага сінтэзу таксама, думаецца, раскрываецца рамантычная сутнасць ягонага таленту.

Сімвалічны сэнс закладзены і ў назве аповесці. Чазенія — гэта дрэва, якое засяляе камяністую глебу, дробіць яе сваімі каранямі, угнойвае лісцем, а потым сабою, калі адмірае, і робіць гэту глебу ўрадлівай, прыдатнай для іншых раслін і дрэў. Так і людзі.

У аповесці «Чазенія» пісьменнік дасканала выпісаў жывёльны і раслінны свет Прымор’я. Ён быў чалавекам шырокіх і грунтоўных, сапраўды энцыклапедычных ведаў.

Антываенным пафасам прасякнута аповесць «Лісце каштанаў» (1972). Гэта ўсхваляваны і журботны ўспамін пісьменніка пра ўласны лёс і лёс свайго пакалення, чыё дзяцінства і юнацтва было апаленае вайной.

Падзеі твора адбываюцца ў толькі што вызваленым ад фашыстаў Кіеве. Тут, на беразе Дняпра, у горадзе, які ляжыць у руінах, праходзіць са сваімі клопатамі жыццё герояў аповесці — беларуса Васілька Стасевіча, ад імя якога вядзецца апавяданне і які шмат чаго ўзяў ад аўтара, украінцаў Раланда Дзмітрэнкі, Багдана Цара і Яўгена Кульбы, украінкі, малдаванкі, а можа, крыху і цыганкі Нонкі Юніцкай, немца Карла Канецкага, яўрэя Навума Фінееса. Яны ў свае «чатырнаццаць-пятнаццаць-шаснаццаць год» ці то пад акупацыяй, ці то ў партызанах, ці то ў эвакуацыі добра зведалі, што такое вайна.

Трагічныя падзеі нядаўняга мінулага прысутнічаюць у іхняй памяці і свядомасці, выяўляюцца ў іхніх гульнях і адносінах паміж сабою. Іх глыбока абурае несправядлівасць і жорсткасць: «Знявечаныя, без пары дарослыя, мы ўсё ж не білі ляжачага ботам у бок і не гулялі ў расстрэл».

Напаўгалодныя падлеткі елі нават мякаць з лопухаў. Але ў іхнім жыцці было нямала і радасцяў. У той час да іх прыйшло і першае каханне. Пісьменнік з цеплынёй згадвае: «Божа мой, якія мы былі маладыя, якія да святасці дурныя і якія бязглузда, па-боску чыстыя!» Ён дакладна раскрывае характары сваіх герояў. Закаханыя Васілька Стасевіч і Нонка Юніцкая жывуць марай пра лепшае, мірнае і шчаслівае жыццё.

Каб наблізіць гэта жыццё, героі аповесці выношваюць задуму ўцячы на фронт. Але туды яны хочуць трапіць з уласнай зброяй. Таму пайшлі за горад і пачалі адкопваць у глыбокім яры кулямёты і вінтоўкі, якія пакінуў вораг пры адступленні і замініраваў гэту тэрыторыю. Раздаюцца выбухі. З сямі падлеткаў толькі двое засталіся жывымі.

Здарылася гэта тады, калі ападала лісце каштанаў. І той, хто застаўся жыць, заўсёды ў гэты час з горыччу і журбой думае пра сваіх дачасна загінуўшых сяброў, пра «знявечанае юнацтва».

Караткевічаўскі свет не пазбаўлены ідыліі, аднак ён вельмі часта драматычны. На трывожнай і хвалюючай ноце заканчваецца аповесць «Чазенія». Гінуць многія героі крыштальна чыстай аповесці «Лісце каштанаў». Трагічнымі сцэнамі пачынаецца і заканчваецца раман «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць»). Герой апавядання «Былі ў мяне мядзведзі» спачатку ў дзяцінстве, а потым у сталым узросце страчвае блізкіх і дарагіх яму мядзведзяў Бурыка і Тапа. Першага адпускаюць у лес. Другога, ручнога мядзведзя, які стаў ахвярай чалавечай чэрствасці і жосткасці, застрэлілі.

Уладзімір Караткевіч выказваў пастаянную і асаблівую прыхільнасць да гістарычнага і дэтэктыўнага жанраў, дзе ставіў і імкнуўся вырашыць агульначалавечыя праблемы жыцця і смерці, дабра і зла. У той жа час гэта надзвычай нацыянальны пісьменнік, што выразна адчуваецца ў адным з самых папулярных яго твораў, гістарычна-дэтэктыўнай аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» (1950, 1958).

У гэтым творы пісьменнік асудзіў сацыяльны прыгнёт, тыранію, уціск і дэспатызм, увасабленнем якіх з’яўляецца дзікае паляванне, якое наганяе жах як на Надзею Яноўскую, уладальніцу маёнтка Балотныя Яліны, так і на сялян у акрузе. Адначасова ў аповесці ставяцца вечныя пытанні аб прызначэнні чалавека на зямлі, аб сутнасці ягонага жыцця і любові да радзімы, паказваецца вялікае, прыгожае і чыстае каханне.

Падзеі твора адбываюцца ў канцы 80-х гадоў XIX стагоддзя. Вучоны-фалькларыст Андрэй Беларэцкі, шукаючы народныя легенды, трапляе ў глухі, закінуты маёнтак Балотныя Яліны, уладальніцай якога з’яўляецца Надзея Яноўская, апошняя з калісьці слаўнага і магутнага роду. Там ён становіцца сведкам многіх фантастынчых і незвычайных здарэнняў.

Галоўны герой — інтэлігент, які пачынае ўсведамляць сваю нацыянальную прыналежнасць і сацыяльнае прызначэнне ў той час, калі панавалі прыгнёт і дэспатызм. Гэтыя гады ён называе праклятымі. «Для мяне ў той час, — успамінае Андрэй Беларэцкі, — было значна больш важлівым зразумець, хто я, якім багам я павінен маліцца… Я тады шукаў свой народ і пачынаў разумець, як многія ў той час, што ён тут, побач, толькі за два стагоддзі з нашай інтэлігенцыі добра выбілі гэта разуменне». Беларэцкі выбраў прафесію, якая наблізіла яго да народа і дапамагла зразумець гэты народ. Вывучэнне народнай творчасці шмат дало яму. Паступова ён становіцца гарачым патрыётам роднай зямлі і надзвычай востра ўсведамляе сацыяльную несправядлівасць тагачаснага ладу: «І паўсюль я бачыў гора народнае, бачыў брудных дзяцей, бачыў сляпых жабракоў, бачыў гора народа майго, даражэй за які — я зараз ведаю гэта — у мяне не было нічога на свеце… Але найбольш бачыў я апошнюю бульбу ў місе, чорны, як зямля, хлеб…»

Тады быў час, калі «якраз падыходзіў да канца доўгі і балючы працэс выміранння нашай шляхты». Трапіўшы ў Балотныя Яліны, ён глядзіць на галерэю роду Яноўскіх, а таксама на сам палац і пераконваецца — усё занепадае. Гаспадыня маёнтка здалася яму проста заморышам. «Яна была слабай, як сцяблінка палыну на мяжы», а ў вачах яе быў «нейкі незразумелы, застыглы выраз». Яе вельмі напалохала тое, што Беларэцкі цікавіцца легендамі, бо ў тым запаветным краі, куды ён трапіў, «прывідаў і зданяў больш як жывых людзей».

