Кастусь Каліноўскі — Карціна сёмая

Кабінет Аляксандра ў Зімнім палацы. За вокнамі пахмурая асенняя Нява. Гарыць камін. Мякка прабіў недзе англійскі гадзіннік. У кабінеце граф Мураўёў і жандарскі палкоўнік Лосеў… I раптам варухнуўся, зрабіў крок наперад чалавек на партрэце цара. Толькі тады, толькі ў гэты момант мы разумеем, што перад намі не партрэт, а дзверы і жывы імператар, які заходзіць у пакой.

Аляксандр. Сядайце, панове. (У яго завучаны ветліва-абыякавы тон і сляпуча халодная ўсмешка.) Я задаволены разведкай і не задаволены ўладай. Я задаволены вамі, палкоўнік Лосеў, і не задаволены вамі, граф.

Лосеў. Я раблю сваю справу для вас, ваша вялікасць.

Мураўёў (паморшчыўся). А я раблю сваю справу не для вас, ваша вялікасць. Я раблю яе для ідэі імператарскай улады, якая — увесь ваш род і, адначасова, ніхто з вас… Магчыма, палкоўніку будзе няёмка чуць такое, але яна вышэй, бо яна — сімвал, ідэя.

Лосеў пачаў пакручвацца на месцы.

I таму я, напэўна, дрэнна раблю сваю справу для вас, але для яе — добра.

Аляксандр. Ідэйны чалавек… Прадстаўнік дзяржаўнай ідэі ў Заходнім краі… I ён кажа: «Хацелі неба на зямлі. Цяпер палова з іх у зямлі, а палова — паміж небам і зямлёй».

Мураўёў. Кажыце далей, ваша вялікасць. Сказаў жа Пётр Валуеў, што бедным беларускім балотам дастаўся ва ўладары не бусел і не цурбан, а помесь таго і другога.

Аляксандр. Што гэта?

Мураўёў (пакасіўся на Лосева). Па-мойму, гэта дыскрэдытацыя той улады, якая прызначае намеснікам такую помесь… Па-мойму, гэта распуста…

Паўза. Лосеў глядзіць на Мураўёва з жахам і здзіўленнем.

Аляксандр. Міністр Валуеў сваё атрымае. Але караць можна і без вашых цынічных выхадак. Я зрабіўся прытчай ва языцах усёй Еўропы… Дзякуючы вам… Я, цараванне якога называюць добрым, які вызваліў народ… I вы… вы шуміце пра шыбеніцы ва ўсіх газетах… Я, урэшце, за-ба-ра-няю вам гэта.

Мураўёў. Шыбеніцы? Тады заадно забараніце паўстанцаў.

Лосеў шумна пацягнуў ротам паветра.

Ваша вялікасць, вы, за якога я сто разоў рызыкаваў жыццём, зганьбіў сваё імя, зразумейце, мы на краі прорвы. Папярэдняе жорсткае цараванне павесіла пяць чалавек. Наша, добрае, распачало трэцюю тысячу… I правільна робіць… Таму што паўстанне на Беларусі і Літве робіцца мужыцкім паўстаннем. Каб не я, каб не памылкі іхняга ранейшага камітэта — сёння існавала б ужо літоўска-беларуская рэспубліка.

Аляксандр. Я не дзіця, якое палохаюць букай.

Мураўёў. Гэта не бука… Гэта пажар…

Аляксандр (тонам загаду). I мне хацелася б, каб мае слугі ўсё ж не злоўжывалі пятлёй. Існуе Сібір.

Мураўёў. Я выселіў туды трыццаць тысяч чалавек, я сяку лясы, я выпальваю заразу. Але гэтага цяпер мала. Бо гэта ўжо не дваране, а народ! I калі Валуеву, Пятру-малому, малому нават у жорсткасці, не хочацца помесі бусла і цурбана — хай ведае: гаспадаром у гэтых балотах стане леў… Імя яго — Кастусь Каліноўскі…

Аляксандр. Мяне не абыходзяць вашы папяровыя львы… Мяне засмучае ваша палітыка. Разгул катаў! Даносяць! Падкідаюцьх зброю з мэтай правакацыі!

Лосеў устае і на дыбачках адыходзіць трохі далей.

Мураўёў (сумна). Куды вы? Мяркую, вы, Лосеў, не будзеце падобныя да тых, што перанеслі мой жарт гасудару?

Лосеў. Пастараюся…

Мураўёў. Пастарайцеся. Тым болын, гэта не зусім смешны жарт.

Аляксандр. Гуляць маім імем сапраўды не зусім смешны жарт…

Мураўёў. Я прывык за доўгае жыццё разграбаць гразь, каб рукі іншых былі чыстыя. Я нічога не саромлюся. Сілу апраўдваюць. Вучоныя, паэты — уся гэтая сволач. Вас — абеляць. Мяне — ніхто. Я не баяўся гэтага. Але цяпер мне кажуць, каб пальчаткі для гразі былі белыя. Я стары чалавек, і мне позна перавучвацца… Я патрабую адстаўкі.

