Званы Віцебска — Карціна другая
Пакой у доме арцыбіскупа. Скляпенні распісаныя фрэскамі, але на іх, пісаных «па-старому», вісяць ужо сям-там «новыя», італьянскія іконы. Стол, завалены рукапісамі і фаліянтамі, крэслы (адно біскупскае). Двое дзвярэй і тры шкляныя акны. За імі перазвон званоў. У пакоі Іасафат Кунцэвіч, езуіт Станіслаў Касінскі і, у крэсле ля дзвярэй, Палікар Абрагімовіч.
Палікар. Яны нават не падумалі пра тое, каб прывесці да ладу ваш палац.
Езуіт. Ну то што?
Палікар. Скупечы. Усё адно як… цара не еўшы спаць пакласці.
Кунцэвіч. Я не збіраюся тут жыць вечна.
Езуіт. Біскуп не збіраецца жыць тут вечна. А скруціць іхнім ерасям галовы — хопіць і месяца.
Кунцэвіч. Што там круціць? Амаль усё ўжо рукою ўлады ўзяў. Замест цэркваў у іх два шалашы. Адзін на Задунаўскім Заручаўі, ля валатовак.
Палікар. А другі — унь ён, за Дзвіною, насупраць прачыстай і гэтага дома.
Езуіт. Яно і добра, што на вачах.
Кунцэвіч. Астатняе ўсё запечатлелі і ўзялі. Так і адпішы. Ты што, Палікар?
Палікар. Страшна.
Кунцэвіч. А падыхаць у ерасі ім не страшна? А жаніцца пад плотам, як, не раўнуючы, псам? А балбатаць, што няма і не трэба ніякай улады Адамавага сына над такім жа сынам Адамавым, што і не трэба лепшых і горшых у дзяржаве, царкве і касцёле? I што не трэба розніцы ў законе, і павінна быць усё дзеля ўсіх, а веруй, як хто хоча — гэта ім сцвярджаць не страшна? Маўляў, мы «асуджаныя праўдай вечнай». Вось хай і выбіраюць. Або падпарадкоўвайся, або смярдзі ў гнаі, як тое падла. Або ніякіх мараў аб былой славе і што самі яны нешта азначаюць, або… як і раней, будзем вывозіць гэты здохлы смурод толькі праз тую браму, праз якую сапраўдны смурод вывозяць. Той, што ў бочках.
Езуіт. Рацыя. Бо сіла ў адзінстве, пан Палікар, і за тое адзінства ён і ваюе. Каб усім іншым верам, якія хлусня, зламаць хрыбет.
Кунцэвіч. І да гэтага ўжо блізка. Гэта яны крычаць толькі, а на справе пікнуць ніхто не насмеліцца.
У гэты момант за вокнамі, у тупаце капытоў, грымнула песня.
Гэй, казачэйку, пане ж мой, далёк жа маеш домік свой?
За Дзвіною пры Думаю там я сваю хату маю.
Ліст зялёны, аздаблёны красным світам, густым лістам, —
То мой дом, то пакой, Куліна.
Гэй, казачэйку, пане ж мой, на чым жа будзе паязд мой?
Пасаджу ця за бядрамі, прывяжу ця таракамі.
Бог над намі, конь пад намі, ты са мною, я з табою.
Пабяжым, паспяшым, Куліна1.
Кунцэвіч. А гэта яшчэ што?
Палікар. Атрады казацкія ідуць некуды пад Оршу, да панцырных баяр, на Маскоўскі рубеж.
Езуіт. Вялікі грэх наш перад богам, што карыстаемся іхнімі паслугамі.
Палікар. Гульцяі, галота. Ні бога, ні чорта, ні караля, ані нас не баяцца. Ой, грэх!
I тут раптам узвіўся Кунцэвіч.