Сэнс гэтых слоў хутка стане зразумелым Беларэцкаму. Апошнім часам у доме сталі бачыць Малога Чалавека і Блакітную Жанчыну, якія з’яўляліся ноччу, хадзілі па карнізах і пакоях, а потым бясследна знікалі. Яны прыходзілі заўсёды перад смерцю каго-небудзь з роду Яноўскіх. А Надзея Яноўская была апошняй спадчынніцай маярату калісьці магутнага роду. Горш таго, у наваколлі з’явілася дзікае паляванне караля Стаха. Два гады таму яно забіла бацьку Надзеі Рамана Яноўскага, наганяла страх на ўсё наваколле. Ужо неаднаразова зноў з’яўлялася каля сцен палаца, пагражала смерцю гаспадыні маёнтка. Над ёю вісеў радавы праклён.

Андрэй Беларэцкі не паверыў гэтым байкам. Але сам чуў уночы крыкі і стогны. Герой згадаў, што ў палацы Любамірскіх у Дуброўне таксама чуліся дзікі лямант і шоргат. Аказалася, нейкі жартаўнік замураваў сасуд з ртуццю і залатымі манетамі ў комін якраз у тым месцы, дзе ён выходзіў на сонечны прыпёк. Перамена тэмпературы выклікала гэтыя таямнічыя гукі. Магчыма, і тут прычынай таямнічых гукаў з’яўляюцца «галаснікі», асобай формы гарлачы. Беларэцкі абяцае Надзеі разабрацца ў гэтым.

Надзея Яноўская асуджае свой род, які прынёс ёй столькі няшчасця: «Мы не маем права на існаванне, нават самыя сумленныя, самыя лепшыя. У нашых жылах не блакітная, а брудная кроў… Мы былі такія абыякавыя да народа, які пакутаваў з намі поруч і ад нас, мы лічылі яго быдлам, мы лілі віно, а яны лілі кроў… Мы гандлявалі радзімай, прадавалі яе хцівым суседзям, а сяляне люблілі яе, сваю мачыху, і… падыхалі ад бясхлеб’я. І хто абвінаваціць іх, калі яны возьмуць вілы і ўваб’юць іх нам у грудзі?» Пасля такіх слоў адносіны Беларэцкага да «заморанай шляхцяначкі» змяніліся. Ён рашыў дапамагчы ўладальніцы Балотных Ялін.

Наведвае бібліятэку. Упраўляючы Ігнась Берман-Гацэвіч дае Беларэцкаму кнігу, з якой той шмат аб чым даведваецца. І тут пісьменнік прыводзіць жудасную, прыгожую і фантастычную легенду. На пачатку XVII стагоддзя радавіты беларускі пан Стах Горскі паставіў перад сабою задачу — дабіцца самастойнасці. Гэтаму спрыяла тое, што ў ягоных жылах цякла каралеўская кроў і яго падтрымлівалі навакольнае панства і «лясныя браты». Стах Горскі быў таленавіты воін, меў вялікае войска. А галоўнае — поспехам ягоным асабліва спрыялі «жахлівая галеча, цалкам безнадзейнае існаванне сялян… а паколькі войска было моцным, а кароль рашучым — цалкам магло здарыцца, што ў гісторыю Беларусі была б запісана новая яскравая старонка».

Стах Горскі прыязджае з малым атрадам да ўладара Балотных Ялін магната Рамана Яноўскага паляваць на драпежнага, страшнага і рэдкага звера — балотную рысь. Стах выратоўвае Рамана ад смерці. Яны становяцца пабрацімамі. Аднак Раман забівае караля Стаха і ягоных воінаў. У перадсмяротны час Стах праклінае ўвесь род Яноўскіх. І вось чорным ценем гэта пракляцце праз стагоддзі даляцела і да Надзеі Раманаўны, апошняй з роду Яноўскіх.

Пасля з’яўлення аповесці ў друку крытык Якаў Герцовіч на падставе гэтай легенды абвінаваціў Уладзіміра Караткевіча ў скажоным разуменні ім працэсаў грамадскага развіцця («Советская Белоруссия», 9 верасня 1965 г.). Сапраўды, рэдка калі супадалі інтарэсы пана і селяніна. Але тут неабходна ўлічыць спецыфіку жанру, памятаць пра пэўную рамантычную ідэалізацыю пісьменнікам падзей мінулага, а таксама тое, што ён жыў думкамі пра вольную і незалежную Беларусь.

Паказальныя ў гэтым сэнсе і перадсмяротныя словы караля Стаха, звернутыя да Рамана Яноўскага: «Прадаў ты свой край, былы пабрацім. Але мы не памром. Мы яшчэ з’явімся да цябе, і да дзяцей тваіх, і да нашчадкаў тваіх, я і маё паляванне». Пісьменнік тым самым выступаў супраць рэнегацтва, абуджаў у беларусаў нацыянальны гонар.

Беларэцкі зазначыў, што невядомы аўтар напісаў пра гэта пасля смерці сына і ўнука Рамана «на навучэнне і жах яго нашчадкаў, якія, можа, і змогуць добрымі справамі пазбавіць сілы сівы, даўні праклён». Дзікае паляванне скача і будзе скакаць па верасе і гіблай дрыгве «да тых часоў, пакуль інсуе свет», бо «яно — наша замля, нелюбімая намі і страшная». І заканчваецца апісанне словамі: «Злітуйся з нас, божа!»

Легенда пра дзікае паляванне караля Стаха ў нечым пераклікаецца з легендай пра «Пагоню». Шмат каму імпанаваў такі падыход пісьменніка да гісторыі. Але некаторыя, як Герцовіч, з сацыялагічнай зададзенасцю падыходзілі да аповесці. І зусім іншая справа, што пазней легенду пра караля Стаха ва ўласных карыслівых мэтах выкарысталі злыя і хцівыя людзі. І яна, такім чынам, набыла новы сэнс.

Заўважым, што толькі праз дзесяць гадоў пасля часопіснай публікацыі аповесць была змешчана ў кнізе Уладзіміра Караткевіча «Вока тайфуна» (1974). Перад гэтым, у 1972 годзе, перакладзеная Вацлавам Жыдліцкім на чэшскую мову, выйшла асобным выданнем у Празе. Шырокую вядомасць набыла аповесць пасля яе публікацыі на рускай мове ў перакладзе Валянціны Шчадрыной («Неман», 1979, № 6 — 8). Праўда, у рэдакцыю часопіса даслаў ліст адзін кандыдат гістарычных навук, які дакараў пісьменніка за многія фактычныя недакладнасці, што, на яго думку, былі ў аповесці. Уладзімір Караткевіч адказаў гэтаму саманадзейнаму аўтару спачатку на першы, а потым і на другі ягоныя лісты (адказы захоўваюцца ў 21-й папцы хатняга архіва пісьменніка). На канкрэтных прыкладах, абапіраючыся на слоўнікі Даля і Насовіча, на мастацкія тэксты Льва Талстога, Някрасава, Чэхава, на фальклорныя матэрыялы і гістарычныя дакументы, Караткевіч пераканаўча давёў свайму апаненту, што, напрыклад, і беларускія сяляне карысталіся ў той час запалкамі. Спасылаючыся на вопыт Вальтэра Скота, Пушкіна, Аляксея Талстога, які ўзнаўляў эпоху Пятра Першага, Уладзімір Караткевіч сцвярджаў, што ўсе яны ведалі гісторыю «акрамя ўсяго яшчэ і памяццю продкаў, памяццю падання, памяццю слова», што пісьменнік перадае «жывую гісторыю» ў мове, абстаноўцы, паданні, нават у дробязях, якія таксама жыццё.

