Лісты да Максіма Танка

12 лістапада 1955 г.

Паважаны Яўгені Іванавіч!

Прабачце, што турбую Вас і адбіраю дарагі час, але што яшчэ застаецца рабіць. Вы ўжо не вельмі злуйцеся, калі адарву Вас ад нейкай важлівай справы, а проста адкладзіце адказ да таго часу, калі будзе магчымасць, — я і пачакаць магу.

Перад ад’ездам з нарады мне шмат хто казаў, каб я ў сябе не проста так сядзеў, а ўсё ж пасылаў нешта, і хоць як мне нязручна, але я вырашыў паслаць. Доўга капаўся, давялося шмат перарабляць, і толькі цяпер вырашыў, што яны хоць чалавечы выгляд набылі. Адабраў 11 вершаў, адзін верш у прозе і невялічкую паэмку. Высылаю ў двух канвертах. Можа, і знойдзеце тут нешта вартае, хоць наўрад.

Яўгені Іванавіч, ведаеце, мне б дужа хацелася, каб нехта проста, як старэйшы друг, а не так, як у кансультацыі, без громкіх слоў, сказаў, па якому шляху трэба ісці, чаго пазбягаць і на што звяртаць увагу, што зараз самае патрэбнае.

Я не выношу людзей, якія скардзяцца, але ўсё ж гэта цяжка, калі ніхто не можа сказаць сваю думку наконт вершаў проста таму, што чытаюць верш два разы, перш чым сяк-так разумець. Таму я кінуўся быў пісаць на рускай і ўкраінскай мовах. Хай будзе крытыка жорсткая, хай разнясуць — усё лепей. І я Вас прашу — не шкадуйце, калі нешта будзе не так.

Толькі не ведаю, ці можна зрабіць нейкі выснавак на аснове гэтай дробязі. Калі гэта будзе немагчыма, дык тады лепей потым.

У Мінску я велімі саромеўся, а тут не бачу твараў, а толькі аркуш паперы, і так неяк лягчэй можна сказаць і пра сябе.

Пішу я даволі даўно. Пачаў яшчэ ў 15 год, але гэта было так проста і з часам заглухла. Потым ва універсітэце пісаў. Пісаў многа, бо дадому цягнула. Там, між іншым, і «Машэку» напісаў. А потым нешта так яно і скончылася. Галоўнае — мала хто разумеў. Пачаў быў прыстасоўвацца, напісаў гэтага злашчаснага «Вашчылу» і інш. Выходзіла дрэнна, раззлаваўся сам на сябе і кінуў зусім. Амаль тры гады не пісаў нічога, акрамя выпадковых рэчаў. Усё ж не кінуў зусім, бо гэта ж такая зараза, гэтыя вершы. Часам лавіў сябе на тым, што ўначы пішу. Прачнуся і лаюся. Можа вынікнуць пытанне, чаму не пасылаў. Не ведаю сам. Галоўнае, мусіць, тое, што думаў, чаго я буду лезці.

Калісьці, праўда, Уладзімір Іванавіч узяў два вершы і надрукаваў у раённай газеце, але ж гэта не тое. Ну, словам, кінуў. А потым выпадкова паслаў таварышу некалькі вершаў, а ён аднёс Анатолю Сцяпанавічу, і загарэўся сыр-бор.

Якую вы справу добрую зрабілі для мяне і як я вам удзячны за гэта. І Цімахвею Васільевічу, і Уладз. Іванавічу, і тт. Зарыцкаму і Нехаю, і ўсім-усім. Гэта, ведаеце, упэўненасць. Цяпер я ўжо не кіну. Так хочацца працаваць, і адчуваю я сябе нейкім новым, іншым.

Столькі задумаў і ідэй. Вершы цякуць. Быццам усё, аб чым думаў тры гады, раптам прарвалася. І не толькі вершы, хоць гэта галоўнае.