Кунцэвіч. Грэх? Я гэтага не баюся. Я іншага баюся. Я начальных людзей баюся, якія сабе ж шкодзяць, сякуць сук, на якім сядзяць. (Хапае скрутак і кідае яго езуіту.)
Езуіт. Гэта што?
Кунцэвіч. Ліст заступнічка. Канцлера Вялікага княства. Льва, а цяпер Леона Сапегі. Свежанькага каталічка, такога свежанькага, што яшчэ і засмярдзець не паспеў. I ён мяне ганьбіць і піша такое, што валасы ўстаюць дыбарам. I шкодзіць святой маёй справе. Горшы за іудзея ці татарына вораг Хрыста!
Езуіт. Ну-ну, ужо і Хрыста.
Кунцэвіч. Вось, вось што піша, ушчуваючы мяне… (Чытае.) «…і я клапаціўся аб уніі… але мне… і на розум не прыходзіла, што ваша правялебнасць вырашылі прыводзіць людзей да яе столь гвалтоўнымі сродкамі… чуваць галасы, што яны лепей жадаюць быці ў турэцкім падданстве, абы не цярпець гэткі ўціск…» Туркаў канцлеру зажадалася!
Езуіт. Ён проста кліча да большай мяккасці.
Кунцэвіч. Але вы, вы, духоўнік мой, вы як лічыце?
Езуіт. Лічу, што ён гаворыць глупства.
Кунцэвіч. Ага!
Езуіт. А вы робіце глупства, крычучы на ўвесь свет аб агні і мячы.
Кунцэвіч. Як жа глупства?! Як… глупства?! Вось… далей: «…злоўжываннем уладай… запалілі тыя небяспечныя іскры, якія ўсім нам пагражаюць згубным і ўсёзнішчальным пажарам…» Ён, паршывец, лічыць, што ўрад не толькі дзеля палітыкі робіць выгляд, што звяртае на беларусаў увагу. «Што датычыцца небяспек, якія пагражаюць вашаму жыццю, на гэта можна сказаць: кожны сам прычынаю бяды сваёй». А я ж прасіў аб падмозе, хаця б духоўнай.
Езуіт. Дарэмна. Ён не дапаможа. (Сам сабе.) I ніхто не дапаможа. Мэта не тая.
Кунцэвіч. «У вас поўныя земскія суды, поўныя трыбуналы, поўныя біскупскія канцылярыі… даносамі…» Ды як жа нашай дзяржаве без даносаў? I ён мяне яшчэ дакарае за мае словы, што вера ёсць дар божы, але каталіцкая, а не адшчапенцаў. Маўляў, апостал Павел не дадаў гэтага слова — «каталіцкая», і хто ведае пра сябе, варты ён любові ці нянавісці. I што Хрыстос, маючы для сваёй абароны легіёны анёлаў, маліўся за ворагаў сваіх, і што і мне трэба так рабіць… Ясна, які ты каталік. Зверху ты толькі каталік, а пад гэтым ты — схізма. Таму ты й цярпімы такі, братачка, чортава мяса на смярдзючых касцях.
Палікар. Пра такое данесці б трэба.
Кунцэвіч. Дано-ос. I данос на яго нічога не зробіць. «Хрыстос маліўся за ворагаў». Я не Хрыстос! Я — меч, я — воўк ягоны! І за свайго! Хрыста я кроў піць буду, мяса рваць. Вось…
Паўза. Званы.
Ах ты, маленькі дурында, ах ты, заступнічак народны: «Вы абыходзіліся без нас: а калі трэба ўтаймоўваць смуты, што вы ўзбуджаеце ў народзе вашым бяспуцтвам, тады намі дзіры заторкваць… Калі, крый бог, айчына наша патрасецца (а вы сваёй суровасцю пракладаеце да таго торную дарогу), штó тады будзе з вашай уніяй?..» Лепш няхай патрасецца. Лепш няхай згіне. Пад дыхала б’е… «Іудзеям і татарам дазволена ў каралеўстве мець свае сінагогі і мячэці, а вы пячатаеце хрысціянскія цэрквы! Ад таго і ходзіць паўсюль пагалоска, што яны згаджаюцца лепей быці ў туркаў, чым цярпець такі гвалт… Паўсюль ужо грымяць пагалоскі, што яны назаўсёды жадаюць разарваць усякі з намі саюз».