Праз памяць продкаў, памяць легендаў і паданняў пісьменнік глядзіць на мінуўшчыну ўжо з першых старонак аповесці. Беларэцкі думае пра мясціны, якія наведаў, як пра этнаграфічны рай, як пра край лірнікаў і цемры. У аповесці прыводзяцца разважанні пра падзел легендаў на дзве групы і даецца характарыстыка ім. Яноўская паведамляе Беларэцкаму, што ў бібліятэцы ёсць том іхніх сямейных паданняў (сярод іх галоўны герой знаходзіць і легенду пра караля Стаха). Вытрымку з прадмовы да кнігі Беларэцкага «Беларускія песні, балады і легенды» згадвае Свеціловіч. Але Беларэцкі і іншыя людзі ягонага асяроддзя, як і вядомы беларускі этнограф, фалькларыст і археолаг Еўдакім Раманавіч Раманаў, пра што пісаў Уладзімір Караткевіч і ў згаданым вышэй лісце да кандыдата навук, не былі народнікамі. Яны не «хадзілі» ў народ, а жылі з народам, і здаралася ім есці той хлеб, які елі сяляне, а не толькі прывозіць яго ў якасці рарытэта. Вось чаму ў словах, разважаннях і думках галоўнага героя так многа горычы і болю за сваю зямлю і яе людзей. Беларэцкі прамаўляе: «О, якая жахлівая, якая вечная і нязмерная твая туга, Беларусь!» Такія словы напаўнялі твор патрыятычным зместам і эмацыянальнай, лірыка-публіцыстычнай танальнасцю.

Андрэй Беларэцкі народжаны фантазіяй пісьменніка. Аднак прататыпам яго мог быць Еўдакім Раманавіч Раманаў (1855 — 1922), адзін з самых яркіх і значных беларускіх фалькларыстаў канца XIX стагоддзя. Падзеі аповесці адбываюцца восенню 1888 года, Беларэцкаму было тады дваццаць шэсць гадоў. А на самым пачатку аповесці, згадваючы даўнія падзеі, ён кажа пра свае дзевяноста шэсць гадоў. Як бачым, прыкметнага адрознення ва ўзросце паміж прататыпам і героем не было. Але галоўнае, што іх збліжае, — гэта іх духоўная роднасць, трывога і боль за свой народ. Нялёгкі быў жыццёвы шлях Раманава. У дзяцінстве ён страціў бацькоў. А потым, калі вучыўся, наймаўся да багатага купца рэпетытарам. Шмат цяжкасцей было ў яго і з выданнем сабраных мятэрыялаў. Якраз у другой палове 80-х — першай палове 90-х гадоў XIX стагоддзя Раманаў надзвычай плённа працаваў як збіральнік народнай творчасці і навуковец. Ён быў патрыётам і самаадданым даследчыкам роднага краю.

У аповесці Свеціловіч нагадвае Беларэцкаму словы з ягонай прадмовы да «Беларускіх песень, балад і легенд»: «Горка стала беларускаму майму сэрцу, калі пабачыў я такую занядбанасць нашых лепшых, залатых нашых слоў і спраў». Гэтыя словы сугучныя радкам з прадмовы Раманава да пятага выпуску яго вядомага «Беларускага зборніка»: "Балюча стала беларускаму майму сэрцу такое незнаёмства вучоных з маёй роднай мовай, і, ведаючы беднасць літаратуры беларускай, узяўся я за збіранне«10. Галоўны герой, як і прататып, з’яўляецца правадзейным членам Рускага геаграфічнага таварыства. Раманаў абуджаў у беларусаў нацыянальную самасвядомасць, пачуццё нацыянальнага гонару і чалавечай годнасці. У творы «Плач беларускай зямлі» (Віцебск, 1984) ён вельмі рэзка выступіў супраць рэнегатаў, якія здрадзілі свайму народу. З радасцю сустрэў выхад першага зборніка Францішка Багушэвіча «Дудка беларуская», а пазней, на пачатку XX стагоддзя, выступаў супраць рэакцыйнага пісьменніка А. Пшчолкі, п’есу якога «Падрадзіліся» назваў карыкатурай на беларускі народ.

У Беларэцкім увасобілася многае, уласцівае Раманаву і іншым тагачасным даследчыкам беларускага фальклору. Відаць, з глыбокай павагі да Еўдакіма Раманавіча Раманава пісьменнік бацьку Надзеі Яноўскай даў імя Раман, а галоўнага героя аповесці «Сівая легенда» (у першадруку «Раман Ракута») таксама назваў Раманам.

Самабытныя і непаўторныя фарбы знайшоў пісьменнік для апісання балю ў Балотных Ялінах з прычыны паўналецця гаспадыні. Ён здолеў праўдзіва паказаць тагачаснае шляхецкае асяроддзе. Падкрэсліваючы заняпад шляхецкага саслоўя, зазначае: «Палац нагадваў нарумяненую бабулю, якая ў апошні раз вырашыла пайсці на баль, успамянуць маладосць і пасля легчы ў магілу». Не лепшымі былі і коні шляхцюкоў: «Расінант здаўся б побач з імі Буцэфалам». У іх былі з’едзеныя зубы, вупраж амаль з вяровак, але на яе перакачавалі некаторыя аздобы з «залатога веку». Пісьменнік з адценнем іроніі паведамляе: «Калісьці адзін пан ехаў на шасці конях, а зараз шэсць паноў на адным кані». Ён кпіць з фанабэрыі і пыхі дробнапамеснай шляхты. Вось у залу ўвайшла дама, якая надушылася такой дрэннай парфумай, што Берман пачаў чхаць, а Беларэцкаму здалося, што «замест яе нехта ўнёс у пакой вялікую торбу з удодамі і пакінуў яе тут на радасць акружаючым». Здзекліва, са знішчальнай іроніяй і насмешкай аўтар апавядае далей: «Размаўляла дама з самым сапраўдным французскім пранонсам, які, як вядома, захаваўся на зямлі толькі ў дзвюх мясцінах: у салонах Парыжа і ў засценку Кабыляны пад Оршай». «Яны выскаляліся, як выхадцы з магілы», а калі цалавалі Надзеі Яноўскай руку, то здавалася, смокчуць з яе кроў. Усе яны былі агідныя і пачварныя. І толькі сярод усёй гэтай хеўры вылучалася імянінніца. Калі ў «Сівой легендзе» Караткевіч паказаў пачатак рэнегацтва беларускай шляхты ў XVI ст., то ў «Дзікім паляванні караля Стаха» намаляваў яе звыродлівы стан у канцы XIX ст., абумоўлены гэтым рэнегацтвам.