Зараз у мяне ёсць планы (і сёе-тое пішу) на добры дзесятак апавяданняў. Абрабляю народную легенду, якую назаву «Маці Ветра» (з часоў паўстання Вашчылы), абрабляю на апавяданне народную песню пра Сымона і ваяводу, думаю яе назваць або «Песня аб мячы», або «Залаты век». Штука выйдзе вельмі жорсткая. Думаю напісаць паэму па матывах казкі пра вужыную каралеву. З сучасных думаю напісаць апавяданні «Пацукалоў», «Памяці вялікага артыста» (спляту з апавяданнем думкі пра трыо Чайкоўскага), «Апошняя вендэта». Апрацоўваю калішняе апавяданне «Бургамістр», а таксама «Рыбалоўны кручок» і «Маё першае паляванне». Працую над паэмай «Дзяўчына з Быхава» — гэта будзе нешта амаль бессюжэтнае, як адзін дзівак выпадкова прыняў у дарозе дзяўчыну за замужнюю жонку і потым, даведаўшыся пра памылку, хадзіў тры поры па акрузе і шукаў, не ведаючы нават яе прозвішча і толькі прыблізны шлях. Бачыў дзівосных людзей, чуў іхнія песні, працаваў з імі, начаваў ля вогнішча з рыбакамі. Дзяўчыну не адшукаў, а Радзіму палюбіў назаўсёды.

Пішу — і вось што дзіўна: да ўсяго даходзяць рукі. Усё паспяваю рабіць. Мару яшчэ напісаць пра Вашчылу нешта сапраўднае, толькі не ведаю што. Аповесць, драму або сцэнарый. Усё прываблюе. Эх, каб яшчэ да легенд, якія ведаю, ды трохі больш матар’ялаў, а тое фантазія без цвёрдых рамак разыходзіцца.

Думак шмат. Тут і пра сучаснасць і пра мінулае. Ідуць перад вачыма, вусатыя, з голымі грудзямі, з суровым поглядам. Гамоняць, рухаюцца, жартуюць, б’юцца і паміраюць — іншы раз здаецца, што звар’яцеў. Толькі пісаць цяжка, бо, праўду кажучы, не толькі гісторыю Англіі, а і гісторыю Беларусі яшчэ ў большай меры павінен быў бы пісаць кат, бо ён меў магчымасць назіраць канец усіх колькі-небудзь значных людзей нашай зямлі і толькі ён адзін мог ведаць, колькі запаветных думак шапнулі яны сваёй пласе.

А яно йдзе. Паўстанне Мурашкі, Магілёўская рэспубліка, першыя гады пасля Андрусаўскага перамір’я і расправа. Гэта можна б назваць «Жыхары дрыгвы».

Ах, як хочацца рабіць! Яшчэ б напісаць дзесятак аповесцей, у якіх ахапіць гісторыю Беларусі з 1863 па 1963. Я гэтага, ведама, не здолею зрабіць, рылам не ўдаўся. Вось каб хто з вас, з людзей абазнаных з гэтым.

Ну, даволі пра гэта, а то надакучыў я Вам. Прабачце, што пасылаю вершаў як з торбы валю, але ж я больш нікога не ведаю.

З таго, што пасылаю, апошнія «Шыпшына», «Энтузіясту», «Кастальская крыніца», «Заяц варыць піва».

«Баладу пра чалавека…» сюжэт чуў у цягніку. Як адзін сухотны страляў у немца і амаль адразу памёр. Думалі — атруту прыняў, а выйшла проста тое, што ў яго лёгкіх амаль не было. Там нехта казаў, што гэта не гераізм, — усё адно паміраць. А я лічу, што тут гераізм вялікі не ў тым, можа, што забіў, а ў тым, што з ложка ўстаў.

«Асеннія песні» проста замалёўкі. «Шыпшына і ружа» — сапраўды народнае. Не ведаю толькі, наколькі правамерна ставіць «шыпшыну» ў мужчынскім родзе. Але і ў казцы так.

Адносна «Зямлі дзядоў». Ляжала яна ў мяне пяць гадоў. Прыехаў я ў Рагачоў нядаўна яшчэ раз і бачу, што мала што там змянілася, таму яна й не пастарэла. Я яе перарабіў зараз, адшліфаваў дзе-нідзе, амаль напалову выкінуў, часткова дабавіў.