Паўза.
Хай разарвуць. Хай гінуць. Хай мы загінем. Хай! (Разрывае грамату.)
Палікар. Гэныя… пасланцы ад віцебскага магістрата просяць прыняць.
Кунцэвіч (ярасна). Яшчэ яны! Хто?! (Пасля кожнага наступнага імя ён сячэ рабром далоні па сталешніцы.)
Палікар. Сымон Неша, бурмістр, Сцяпан Пасіёра, бурмістр.
Езуіт. Зачыншчык усяму.
Палікар. Поп Іля з задзвінскай царквы-шалаша.
Езуіт. Свавольны поп.
Палікар. Марцыян Ропат, цэхавы збраяроў-мечнікаў.
Паўза. Рука Кунцэвіча замерла ў паветры.
Антоні-Лар Вольха, залатых спраў майстра.
Езуіт. I прыдумшчык ерэтычных песенек.
Палікар. То што?
Езуіт. Хай пачакаюць.
Палікар. Горад патрабуе вашай парукі, што яны выйдуць адсюль цэлыя.
Езуіт. Горад… патрабуе? Нахабства, вартае гэтага гадзючніка, усёй гэтай віцебскай свалоты.
Кунцэвіч (нібы асеўшы). Дай слова. Нікога не чапай.
Палікар. А я думаў… Даць слова, ды… хай бы пара галоў зляцела. Асабліва каб галовы Ропата з Вольхай. Твая правялебнасць, вялікі святы. Ты загадай толькі, загадай. Не трэба табе рук пэцкаць. Я буду сячы. Я хачу адгарадзіць цябе. Каб ты гэтым не займаўся. Каб рукі чыстыя. (Упаў перад ім на калені, ловіць рукі.)
Кунцэвіч. Зробіш — няма чым будзе табе думаць. Калі паляціць хаця адзіны волас — тады твая галава паляціць.
Палікар. Слухаю… Крыўдзіш адданага пса.
Кунцэвіч. Ропат — збраяр. Віцебск — памежная крэпасць. Ёй, як паветра, патрэбна зброя.
Палікар. Ну то… А Вольха?
Кунцэвіч. Ён паэта. (Кунцэвіч пакутна шукае слоў.) Можа, другі на Беларусі пасля вялікага Міколы з Гусава. Чуў сёння «Куліну»?
Езуіт. Адкуль такая павага да Беларусі і яе паэтаў?
Кунцэвіч. Я шкадую, што ўсё адкрыў вам на споведзі. Адна справа — узняць руку нават на знатнага. Такіх хоць і заўтра наробяць. Зброя пры сабе. А такіх, як ён, стагоддзямі трэба чакаць.
Езуіт. Ого, ды вы маглі б быць хаця й вялікім князем Літвы.
Кунцэвіч. Я мог бы быць усім… Вы заразілі мяне смерцю… Я ведаю, што памру ад уласных… духоўных… сыноў. Усё так. Але гэтых… сёння… я вам… не аддам. (Выходзіць.)
Палікар. I што яму іхнія галовы? Пра сваю думаў бы.
Езуіт. Яны яго дзеці.
Палікар. Гэта… гэта як? Дачка архірэя… сын арцыбіскупа. Не разумею.
Езуіт. Што ты за дурны чалавек, Палікар? Ён жа сам пісаў «аб чыстаце іерэйскай, жэ лепей быці бязжэннымі». Яны яго духоўныя дзеці.
Палікар. Ага-а.