На балі Беларэцкі пазнаёміўся з Дубатоўкам, Варонам і Свеціловічам. Дубатоўк быў сапраўдным волатам: «У ягоную вопратку ўлезла б трое Андрэяў Беларэцкіх». Ён быў апрануты ў народнае адзенне, прыгожа і сакавіта гаварыў па-беларуску: «Трапныя словы, жарты, прымаўкі так і сыпаліся з яго языка». І падарункі пана Дубатоўка варты былі яго самога — вялізны пушысты кілім і… партрэт Рамана Старога, віноўніка радавога праклёну, забойцы караля Стаха. Хоць у далейшым пан Дубатоўк цудоўна станцуе танец з Надзеяй Яноўскай, шчодра будзе сыпаць дасціпнымі жартамі і вясёлымі народнымі выслоўямі, выступіць такім шчырым апекуном сваёй падапечнай і чалавекам шырокай, адкрытай натуры, але падсвядома ў чытача ўжо ўзнікае падазронасць і насцярожанасць да гэтага добрага каляднага дзеда. Тым больш што яго чорным ценем суправаджае небяспечная, таямнічая і злавесная фігура Алеся Вароны, вядомага скандаліста і брэцёра.

Шмат блізкага для сябе знайшоў Андрэй Беларэцкі ў Андрэю Свеціловічу, якога за рэвалюцыйную дзейнасць выключылі з Кіеўскага універсітэта. Свеціловіч, сваяк Надзеі Яноўскай па жаночай лініі, абагаўляе яе, грэбліва і са знявагай адзываецца пра асяроддзе, якое іх акружае, незадаволены сваім сацыяльным паходжаннем: «Каб была мая воля, я б выпусціў з жылаў магнацкую сваю кроў». Беларэцкі ў захапленні ад свайго новага знаёмага: «Гледзячы на яго твар, я зразумеў, чаму баяцца ўладу маючыя такіх вось стройных, чыстых і сумленных юнакоў. У іх, вядома, шырокія вочы, дзіцячая ўсмешка, юнацкія слабыя рукі, шыя ганарлівая і стройная, белая, як мармуровая, як быццам назнарок створана для сякеры ката, але ў іх яшчэ і непрыміручасць, сумленне да канца, нават у дробязях, няўменне лічыцца з перавагаю чужой грубай сілы і фанатычная вернасць праўдзе. У жыцці яны нявопытныя, даверлівыя дзеці да сівых валос, у служэнні праўдзе — горкія, іранічныя, адданыя да канца, мудрыя і нязломныя. А дрэнь баіцца такіх… цкуе іх заўсёды. Дрэнь ведае, што яны — самая найвялікшая небяспека для яе існавання». Свеціловіч выступае як патрыёт свайго краю: «У нас ніколі не было сапраўдных уладароў думак». Імкнучыся дайсці да самай сутнасці ў разуменні народнага лёсу, ён з болем сцвярджае: «І ўсё ж непрытульны мы народ… І гэты ганебны гандаль радзімай на працягу сямі стагоддзяў. Спачатку Літве, пасля, ледзь народ паспеў асіміляваць яе, палякам, усім, каму не лянота, каму хочацца, забыўшы гонар, забыўшы сумленне». Свеціловіч хоча бачыць свой край свабодным і абуджаным ад спаконвечнага сну, яго абурае зло, несправядлівасць, якія пануюць кругом: «Няшчасная Беларусь! Добры, памяркоўны, рамантычны народ у руках такой поскудзі. І пакуль гэты народ будзе дурнем, так будзе заўсёды. Аддае чужынцам лепшых сваіх сыноў, лепшых паэтаў, дзетак сваіх наракае чужынцамі, прарокаў сваіх, быццам вельмі багаты. Аддае сваіх герояў на прэнг, а сам сядзіць у клетцы над міскай з бульбай ды бручкай і лыпае вачамі. Дорага б я даў таму чалавеку, які скіне нарэшце з шыі ўсіх гэтых гнілых шляхцюкоў, тупых Homo Novus’аў, пыхатых выскачак, прадажных журналістаў і зробіць яго гаспадаром уласнага лёсу. Усю кроў аддаў бы». Гэты вобраз прыкметна ўзмацняе сацыяльнае і патрыятычнае гучанне твора. У Свеціловічу ўвасоблены лепшыя рысы той часткі беларускай інтэлігенцыі канца XIX стагоддзя, якая праз боль, пакуты, страты і барацьбу ішла да свайго народа, непакоілася за яго будучыню.

Андрэй Беларэцкі і Андрэй Свеціловіч — аднадумцы. Яны дамаўляюцца сумесна змагацца супраць дзікага палявання і ўсякай іншай поскудзі. Відаць, заканамерным з’яўляецца супадзенне іхніх імёнаў. Заўважым, што імя Андрэй, якое пісьменнік ахвотна дае героям сваіх твораў (Грынкевіч, Беларэцкі, Свеціловіч), у перакладзе з грэцкай мовы значыць «мужны». І гэта — невыпадкова, як і імя Алесь у галоўнага героя рамана «Каласы пад сярпом тваім». Аляксандр, беларускі варыянт Алесь, з грэцай — «абаронца людзей». Сапраўды, гэтыя героі выступаюць мужнымі абаронцамі людзей, змагарамі за праўду і справядлівасць. І ў прозвішчы Свеціловіч заключаны пэўны сэнс: яго носьбіт — чалавек новых і перадавых поглядаў. Думаецца, і прозвішча Беларэцкі назыўное. Варта толькі змяніць дзве літары, і атрымаецца «Беларускі». Імя і прозвішча Надзеі Яноўскай таксама шматзначныя і сімвалічныя. Яноўская — ад распаўсюджанага на Беларусі імя Ян, Янка. І таму, сцвярджае пісьменнік, не варта губляць надзеі на лепшае заўтра, на тое, што знікне жудаснае паляванне караля Стаха.

Каштоўнасць твора ў тым, што, у адрозненне ад чыстага дэтэктыва, тут пісьменнік імкнецца даследаваць і паказаць тагачаснае грамадства не толькі ў ягоных супярэчнасцях, але і ў яго нацыянальнай, культурнай і гістарычнай своеасаблівасці. І справа, зразумела, не ў тым, што для вырашэння гэтай задачы бярэцца ў асноўным дваранскае асяроддзе ў «Каласах пад сярпом тваім» ці шляхецкае саслоўе ў «Дзікім паляванні караля Стаха». Тут важна само вырашэнне тэмы. У рамане «Вайна і мір» Талстога таксама дзейнічаюць пераважна прадстаўнікі вышэйшых слаёў грамадства. Аднак у лепшых з іх дасканала ўвасобіліся нацыянальны характар, традыцыі, звычкі, норавы і светаадчуванне рускага народа.

Для Уладзіміра Караткевіча важна было паказаць у аповесці каларыт, атмасферу беларускага грамадства мінулай эпохі. У аповесці шмат гістарычных апісанняў, этнаграфічных і бытавых падрабязнасцяў. Згадаем хоць бы танцы ў маёнтку Яноўскай: «Лябедзік», «Ветрык», «Лявоніха». Або стравы і напіткі, якімі частавалі Беларэцкага ў доме Дубатоўка: гарэлку на дваццаці сямі травах «трыс дзівінірыс» («тройчы дзевяць») ці ласіныя губы ў падсалоджаным воцаце, пітво і стравы нашых продкаў. Дубатоўк паказвае свайму госцю і адну старую шаблю (у яе ўнутры ртуць), якая можа перасякчы бервяно «таўшчынёй у тры чалавечыя шыі». Ці ўспомнім дрыкгантаў, коней дзікага палявання, якія, як мядзведзі, ступаюць спачатку левай нагой, а потым правай. Гэта вельмі рэдкая парода коней, якія былі ў нашых продкаў. Ці ложак, «шырокі, як поле бою пад Койданавам», у якім спаў Беларэцкі ў Балотных Ялінах і які звычайна засцілалі з дапамогаю асаблівай палкі.