Адносна яе мовы. Я наогул сапсаваў мову тут. Але гэта не ўсё. Магчыма, што там будуць дыялектызмы, і асабліва ў батанічных тэрмінах. Калі б быў слоўнік, дзе былі б поруч беларускія літаратурныя, лацінскія і дыялектныя назвы — гэтага можна было б пазбегнуць. А тое пакуль я даведаўся, што наш аршанскі «сабачнік» гэта cinoglossum officinale, інакш «касталом» (літаратурнае), дык колькі часу прайшло, а я і зараз не ўпэўнены, што гэта так. Або «ашыткі». Я не ведаю, як па-літаратурнаму. Гэта чарвячкі такія жывуць у вадзе ва ўласных хатках з гнілых маленькіх сучкоў. Вельмі добра на іх галаўні бяруцца…

«Жабнік», «багноўнікі» — гэта, здаецца, так і ёсць. А вось «скула» — гэта ў нас так водарасць завуць, зялёную, махнатую, з чырвонай верхавінкай.

Скажыце, калі ласка, ці маю я права ўжываць такія дыялектныя назвы. Я думаю, што нічога асаблівага тут няма.

І яшчэ адносна таго, што падкрэсліваю слова «курганы». Па-першае, задум такі, а па-другое, у аколіцах Рагачова іх — сіла, больш чым дзе-небудзь. Можа, гэта было месца нейкага міжплемяннога пахавання — ніхто гэтага не ведае.

Ну вось і ўсё. Калі будзе час, магчымасць і, галоўнае, жаданне, напішыце мне наконт усяго гэтага хаця караценькага ліста.

Сяджу і часам гляджу на кніжкі. Я іх у Мінску накупляў страшэнна. Чытаю зараз першы том Чорнага і дзіву даюся. Гэтыя яго замалёўкі лепей, чым у Жэромскага. Вось бы мне так ведаць мову, як ён. І пісаў, пісаў як! На тое, мусіць, і лоб у яго быў супрацьлеглага ўсім грэцкім канонам не на трэціну твара, а куды большы.

Дарэчы, пабачыў у магазіне кніжку «Серед лісів над Німаном», пераклад. Накупіў і раздаў дзецям. Вельмі падабаецца. Асабліва «Мухамор», «Іван-ды-Мар’я». А «Галінку» перакладачы, перакладаючы, сапсавалі. Біў бы я такіх безадказных, нягледзячы на чыны і рангі, ламакаю па спіне.

Прабачце за вялікі і бязладны ліст, у якім мала што сказаў.

Пісаць кароткія лісты, як і кароткія вершы, трэба ўмець.

Бывайце. Хай будзе Вам усё-ўсё добра.

Ул. Караткевіч.

14/ХІ — 55 г.

Паважаны Яўгені Іванавіч!

Паслаў вам два сваіх лісты, а на наступны дзень даведаўся, што наш паштальён адправіў іх даплатнымі. Вось яшчэ чаго не хапала, дык гэта таго, каб паэты за няпэўнае здавальненне атрымаць дзесятак кепскіх вершаў раскашэльваліся кожны раз на энную колькасць рублёў.

Сапраўды, нейкае хамства, уведзенае ў прынцып. Таму вырашыў паслаць Вам за гэта маленькі падарунак і лічыць, што мы — квіты. Вы не сярдуйце, я, аднак, у неаплатным даўгу за той надпіс на кнізе, так мала я яго варты.

І яшчэ вось што. Я адправіў гэтыя бязглуздыя вершы і толькі тут зразумеў, што я нарабіў, і мне стала вельмі сорамна. Усё гэта такое дурное, пошлае і, галоўнае, эпігонскае, што яго трэба кінуць у печку. Я вас прашу так і зрабіць і не думаць, што гэта істэрыка.

Скідак на маё вучнёўства быць не можа, здаецца, не маленькі. Я буду шмат працаваць і тады, можа, прышлю нешта сапраўды вартае вашай увагі.

Бывайце.

Заўсёды Ваш Караткевіч

14/ХІ — 55 г.

Р.S. Калі будзе час — прачытайце «Intermezzo», «Що записано в книгу жыття», «Цвіт яблуні», «Тіні зубутих предків». Гэта — любімае.

24 снежня 1955 г.

Паважаны Яўгені Іванавіч!

Перш за ўсё дазвольце павіншаваць Вас з Новым годам і пажадаць усяго таго, чаго можа пажадаць схілены да каго-небудзь чалавек. Жадаю Вам шчасця, здароўя, новых і выдатных творчых поспехаў, добрых сяброў вакол Вас, плённай працы і ўсяго-ўсяго добрага.

Прабачце, што доўга не адказваў. Спачатку вырашыў быў зусім не пісаць, бо баяўся турбаваць Вас і адбіраць час, але потым зразумеў, што гэта была б чарговая недалікатнасць — вельмі ўжо добры быў Ваш ліст.