Паўза.

Аляксандр. Вы не смееце нічога патрабаваць. Гэта я патрабаваў у вас. Аднаго. Менш публічнасці.

Мураўёў. Тады не трэба вешаць. Усе пяць з паловай мільёнаў павінны ведаць: вось што чакае таго, хто паўстае… Перадайце гэта, калі ласка, майму намесніку…

Аляксандр (менш рашуча). Гэта кажа хрысціянін.

Мураўёў. Хрысціянін не той, хто плача, чытаючы евангелле. Хрысціянін — гэта воін той армады, што завецца ваяўнічай царквой… Ён павінен сячы галовы, іначай — беларусы пачалі ўжо клапаціцца аб гэтым — не будзе ні хрысціян, ні вас, гасудар.

Паўза. У голасе графа іронія.

Цяпер я стану хрысціянінам у вашым разуменні. Усе стануць мяне хваліць. Нехта мяне заменіць. А можа, самі згодзіцеся запэцкаць рукі ў крыві?

Лосеў. Граф!..

Мураўёў. Што, Лосеў… Я не саромлюся маіх слоў. I запамятайце іх… для сябе… Я нічога не баюся, гасудар, акрамя бога і сустрэчы з вашым святым бацькам на тым свеце. Ён з мяне спагоніць. Ён спагоніць і з вас. За вашы ўчынкі. За царства… Дагаворым там, гасудар.

Паўза.

Аляксандр. Як, вы казалі, прозвішча таго чалавека?

Мураўёў. Кастусь Каліноўскі.

Аляксандр. Паляк?

Мураўёў. Беларус, ваша вялікасць. Ён паставіў пад ружжо сто тысяч мяцежнікаў. Хай мой намеснік помніць, што дзяржава, вы — нічога не можаце яму зрабіць, а ён хістае імперыю, як хоча.

Аляксандр. Хто ён… Лосеў?

Лосеў. Амаль нічога не ведаем. Але ў кожным стрэле — яго рука.

Мураўёў. Гэта ўтрапёны фанатык, чалавек каменнай волі, вялікага розуму, таленту…

Аляксандр. Розум, талент… Колькі іх было?!

Мураўёў. Былі і да яго, але гэта асоба нечалавечай нянавісці да вас…

Аляксандр. I што?

Мураўёў. Ён таленавіты арганізатар, ваявода, публіцыст. Ён любіць сваю ідэю… Перадайце гэта майму намесніку, прызначце пенсію яго дзецям і развітайцеся з ім. Бо, калі так пойдзе, намеснік праз месяц будзе вісець пад Вострай Брамай.

Аляксандр. Ён хто?

Мураўёў. Мой намеснік? Не магу ведаць.

Аляксандр (глуха). Не жартуйце… Я пытаю пра Каліноўскага.

Лосеў. Выхаванец Пецярбургскага універсітэта… Дваранін… Паэт…

Аляксандр. I Пушкін пісаў вершы. Гэта — як хвароба.

Лосеў. Ён піша, вядома, куды горш.

Мураўёў. Але кожны нумар яго газеты — выбух. Перадайце гэта…

Аляксандр (ціха). Вы амаль давяршылі свой подзвіг… Што б вы ні рабілі — вы павялічваеце гэтым маю нязменную прыхільнасць да вас.

Мураўёў. Дзякуй вам… гасудар!

Аляксандр. I злавіце, злавіце гэтага чалавека… Знішчыце гэты зброд… Павялічце ўдвая штат Лосева.

Мураўёў. Я — зраблю.

Лосеў. Вы зробіце, ваша сіяцельства.

Мураўёў. Іх мала знішчыць. Іх трэба яшчэ і прынізіць. Мёртвыя — жывуць.

Лосеў. Віленскі камендант скардзіўся: на полі, дзе хаваюць пакараных смерцю, — маўклівыя маніфестацыі… Магілы мы раўняем. I ўсё адно, кожны дзень стаяць людзі ў чорным. Моўчкі стаяць. Не плачуць… Страляць?

Мураўёў. Нашто? Проста зрабіце ім фізічна немагчымымі гэтыя наведванні.

Лосеў. Як?

Мураўёў. Ну… хаця б ачысціце за ноч усе прыбіральні Вільні і заліце гэтыя магілы слоем… Дастаткова чвэрць сажня… Прабачце, ваша вялікасць.

Лосеў. Ваша вялікасць…

Мураўёў. Нявіннасць не дазваляе? А гэта лепш чым кулі. Статак не хоча быць смешным.

Аляксандр. Ён ведае людзей, Лосеў. Трэба ўгноіць Заходні край для будучага пасеву.

Паўза.

Задайце… задайце ім.