Глыбока справядлівае сцвярджэнне аб тым, што абставіны ўплываюць на лёс чалавека, але яшчэ глыбейшая тая думка, што чалавек з’яўляецца тварцом уласнага лёсу. Андрэй Беларэцкі наведвае Дубатоўка. Там адбылася дуэль паміж ім і Варонам. Дуэляты засталіся жывымі, наш герой атрымаў маральную перамогу над сваім сапернікам. А калі вяртаўся позняй ноччу дамоў, то за ім гналася дзікае паляванне. Беларэцкі цудам уцалеў. Ён наяве ўбачыў, што гэта страшная і каварная сіла. І з ёю трэба змагацца.

Надзея Яноўская занепакоена лёсам Беларэцкага. Яна просіць яго пакінуць Балотныя Яліны. «Вы занадта жывы, — кажа яна. — Ідзіце да свайго народа, да тых, хто жыве, галадае і смяецца. Ідзіце перамагаць. А мёртвым пакіньце магілы…» На што Беларэцкі ўзрушана прамовіў: «А вы не мой народ? А гэтыя людзі, запалоханыя і галодныя, гэта не мой народ? А Свеціловіч, якому я павінен буду здрадзіць, гэта не мой народ? А гэтыя праклятыя богам балоты, дзе чыніцца мярзота, гэта не мая зямля?»

Калі да гэтага дзеянне аповесці цякло запаволена, то цяпер яно разгортваецца імкліва і хутка. Па Беларэцкім нехта страляў з кустоў. Ён застаўся жывым, а той, хто страляў, уцёк. Дзікае паляванне наганяе страх не толькі на гаспадыню Балотных Ялін, але на ўсё наваколле. Яно пакарала мужыкоў, якія бунтавалі. Андрэй у адчаі думае: «Няўжо такі забіты, няўжо такі мёртвы мой народ?» Беларэцкі і Свеціловіч дзейнічаюць з мужыкамі, якія выступаюць супраць забойцаў. Гіне Свеціловіч. Прыязджае станавы прыстаў, раіць Беларэцкаму пакінуць гэту мясцовасць. Рыгор, вартаўнік Кульшы, кажа Беларэцкаму: «Толькі і бачыў я на сваім вяку двух людзяных паноў, дык адзін ужо загінуў».

Беларэцкага выклікаюць у павет, дзе таксама прапануюць «ціха і мірна» з’ехаць з Балотных Ялін. Суддзя, пракурор і адвакат звязаны з мясцовай мафіяй, але яны нічога не могуць зрабіць чалавеку, які знаходзіцца пад «апекай» самога цара і губернатара. Рыгор знаходзіць дарогу ў пушчу, па якой рухаецца дзікае паляванне. Беларэцкі і Рыгор з мужыкамі рыхтуюцца да разгрому дзікага палявання. Берман забіты. Беларэцкі даведваецца, што кіраўніком палявання з’яўляецца Дубатоўк, які, каб завалодаць Балотнымі Ялінамі, так жорстка, крывадушна і па-блюзнерску выкарыстаў старое паданне. Чытае дзённік Бермана і адкрывае, што ён таксама меў дачыненне да роду Яноўскіх і выношваў мару аб смерці Надзеі Яноўскай.

Мужыкі з Беларэцкім выступаюць супраць банды прафесійных ваякаў і перамагаюць іх. Разгадваюцца ўсе тайны. Малы Чалавек — гэта карла Базыль, брат Бермана, а Блакітная Жанчына — Надзея Яноўская ў самнабулічным стане. Беларэцкі з Надзеяй Яноўскай, будучай сваёй жонкай, пакідаюць Балотныя Яліны. Рыгор на развітаннне кажа Беларэцкаму: «Зброя ў руках. Вось яна. Няхай возьмуць! Не паеду. Маё царства — лясы. І гэтае царства павінна быць шчаслівым». Такі сімвалічны канец аповесці. Галоўны герой у 1902 годзе трапляе ў Сібір. Ён думае, што не прайшоў яшчэ час дзікага палявання, «пакуль ёсць цемра, голад, нераўнапраўе і цёмны жах на зямлі. Яно — сімвал усяго гэтага».

Аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» — вострасюжэтны і дынамічны твор. Натуральныя, арганічна ўпісаныя ў яго мастацкую тканіну параўнанні, метафары, перыфразы і іншыя выяўленчыя сродкі: «Кажуць, што доўгія гады лёс дае звычайна дурням, каб яны папоўнілі разумовы недахоп багатым вопытам», «…я быў злы, як поп, які прыйшоў на хаўтуры і раптам заўважыў, што нябожчык уваскрэс», «Хай стане камянём хлеб ля вуснаў тваіх, хай бясплоднымі будуць жонкі вашы, а мужы захлынуцца ўласнай крывёй!», «Віскнула скрыпка. Стала цішыня», «мякка ступалі па мяккай, ільснянай, як мак, зямлі».

Сінанімічным багаццем вызначаецца мова твора, што раскрываецца, напрыклад, у апісанні ўцёкаў Беларэцкага ад дзікага палявання: «Напружыўшы апошнія сілы, я скаціўся з горкі, перасек шырокую сцежку, скокнуў у канаву і пабег па дне, па вадзе».

А колькі лёгкай іроніі і непрыхаванай усмешкі заключана ў апісанні павятовага горада: «Гэта быў плоскі, як праснак, гарадок… Конь мой цмокаў капытамі па брудных вуліцах, вакол былі замест хат нейкія куратнікі, і адзіным, што адрознівала гэта ад вёскі, былі паласатыя будкі, ля якіх стаялі вусатыя цэрберы ў латаных мундзірах…»

Уладзімір Караткевіч — адзін з тых беларускіх пісьменнікаў, якія востра адчулі неабходнасць ідэйна-тэматычнага і жанрава-стылёвага абнаўлення беларускай літаратуры. Пісьменнік звяртаўся да вопыту як нацыянальнай літаратуры, так і літаратур свету. Пэўнае сюжэтна-кампазіцыйнае падабенства назіраецца паміж ягоным раманам «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») і «Паўночнай аповесцю» Паўстоўскага. Сляды ўплыву шырока вядомага апавядання Конан-Дойла «Сабака Баскервіляў» адчуваецца ў аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха», аповесці «Залаты жук» Эдгара По, аповесці «Лабірынты» Вацлава Ластоўскага, апавядання «Марыля» Юркі Віцьбіча — у рамане «Чорны замак Альшанскі». Такі шлях у літаратуры магчымы і перспектыўны. Тут важна само вырашэнне тэмы.

Аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» толькі знешне падобна да твора Конан-Дойла. Выкарыстаўшы законы і прыёмы дэтэктыўнага жанру, Уладзімір Караткевіч здолеў паказаць беларускае грамадства 80-х гадоў XIX стагоддзя ў яго гістарычнай, культурнай і нацыянальнай спецыфіцы. Андрэй Беларэцкі не проста выкрывае таямнічыя і злыя сілы, а змагаецца з імі. І дасягае перамогі над імі разам з сялянамі, з тым жа народам, вуснапаэтычную творчасць якога ён даследуе і з якім цесна звязаны.