Дзякую Вам за думкі і добрыя парады, якія на шмат што адкрылі мне вочы. Я вельмі рады, што хаця адзін верш Вам спадабаўся, але яны ўсё ж… не тое та як яго (як гаварыў пан Возны ў «Наталцы-палтаўцы»). Я зараз вельмі добра зразумеў, што перш за ўсё трэба навучыцца стаяць на ўласных нагах, — і вучуся. Мне вельмі сорамна за шматлікія недасканалыя мае вершы, я зараз шмат працую і прашу Вас пра адно: дазвольце месяцы праз тры, калі напішу нешта, што замысліў, прыслаць Вам, каб паказаць свае першыя самастойныя крокі. Тады мне будзе не так сорамна і за «Крыніцу», і за гістарычныя вершы.

Я пастараюся, каб гэта было нешта больш вартае ўвагі. Цікава было б ведаць, які лёс «Оршы», але пра гэта я нічога не ведаю. Ну й добра.

Адносна таго, што Вы пісалі пра нестарэючую каханую. Я гэта ведаю, бо гэта і маe думкі, і нават год таму я напісаў такі верш:

І зашумяць асіны над ракою,
І будуць светлымі улетку дні,
І зацвітуць на скалах над вадою
Спакойныя купальскія агні.
Як знак таго, што ўсё мінае ў свеце,
Сарве іх шэрань прагнаю рукой,
І толькі ты адна ва ўсім сусвеце
Навекі застанешся маладой.

Так што вось яно. А з «сівізною», вядома, атрымалася дурніца. Дазвольце яшчэ раз падзякаваць Вам за ліст і пажадаць Вам усяго-ўсяго добрага.

З прывітаннем.

Уладзімір Караткевіч.

27 мая 1956 г.

Паважаны Яўгені Іванавіч!

Перш за ўсё ад сэрца дзякую Вам і т. Вялюгіну за ўсё і таксама за «Оршу» і «Заяц варыць піва». Нумар часопіса атрымаў, ну і ўсё іншае таксама. Я вельмі шчаслівы. Вось толькі эпітэт да слова «парк» замянілі няўдала. Ніякага «старэнькага» парку там няма, немцы высеклі, а ёсць новы, парадкам такі «змарнелы» на нашых пясках і вапне. Ну ды гэта глупства, «нават яшчэ лепей». Як выйграюць вершы ад добрай абробкі, быццам чалавек, які скінуў залішні тлушч і зараз зграбны і стройны. І як многа мне яшчэ патрэбна вучыцца.

Прабачце, што доўга не пісаў. Пасля таго, што Вы мне пісалі ў папярэднім лісце, — было б недарэчна пісаць Вам без падстаў у выглядзе новых вершаў.

Да таго ж я доўгі час быў вельмі хворы і ледзь не зрабіў падарожжа Ad patres. Ніколі не было, а тут раптам хвароба. Але зараз, здаецца, мінулася. Праўда, да таго ж тут лютуе цынга. У Лесавічах цынготных выпадкаў сотні паўтары. Пачалося нешта падобнае і ў мяне, ужо пасля хваробы, але гэтыя начатакі прыдушыць даволі лёгка.

А зараз вясна. У сукі двое шчанюкоў, у яме трусы вывелі трусянят, на галубятні вуркочуць галубы. Добра!

Хвароба мела і свае добрыя бакі. Каалі яна дазваляла — шмат працаваў. У іншы час пісаць амаль немагчыма, праца не дазваляе, бо як табе даюць грошы, дык трэба рабіць добра.

Таму пасылаю Вам 31 верш (чаму б не дзвесце трыццаць адзін), два маленькіх урывачкі з паэмы, сем маленькіх апавяданняў з цыклу «Нямыя браты», пяць вершаў у прозе і адну легенду. На мове простага люду гэта завецца «асінавым колам бліжняму».

У Д. Кедрына ёсць верш «Страдания молодого классика», які кажа пра гэткіх жа нахабных маладых людзей…

Сапраўды нахабства, застаецца толькі пры кожным званку ў дзверы забівацца ў кут і дрыжаць дробнымі дрыжыкамі. Вось і я пасылаю Вам васемнаццаць футаў кепскіх вершаў і тым станаўлюся ў пазіцыю «здольнага маладога чалавека з правінцыі».