Езуіт. Вось табе і «ага». А ў цябе адразу дрэнныя думкі. Грэшнік ты, Палікар. Яму не пра жанчын, яму пра смерць думаць трэба.
Палікар. Ды ён і так увесь час пра смерць. Як ехалі сюды, то ён пры нас, гвардыі, з такім смакам пра тую сваю смерць увесь час казаў, што мы яго слёзна прасілі, каб ён хаця за абедам пра гэта не гаварыў.
Уваходзіць Кунцэвіч. Ён прыбраўся. Паклікаў Палікара ўбок.
Кунцэвіч. Слухай, тысячнік. Распёк я цябе за тое, што вока кідаеш на дачку нябожчыка радцы Данеля.
Палікар. Ды ёй гэтая быдляціна Ропат даспадобы. Так што я ўжо і не…
Кунцэвіч (сумеўся). А што ён мне? Яму самая рацыя з войтавай дачкою ажаніцца. Багатыры. Увесь горад у кулаку. I прыблізіць праз іх — горад.
Палікар (усхліпнуў). Залатая вы галава, ваша правялебнасць. А Данель той і памёр, як схізмат. Як папраўдзе, то трэба было б выкапаць з магілы дый…
Кунцэвіч. Ну-ну… рана… Вядзі сюды пасланцоў.
Палікар прыводзіць Сцяпана Пасіёру, Сымона Нешу, папа Iлю, Ропата і Вольху.
Здароў, сыны.
Маўчанне.
Ропат. Сыны мы табе альбо не — гэта стане ясна пры канцы размовы, ваша правялебнасць. Мы — простыя людзі. Прыйшлі прасіць вольнасці і правоў.
Кунцэвіч. Э-эх, сыны. I я ж чалавек, просты паходжаннем. Як вы ўсе. Бацька мой — шавец. Хрысцілі мяне ў беднай царкве святой Параскевы.
Iля. Якую цяпер твае хаўруснікі адабралі ды вуніі перадалі. Добра ты пачаў. Са здрады правай веры і мовы.
Пасіёра. Якой там «правай»? Проста «сваёй». Мова «правай» не бывае. Яна — свая. Адна. Гэта прыказка, біскуп. Глядзі, як бы канец твой не быў ад рук з цярпення выведзенага, разлютаванага народа.
Кунцэвіч. Што ж, пакінеце мяне ў памяці людской.
Ропат. Права на месца ў гэтай памяці заваёўваюць не колькасцю ахвяр, не дымам пажараў, а дабрадзействамі, колькасцю дабра, паслуг, ласкі, што ты зрабіў людзям. Простым людзям.
Кунцэвіч. І я просты, сыны.
Ропат. Прадаў ты, святы айцец, просты народ.
Неша. Вольха, падай яму.
Вольха. Можа, гэта да чагосьці і прывядзе… Мы молім цябе выслухаць нас. Выслухаеш — згодныя быці з табою… Не — глядзі.
Кунцэвіч. Нешта ў цябе, паэта… язык заплятаецца.
Вольха. Тое, што я паэта, — справа дзесятая. (Падае ліст.) На.
Кунцэвіч (чытае). «Не хочаш нас трымаць пры правах нашых… дазваляеш гвалты рабіць і праліваць кроў тых, хто не хоча ісці… у адступніцтва. Зараз ніхто ўжо не забяспечаны ў сваім праве і вольнасці, і ў кароткі час настане вялікая смута… крыві забітых на страшным судзе божым шукаць стану».
Усе. Так ёсць.
Кунцэвіч. Але ж адзінства ўсіх?! Спакой?!
Неша. Калі і зараз адмовіш — вымусіш нас разам з прарокам крыкнуць: «Судзі мя, божа, і рассудзі спрэчку маю».
Вольха. Чытай далей, біскуп.