Кожны новы твор высвечваў усё новыя і новыя грані таленту мастака. Каб зразумець сучаснасць і прагназаваць будучыню, неабходна звяртацца да мінуўшчыны. У «Каласах пад сярпом тваім» пісьменнік пісаў: «Хто згубіў сваю памяць — згубіў усё…» Гэты, адзін з галоўных эстэтычных прынцыпаў пісьменніка выразна выявіўся і ў рамане «Чорны замак Альшанскі» (1979). Галоўны герой Антон Косміч кажа: «Хто не памятае мінулага, хто забывае мінулае — асуджаны зноў перажыць яго. Безліч разоў».

Антон Косміч — спецыяліст па сярэдневяковай гісторыі. Аднак пільная ўвага да мінулага свайго народа ў яго не толькі чыста прафесійная. Для Косміча, як і для іншых станоўчых герояў Уладзіміра Караткевіча, гісторыя з’яўляецца часткай духоўнага жыцця. Гэта натура валявая і энергічная, не церпіць зла і несправядлівасці. Зацікавіўшыся падзеямі з беларускай гісторыі, Косміч змог раскрыць злачынствы, якія адбыліся не толькі амаль чатырыста гадоў таму, але ў мінулую вайну і ў нашы дні.

Уладзімір Караткевіч хоча не проста зацікавіць, заінтрыгаваць чытача самай дзівоснай і неверагоднай гісторыяй з жыцця свайго героя. Ён хоча сцвердзіць, што ўсё ў жыцці ўзаемазвязана і ад кожнага можа залежыць многае.

У рамане «Чорны замак Альшанскі» Караткевіч паспяхова выкарыстоўвае прыёмы дэтэктыўнага жанру. Таямніча ці загадкава паміраюць многія героі, ёсць дынамічныя вострасюжэтныя апісанні, не абыходзіцца, як часта бывае ў творах падобнага плана, без міліцыі, графалагічнай экспертызы. Тым не менш гэта ўсё знешнія прыкметы жанру. Аўтар і сам крытычна ставіцца да іх. Вуснамі аднаго з персанажаў сцвярджае: «Нічога гэтага не будзе. І перастрэлкі таксама. Бо — досыць стандартаў». Уладзімір Караткевіч хоча раскрыць нешта вельмі ўласнае, глыбока перажытае, выпакутаванае і адначасова грамадска значнае, агульначалавечае, важнае для ўсіх.

Антона Косміча глыбока ўзрушыла смерць яго лепшага сябра Мар’яна Пташынскага. Падсвядома ён адчувае, што Пташынскі быў забіты. І таму не адступае ад жадання раскрыць праўду.

Меў рацыю Міхась Тычына, які ў рэцэнзіі на раман «Чорны замак Альшанскі» пісаў: "У рамане Караткевіча акцэнт ставіцца на ўслаўленні чалавечай інтуіцыі, творчых адносін да свету, у аснове якіх ляжыць усё вялікае багацце чалавечай прыроды, яго эрудыцыя, яго жывое, непасрэднае ўспрыманне падзей і ўменне павярнуць сабе на карысць нават самую нявыгадную сітуацыю«11. Космічу ўласцівы нешаблонны, творчы і актыўны падыход да жыцця і людзей. Імкнучыся расшыфраваць тэкст старажытнай запіскі, ён разумее перавагу чалавека ў гэтых адносінах над любой, самай разумнай машынай, бо нават «адмаўленне загадзя ад невырашальнай задачы не сведчанне бяссілля, а сведчанне ўсемагутнай сілы чалавечай логікі». І гэта логіка грунтуецца на жывой чалавечай страсці, інтуіцыі, фантназіі і розуме, на актыўным, неабыякавым стаўленні да жыцця і людзей.

Антона Косміча раздражняе міліцыянер Клепча, які «гаворыць штампамі і, там, дзе гэтага не трэба, занадта ўзнёсла». Маральная глухата нараджае казённа-бюракратычныя адносіны да справы, якую Клепча выконвае. Таму Косміч пры раскрыцці злачынства знаходзіць саюзнікаў у людзях, духоўна блізкіх яму, — Хілінскім, «Абелі ў адстаўцы», і Шчуку — прадстаўніках органаў дзяржаўнай бяспекі, людзях з багатым жыццёвым вопытам. Хілінскі, напрыклад, разважаючы пра падзеі мінулай вайны і разумеючы ўсю складанасць і супярэчлівасць жыцця, сцвярджае, што чалавек павінен заставацца чалавекам у самых крытычных сітуацыях: «Там таксама не толькі героі. Там розныя людзі былі. Была і выпадковая сволач, накіп… Адчувае — застанешся на месцы — каюк, а ў лесе, можа, і ўратуешся. Дав-вай у партызанку!.. І вось пасылаюць кагосьці на самае страшнае, на службу ў немцаў… І вось, уявім, застаўся адзіным сведкам адзін вось такі, медузападобны. Адзіным сведкам, адзінай надзеяй таго, хто „ў немцаў“ працаваў… Бывае, што і адхрысціцца гэтая „адзіная надзея“… Адрачэцца. Каб цень не лёг, крый божа, кар’еры не сапсуць, каб вылезці наверх… Баіцца, дрыжыць: а раптам не разбяруцца дый мяне як саўдзельніка… А мёртваму што, мёртваму ж не лягчэй? Мёртвым усё роўна, ім не баліць». Тут пісьменнік думае не толькі і, відаць, не столькі пра вайну, колькі пра чалавека і ягоныя паводзіны ў выключных абставінах.

Вайна наклала адбітак на лёс многіх герояў, трывожнай і балючай памяццю прысутнічае ў іхняй свядомасці. Праўда, некаторыя, напрыклад, Высоцкі, гатовы спекульнуць на гэтым святым пачуцці. Прайдзісвет і злачынца за польскім часам і ў дні вайны, кіраўнік банды ў пасляваенныя гады, ён прыкінуўся такім ціхім, бяскрыўдным і спакойным абывацелем. Яго, як і Косміча, абураюць словы, кінутыя ў іхні адрас пасажырам цягніка — «тубыльцы». Высоцкага раздражняе, што ён павінен у нейкай глухамані сядзець і шукаць схаваны нямецкі архіў, які можа выкрыць яго як злачынцу. Раздражняе, што не знаходзяцца схаваныя каштоўнасці. І ён злосна іграе перад Космічам сваю ролю пакрыўджанага. У гэтай сцэне мы яшчэ не ведаем, хто ёсць хто, што Высоцкі — колішні здраднік і бандыт. І ўсё ж Косміч падсвядома адчуў нешта няладнае ў словах Высоцкага, і яму «стала раптам сорамна і ўспаміну, і таго, як я тады расхваляваўся». А ўспомніў Косміч выпадак, калі аднойчы ў вагоне ён асадзіў рэзкім словам пасажыра, які, гледзячы з акна вагона на прыдарожны беларускі пейзаж, прамовіў, што немцы мелі рацыю, называючы гэты край «шайзэланд» (дрэнная краіна, зямля). Вось як атрымліваецца. Чалавеканенавісніцкая ідэалогія фашызму і мараль мешчаніна збліжаюцца. Пісьменнік, як той авадзень Сакрата, трывожыць і непакоіць грамадства, напамінае, якое гора прыносіць зло, у якой бы форме яно ні выяўлялася.

У гэтым сацыяльна-псіхалагічным і нават філасофскім творы аўтар, звяртаючыся да гісторыі, імкнуўся глыбей зразумець праўду жыцця, сэнс людскога існавання.