Паверце мне, што я б не зрабіў гэтага, каб гэтыя вершы не былі адказам на Ваш ліст, сведчаннем першай спробы зрабіць яшчэ няўпэўнены, але самастойны крок. З гэтага часу буду пасылаць проста на часопіс. І прабачце мне.

Вельмі жадаў бы пагаварыць з Вамі наконт сваёй дарогі і нават буду летам у Мінску, але Вас, напэўна, там не будзе. Ну што ж, няхай другім разам — як сказала дачка ў адказ на просьбу паміраючай маткі зварыць ёй какавы.

Можа, там і адшукаецца нешта вартае ўвагі, а калі не падыдзе — можа, аддасцё каму-небудзь іншаму. Там ёсць верш «На паўстанках, засыпаных лісцем бярозавым». Калі ён варты друку, я вельмі прасіў бы Вас зберагчы прысвячэнне А. І. Бялецкаму. Калі верш не падыдзе, дык, можа, будзе магчымасць паставіць прысвячэнне яму перад іншым, вартым вершам (перад лірычным, але, вядома, не пра каханне). А калі тут будзе ўсё лухта, дык, можа, у наступны раз знойдзецца нешта цікавае і гэта прысвячэнне можна будзе паставіць.

Я таму прашу, калі гэта магчыма толькі, зрабіць гэта, што Бялецкі мой настаўнік па універсітэту і, магчыма, без яго не быў бы я тым, чым я ёсць. І размовы пра будучае, пра маю мэту, і самая глыбокая дапамога ў працы (я зараз працую над дысертацыяй пра 1863 г. і яго адлюстраванне ў літаратуры) — усё было зроблена гэтым чалавекам. А я не ведаю, чым аддзякаваць яму за ўсё, дык няхай хоць гэтым. Вось і зараз перада мною ляжыць ягоны падарунак: «Беларускі зборнік» Раманава. Каб усе людзі былі такімі чулымі, добрымі, памяркоўнымі да чалавека — лёгка, весела і шчасліва было б жыць.

Я зараз пішу «Дзяўчыну з Быхава», паступова збіраю матар’ял для паэмы «Каліноўшчына». Цяжка. Я дастаткова добра ведаю гісторыю паўстання, але кніг мала, карыстаюся старымі запісамі і не ўпэўнены, што нешта там не перакруціў. Галоўны герой — Грынкевіч, удзельнік руху спачатку на Магілёўшчыне, потым на захадзе, пераходзіць паступова да «чырвоных», удзельнічае ва ўзяцці Горак, у рэйдзе інсургентаў да Ракава, малой вайне, баі пры Азярышчах і гіне, ужо пасля смерці Каліноўскага, пасля аднаго з апошніх баёў. Расстрэл.

Крах шляхецкага рамантызму, з’яўленне новых рэвалюцыянераў і, як фінал, зборы памяці загінуўшых у паўстанні, на якіх быў абвешчаны І Інтэрнацыянал. Загінулі і пасеялі сваёй смерцю зубы дракона — новых байцоў.

У мяне ёсць дурная прывычка трымаць у руках рэч тых часоў, пра якія пішаш. На ёй добра канцэнтраваць думку. Зараз у мяне ў руках медаль. Мне да яго адразу падмалёўваецца вобраз чалавека, які атрымаў, а потым і таго, каго ён выдаў. Уявіце сабе: кірмаш, натоўп. Недзе ў гэтым натоўпе ходзіць інсургент, пераапрануты ў сялянскую вопратку, былы пан, які пракляў сваё панства. Тут жа пераапрануты правакатар. Трэба неяк паказаць жандарам, каго трэба хапаць. І правакатар падыходзіць і, як пану, цалуе інсургенту руку. Схапілі.

І гэты мярзотнік не ўдаваўся ў розныя маральныя дробязі і рызыкоўныя параўнанні гэтага свайго ўчынку з учынкам свайго папярэдніка, які зрабіў тое ж самае за 1831 год да яго. Нашто гэта, калі ён і бязвіннаму мог падкінуць у адрыну зброю і потым з’явіцца з вобыскам — гэта ж была эпоха, па якой магчыма было напісаць проста Іліяду чалавечай подласці.

Пасылаю ўступ да 3-й песні і ўрывак з другой («Дума Грынкевіча»): герой кідае погляд на ўсё, паўсюль прыгнёт, выходзячы за межы чалавечага цярпення.