Кунцэвіч (чытае). «Вы ад казацтва і ад нас, беларусаў, большую частку ратнікаў патрабуеце. Як мы можам выступіць у абарону вашай дзяржавы і міру яе, калі ў сваім доме міру не маем? Як будзем гасіць крывёю ваш пажар, калі полымя ў нашай хаце не гасяць? Хто ж — о божа жывы! — ясна гэтага не бачыць, якія вялікія ўцясненні церпіць наш старажытны народ? Няўжо гэта не самому богу крыўда?» (Мякка.) I вы, сыны, лічыце, што вашы пастыры хочуць крыўды богу?
Вольха. Ну, досыць. Маўчаў я. Ведаем мы, якія вы. Унь хелмскі ўладыка ёсць, сведчу богам жывым, і гэта ўсім вядома, нейкі па мянушцы Пакост, бо ён аднойчы, у бурсацтве, пакостам кашу заправіў і з’еў, і ён віленскага купца сын і ў аднаго бурмістра сцягнуў сукно і, ратуючыся, пайшоў у манахі. I, каб не ўратаваў яго манашаскі клабук,Даўно бы ён пайшоў ужо на шыбенічны крук.
Кунцэвіч. Глядзі-і, паэта!
Ропат. Дый ты сам! Нашы торбы хапаеш, з нашых торбаў сала жарэш. Бо ставяць на высокія саны ўлад духоўных — выскачак, якія матку зарэзаць здатныя, ад мовы, веры, радзімы адрачыся.
Кунцэвіч. Сынок… Сыны-ы… Якую радасць вы б прынеслі богу і мне, каб ты… каб вы са мной.
Ропат. Каб з табою, айцец святы, здзекавацца нават з трупаў нашых аднапляменнікаў. У Вільні, у Полацку ці не вялікі ўціск? Пахаваць чалавека трэба. А вы брамы, якімі нікому не забараняецца хадзіць, якія для ўсіх людзей, немцы яны, яўрэі ці татары, — вы тыя брамы запіраеце, і вымушаны мы продкаў выносіць у тую браму, якой смрад і адну толькі нечыстоту гарадскую вывозяць. Быў бы ў цябе сын, біскуп, хацеў бы ты, каб ён вось так цябе вынес?
Кунцэвіч. О божа! Няўжо не разумееце, што я, хай сілаю, вяду вас да спакою, да адзінства? Каб не рэзалі адзін аднаго з-за догматаў, з-за таго, колькі пальцаў складаць для крыжа!
Ропат. Значыць, усім іншым народам набіць морду і пазбавіць усяго, каб была, значыцца, поўная ўжо еднасць.
Кунцэвіч. Адзінства-а, разумееце вы? Справа, аб якой людства марыць.
Пасіёра. Гэта была б харошая справа! Я ў ногі пакланіўся б таму, хто праводзіць такую добрую справу…
Кунцэвіч (стомлена). Ну вось.
Пасіёра. …каб толькі гэтая справа не была аддадзена ў брудныя рукі.
Вольха. Мы згаджаліся з уніяй. Мы лічылі, што задумай сваёй гэта — вялікая, святая справа, і таму тры гады падпарадкоўваліся табе, Ізахват.
Ропат. Аж пакуль не зразумелі, што ты, айцец святы, і іншыя такія… айцы святую справу зрабілі падманам, брыдотай, забойствам нашай зямлі, нашых людзей і свабоды, пакуль не ўбачылі, што ты — святы воўк, Ізахват.
Пасіёра. I гэта апошняе папярэджанне табе Віцебска. Парушыш спакой і закон — крыўдуй на сябе.
Паўза. Пасля выбухнуў Палікар.
Палікар. Нахабы, віцебскія свінні! Ды… галовы з іх дзерці! Ды аддай жа загад! Гвардыю сюды!
Ропат. Ну, калі ён хоча быці не толькі айчымам, але і сына забойцам і парушалькікам слова, — клічце служак.
Кунцэвіч (дрыжучы ад гневу). Я даў слова. Хай ідуць.