Высоцкі-Кулеш і Ганчаронак-Боўбель, злачынцы і бандыты, увасабляюць у рамане ўсё злое і адмоўнае. Раскрыўшы іхнюю сапраўдную сутнасць, Косміч у крытычны для свайго жыцця час кідае ў іх адрас наступныя словы: «Бо вам якраз і трэба было, каб людзі менш ведалі свой край і трывала забылі пра некаторых тыпаў і іх учынкі». Дзеля ўсталявання праўды якраз і змагаюцца разам з галоўным героем супрацоўнікі органаў дзяржаўнай бяспекі Хілінскі і Шчука, вясковыя настаўнікі Змагіцель і Шаблыка, айцец Леанард Жыховіч, вартаўнік замка і касцёла Мультан, кіраўнік археалагічнай экспедыцыі Стася Рэчыц.

Каларытна выпісаны ў рамане Людзвік Лапатуха. Звычайны заходнебеларускі хлопец, ён за польскім часам, маючы універсітэцкую адукацыю, працаваў бібліятэкарам у магната Альшанскага. У гады вайны Лапатуха ўцёк з-пад расстрэлу. Пасля гэтага стаў вар’ятам. Але ў народзе ходзяць чуткі, што толькі ён ведае, дзе схавала айнзацкаманда перад адступленнем архіў і каштоўнасці магната Альшанскага. Гэты чалавек у кепцы казырком назад, якога суправаджае картэж сабак, часта з’яўляецца у рамане, як юрод у класічных трагедыях, каб сказаць прарочыя словы. Вось ён выкрыквае ў адрас старшыні калгаса Альшанскага, аднафамільца князя, і бухгалтара Ганчаронка словы: «Забойцы! Забойцы!» І тут жа пераключаецца на Косміча: «Ага, да праўды ідзеш? Тым хутчэй галаву скруціш. Абселі ўжо цябе, абселі». Успамінаць мінулае ён не можа. Гэта для яго агідна і балюча. Псіхіятр Лыганоўскі, пагаварыўшы з Лапатухам, прыходзіць да заключэння: «Не хоча ўспамінаць мінулае. Небяспечна. Многія людзі ў такіх выпадках начыста забываюць мінулае жыццё. Наступае так званая амнезія. Словам, калі ў такіх не аднаўляецца памяць, — лічы, усё згублена. Як правіла, забываюць нават імя». Аднак урач сцвярджае, што хворы многае, калі не ўсё, можа ўспомніць. Людзвік Лапатуха са сваім скрытым вар’яцтвам, са сваёй незагойнай ранай-памяццю пра мінулае, са сваёй безабароннасцю, душэўнай прасветленасцю і чысцінёй — адзін з самых глыбокіх і трагічных вобразаў рамана, вобраз сімвалічны і шматзначны.

Лыганоўскі, сусед Косміча, высокакваліфікаваны ўрач-псіхіятр, — апошні з роду Альшанскіх. Гэта па яго віне і з яго ведама ўчынены многія забойствы і вядуцца пошукі скарбаў роду Альшанскіх. Паказаўшы Космічу сваіх пацыентаў, ён кажа: «Многіх з іх не вылечыш. І саромецца няма чаго. Прыйдзе час, на гэтых, безнадзейных, мы накопім матар’ял надзеі для іншых». Здавалася б, ён занепакоены лёсам медыцыны. Але на людзей ён глядзіць толькі як на паддоследных істот, не болей. Ды і Косміча ён прывёз у бальніцу з той мэтай, каб намякнуць яму аб неабходнасці спыніць далейшыя росшукі таямніцы XVII стагоддзя і вінаватых у смерці Мар’яна Пташынскага.

Лыганоўскі — фігура злавесная і адначасова трагічная, вобраз складаны і неадназначны. Косміч на заключных старонках рамана асуджае яго як нягодніка і прахвоста, ганебна абыякавага да людзей. І разам з тым бачыць у ім высокакваліфікаванага спецыяліста і разумнага чалавека, які мог бы столькі карысці прынесці грамадству. Хілінскі таксама са шкадаваннем адзываецца пра Лыганоўскага: «Не зрабіўшы… амаль нічога людскага», як прызнаўся пры дазнанні Лыганоўскі, гэты апошні прадстаўнік магутнага калісьці роду атруціўся ў турэмнай камеры.

Вядомае выслоўе кажа, што каб змагацца з ворагам, трэба вывучыць яго. Лыганоўскі-Альшанскі дасканала вывучыў свайго асноўнага ворага — Косміча. І толькі аднаго, як ён прызнаўся, недаацаніў у сваім саперніку — ягоную волю і таго, што ведамства Шчукі зацікавілася ўсім гэтым. Лыганоўскі ў Космічу ацаніў вартага саперніка, які «ведае мэту, умее ісці і ідзе».

Так, неабыякавасць да жыцця, увага да кожнага чалавека, сапраўдная любоў да радзімы, актыўная жыццёвая пазіцыя садзейнічалі поспеху Косміча. З ягонай дапамогай былі знойдзены скарб Альшанскіх і архіў айнзацкаманды. Ён разгадаў таямніцу пра Валюжыніча і Ганну-Гардзіславу Альшанскую. Спусціўшыся ў скляпенне замка, людзі знайшлі два шкілеты, якія ляжалі блізка-блізка адзін да аднаго.

Пісьменнік піша: «Я ведаю, як вы зараз паглядзіце на маё апавяданне.

Меладрама? Гамлет з чэрапам? Шкілеты флінтавых ахвяр на „Востраве скарбаў“? Баярын Орша?» У гэтым выказванні выявілася сутнасць асобы мастака. Усё гэта сапраўды магло здацца меладрамай, каб толькі не адзін маленькі, але шматзначны штрых: пад тазавымі касцямі жанчыны ляжалі костачкі дзіцяці, якое не нарадзілася. Вось яно, жыццё ва ўсёй яго аголенасці — поўнае драматызму і трагедый. І не варта нічога выдумляць, чаго не было ў жыцці. Пісьменнік сцвярджае, што «выдумшчыкаў такіх меладрам паложана, уласна кажучы, біць па мордзе».

І калі Косміч пакідае Альшаны, то пра людзей, якія прыйшлі яго праводзіць, думае, што гэта былі ягоныя людзі, яны сталі яму блізкімі. Тут ён знайшоў каханне. Неўзабаве Косміч жэніцца са Стасяй.

У рамане «Чорны замак Альшанскі» Караткевіч дасягнуў асаблівай свабоды самавыяўлення, зрабіў, і не без поспеху, нават спробу вызначыць характар сваёй творчасці. Адзін з герояў з лагоднай іроніяй і мяккім гумарам кажа пра Караткевіча наступнае: «А нішто сабе. Толькі чумавы нейкі, дурашны. Левай рукой правае вуха цераз галаву чухае… Ніколі не ведаеш, чаго ад яго чакаць». І гэта сапраўды так. Ягоная характарыстыка ўласнай асобы, пры пэўным іранічным і гарэзлівым адценні, надзвычай трапная і дакладная. Калі ў яго папярэдніх творах узаемадзейнічалі рэалістычны і рамантычны пачаткі, то ў «Чорным замку Альшанскім» дамінуючым і вызначальным, асабліва пры паказе сучаснасці і недалёкай мунуўшчыны, з’яўляецца рэалістычны. Бывае, героі ўнутрана пратэстуюць супраць рэалізму, але, як і раней, яны пратэстуюць, паводле слоў самога пісьменніка, супраць таго паршывага нашага рэалізму, які дазволіў Космічу вытлумачыць таямніцу з’яўлення на сцяне замка адбіткаў манаха і жанчыны, а тым самым здолеў «такую казку, прыгажосць такую ў друз расшкуматаць».

Тут пісьменнік імкнуўся паказаць жыццё ва ўсім багацці і разнастайнасці, стварыць характары не столькі рамантычна яркія, колькі рэалістычна праўдзівыя, тыповыя і адначасова шматгранныя, якія дзейнічаюць і раскрываюцца часам у некалькі незвычайных, але вельмі рэальных жыццёвых абставінах. Ён засяродзіўся, задумаўся над сутнасцю жыцця і смерці, над сэнсам людскога існавання. Аднак і ў гэтым рамане пазнаецца ранейшы Уладзірмір Караткевіч, неўтаймаваны, неспакойны і адначасова жыццелюбівы, пяшчотны і лірычны. І ў гэтай кнізе шмат аўтарскіх адступленняў, якія сведчаць пра адзнакі таленту і светаадчування мастака, вызначаюць паэтыку твора. Пісьменнік як бы між іншым, але вельмі сур’ёзна папракне беларускіх вучоных, што яны «так і не ўдасужыліся за сто год даследаванняў зрабіць адносна поўны слоўнік старабеларускай мовы» ці заўважыць, што «славутая Мала-Мажэйкаўская царква, шэдэўр наш, на самай справе стаіць у вёсцы Мураванае».

Караткевіч па-ранейшаму шмат думае пра беларускі нацыянальны характар, пра гістарычны лёс беларускага народа. Паказальны дыялог Косміча і Шаблыкі:

«— Н-на, — сказаў урэшце я, — зямелька ў вас з фокусамі, страшнаватая. І на кожным кроку фардыбачыць, як неаб’езджаная кабыла.

— А гэта таму, — сказаў Шаблыка, — што мы на сабе ездзіць нікому не дазвалялі».

Галоўны герой разважае: «Добры ўклад унеслі браткі-беларусы ў культуру свайго і братняга, польскага, народаў… І потым, не будзь гэтых людзей, не выраслі б на гэтай глебе ні Баршчэўскі, ні паэт-тытан, ад уласнай беднасці падораны намі Польшчы». І ў гэтым выказванні няма адзнак правінцыялізму. Сапраўды, беларуская зямля дала многіх славутых людзей, у тым ліку і выдатнага польскага паэта Адама Міцкевіча.

Караткевіч закранае і такое пытанне як захаванне помнікаў архітэктуры і ўвогуле духоўнай і матэрыяльнай культуры беларускага народа. Што казаць, часта сустракаліся ў тыя гады выпадкі, калі аснова старажытнай будыніны была падмуркам для кароўніка, а на помнік архітэктуры гналі бульдозер.

У сваім рамане пісьменнік выступіў супраць духоўнага спусташэння чалавека. Ён імкнуўся раскрыць не прыватную і займальную гісторыю, што здарылася з ягоным героем, а паспрабаваць выявіць повязь паміж мінуўшчынай і сучаснасцю, раскрыць жыццё ва ўсіх яго складанасцях і супярэчнасцях, сцвердзіць думку пра непераможнасць і ўсемагутнасць дабра і чалавечнасці.

Косміч, Шаблыка, Змагіцель, Хілінскі і іншыя станоўчыя героі рамана неабыякавыя да зла і несправядлівасці. Сумленныя людзі, яны вераць, што «помста ўсё ж ёсць… За кожную кроплю крыві, за кожную слязу. Не цяпер, дык заўтра. Не самому, дык нашчадкам». І разважаюць яны на ўзроўні персанажаў класічных твораў. Нагадаем хоць бы герояў Дастаеўскага з іхнім пакутлівым роздумам над многімі праблемамі людскога быцця.

Роздумам над лёсам чалавечым і над прызначэннем творцы Уладзімір Караткевіч блізкі і да Максіма Гарэцкага. Так, беларускі аўтар у драматызаванай аповесці «Антон» Гарэцкага мукі галоўнага героя і прычыну ягонага самагубства бачыць у драме чалавечага духу. Апавядальнік на заключнай старонцы твора паведамляе: "Схадзіў я на паклон крыжу твайму пахіламу, Антоне, пасядзеў пад бярозкаю шумна-ціхаю, падзівіўся на край родны беларускі і

— Жыць!

Вечны спакой табе, Антоне, і табе, Іванька!

Я цвёрда стаю… Расце нешта непамернае ва мне… Павадыры! Дзе вы? Браты, сястрычкі, ідзіце за мною. Дзядзінка! Выстагнаўся твой пляменнік.

— Жыць!«11

Галоўны герой рамана Караткевіча ў эпілогу сцвярджае, што ён пастараецца «пражыць жыццё, рэшту яго спаўна… Аддаць сябе поўнасцю братам». І тады ён пойдзе на спатканне з богам, калі ён у яго ёсць, і скажа богу: «Я адрабіў спаўна і па сваёй ахвоце сваю катаргу на зямлі. Я зрабіў нават болей таго, што мог. І не для сябе, а дзеля іх, дзеля гэтага акіяна, народа майго».

І заканчваецца твор шматзначнай і красамоўнай фразай: «О, жыццё!»

Гэтыя і многія іншыя радкі сведчылі пра глыбока гуманістычны змест твораў Караткевіча, пра яго самаахвярнае служэнне мастацкаму слову. Вернасць свайму народу азначала для пісьменніка вернасць вялікім гуманістычным прынцыпам дабра і справядлівасці. І ён ніколі не саступаў з таго шляху, які выбраў.

Уладзімір Караткевіч — пісьменнік з выразна выяўленым лірыка-рамантычным талентам. У гістарычных рэчах ён, ствараючы дасканалыя малюнкі мінуўшчыны, гістарычныя калізіі часцей за ўсё перамяшчае ў сферу рамантычнага канфлікту чалавечнасці, высакароднасці з жорсткасцю, эгаізмам, духоўнай чэрствасцю, цынізмам. Героі яногых твораў (Андрэй Грынкевіч, Раман Ракутовіч, Андрэй Беларэцкі, Алесь Загорскі) актыўна выступаюць супраць несправядлівасці, яны шукаюць падтрымку ў простым народзе, збліжаюцца з ім, аднак захоўваюць пры гэтым воблік рамантычнага героя, які здзяйсняе подзвіг. Спалучэнне рамантычнага светаадчування з глыбока рэалістычным разуменнем рэчаіснасці з’яўляецца характэрным для яго творчага метаду.

Уладзімір Караткевіч валодаў непаўторным і дзівосным талентам, здольнасцю бачыць ідэальнае і гарманічнае ў чалавеку, жыцці і прыродзе. Аўтар адчуваў прыгожае ў жыцці. Аднак гэта было не спакойнае сузіранне навакольнага свету. Яго трывожыла праяўленне бездухоўнасці ў людзях, ён абуджаў у чалавеку добрае і чалавечнае. Пісьменнік быў непрымірымы да зла ва ўсіх формах яго праяўлення, ён змагаўся за чалавека, хацеў бачыць яго лепшым і прыгажэйшым.