Езуіт. Чакай. Слова? Трымаць? Перад такімі?
Кунцэвіч. Адкасніся. Хай ідуць.
Езуіт. Дрэнна цябе вучылі.
Кунцэвіч. Хай дзякуюць лёсу. Хай ідуць.
Пасланцы ідуць да дзвярэй. I зноў за вокнамі песня.
Гэй, казачэйку, пане ж мой, ці далёка ж будзе домік твой?
Ці бары, ці Запарогі — канец нашае дарогі?
Тут казакі ўсе юнакі. Здабываюць. Прапіваюць.
Што маюць — прайграюць, Куліна.
Ропат. Чуеш? Тваю песню спяваюць, Вольха.
Вольха. Яшчэ адзін атрад.
Неша. А чаго гэта ты не спяваў: «Што маюць — прайграюць, Багуся»? Куліна нейкая.
Ропат. Змоўч!
Iля (ціха). Чаму ён вось так адпусціў нас? Ані пагрозы?
Ропат. Не ведаю.
Пайшлі.
Езуіт. Сорам табе, Кунцэвіч. Не толькі я — уся царква ад цябе адварочвае твар.
Палікар. Загадай, загадай — і я напушчу на іх варту! Адарві ім галовы, каб не адарвалі табе!
Езуіт. Нейкія няясныя твае падазрэнні, нейкія здагадкі, домыслы — і вось ужо няма ранейшага воўка божага, а ёсць ануча.
Кунцэвіч. На мяне хочаш навесці смерць гэтых людзей? Не! Яны не панясуць свае галовы пад пахай.
Езуіт. То панясеш ты. (Мякка, але з прытоенай пагрозай.) Ды зразумей, няма ўжо табе шляху назад. Дазволь нагадаць, як ты да нас у Полацк прыйшоў?
Кунцэвіч.Памятаю. Студзень. Дзевятага. Снег сляпучы. Званы.
Езуіт. А хто цябе сустракаў ля самай заставы места?
Кунцэвіч. Усё рымскае духавенства. I на чале вы, езуіты.
Езуіт. Правільна. А калі мы да гэтага бывалі на сустрэчы праваслаўнага біскупа? Ніколі. Ergo — народ адразу зразумеў, чыя аброць дябе вядзе. Падазрэнне было спадарожнікам першага твайго кроку. А спадарожнікам другога была агіда. Бо звараціў ты масу народу.
Кунцэвіч. I мянушка мне за гэта стала «душахват».
Езуіт. Так. А не паспеў памерці Гедэон Полацкі, як ты адкрыта пачаў «паўсюль усё знішчаць, а нясхільных катаваць пакутамі і прыўлашчываць манастыры воўчым правам». I спадарожнікам трэцяга твайго кроку была нянавісць. Нават многія уніяты заразіліся ёю і адышлі. Але цябе не абразуміла і нянавісць. Аршанцы цябе ў Дняпры ўтапіць хацелі. Магілёўцы гарматы навялі, а пасля ім галовы секлі і прымусілі заплаціць дваццаць тысяч злотых. Інакі цябе ў Кіеве забілі б, каб не ўцёк. Так, уцёк ад пакутніцкага вянца. Ведаеш, што ён азначаў бы?
Кунцэвіч. Ведаю. Цяпер іду насустрач яму, не апускаючы вачэй. Мне ўсё адно — міне або не міне вуснаў маіх чаша сія… Да нядаўняга часу было ўсё адно… I таму я не аддам табе іхніх галоў.
Езуіт. Няўжо ты яшчэ не бачыш, што спадарожнікам чацвёртага твайго кроку стала ўсеагульная ярасць? I ты не сцяў ёй галавы, адпусціў яе.
Кунцэвіч (злавесна). Змоўч, Станіслаў Касінскі. Іначай я загадаю раздзерці цябе на кавалкі.
Заслона
- Беларуская песня са зборніка 1604 года.