Патрабуе каментарыяў верш «Якуб Ваўкалака» (менавіта Ваўкалака, а не Ваўкалак). Легенду пра гэта я чуў у аколіцах Дуброўны, якая, здаецца, належала раней Любамірскім. Ваўкалака адбіў у пана дзяўчыну, якую пан хацеў выдаць замуж, каб потым застасаваць jus prima nostis. Ваўкалака яе кахаў, але яна ўчыніла вельмі няўдзячную штуку: выйшла замуж за іншага. Ваўкалака забіў пана, каб яны маглі жыць спакойна, а сам стаў разбойнікам, які наводзіў жах. Казалі, што ён можа, кульнуўшыся пад нажамі, зрабіцца ваўком і што ніякая куля акрым срэбнай яго не бярэ. Пяць служак пана падпільнавалі яго, калі ён ішоў на радуніцу на магілу маці, якая памёрла на вялікдзень (каб не з’явіўся, гэта ж быў бы жахлівы грэх), і ўсадзілі яму срэбную кулю ў грудзі. Падысці яны баяліся, пакінулі яго так. Ваўкалака памёр амаль ля самай хаты, можна было б бачыць, каб не кусты.

Зноў адносна магчымых дыялектызмаў у назвах. «Раст» — гэта маленькія-маленькія, з галоўку шпількі, сінія, іншым часам белыя кветкі, вылазяць амаль адразу, як сыдзе снег.

«Маскалікі» (не ведаю, чаму так завуць) — чырвоныя казяўкі, вылазяць прыблізна ў маі. Часам іх так багата, што пня, на які яны спаўзаюцца грэцца, не бачыш. Яны невялічкія, чырвоныя і на спіне тварык з чорных рысак, падобны на палінезійскую маску.

У мяне да Вас кур’ёзная просьба. Якой адпаведнай лаянкай перакласці польскае «do jasnej cholery». «Трасца ў пячонку», «Хрэн табе ў вочы»? Не, здаецца, не тое. Гэта для перакладу. Галчынскі.

Т. Вялюгін кажа пра маю кепскую мову. Я гэта сам ведаю, але ж скуль мне яе ўзяць, добрую мову? Я выжываю памылкі, але проста з крывёю. Орша адносна мовы наогул не запаветная зямля. Там шмат русіцызмаў, там блытаюць канчаткі роднага і, часам, меснага склону і г. д. Да таго ж і сям’я. Бацька размаўляе заўсёды на дыялекце, мова няправільная. Маці, калі захоча, можа вельмі добра гаварыць, асабліва калі распавядае пра старыя часы і розныя напаўанекдатычныя выпадкі. Але часцей за ўсё яна размаўляе па-руску, беларускія словы ўжываючы для асаблівай выразнасці. Што ж паробіш, патомная інтэлігенцыя. Іншым разам гэта ў яе бывае вельмі прыгожа і арыгінальна, але літаратурную мову я ўсё ж ведаю кепска.

«Нямыя браты» думаю прадоўжваць, але ўжо пра дзікіх звяроў, якіх, здаецца, нядрэнна ведаю, хоць стралок з мяне ліпавы, шкода страляць. Гэта трэба таму, што «нявыхаваных сардэц» у нас значна больш, чым думае Ю. Нагібін, і пачуццё блізкасці да прыроды, да ўсяго жывога — справа вельмі нямногіх. Чалавек яшчэ шмат у чым варвар і дзікун: ён можа засадзіць сякеру ў дрэва, каб павесіць торбу, зламаць на пугу саджанец, стрэльнуць у жывое проста так, дзеля няпэўнай насалоды, нават калі няма патрэбы ў ежы. У мяне быў вельмі добры прыяцель год пад сорак па мянушцы Цыбуля (я буду пісаць пра яго апавяданне), дык той, калі спаймае кагось на гарачым, на глушэнні рыбы, на вытраўленні яе борным квасам, — проста б’е па мордзе. Аднойчы суседа налупіў за гэта акурат на вялікдзень і яшчэ прымаўляў, абмываючы: «Нічога, свету без мучаніка не бывае».

Пасылаю таксама легенду «Маці Ветра». Яе калісьці распавядаў мне дзед, але я запамятаў толькі канву і сёе-тое з выразаў.

Падмаляваў, некаторыя эпізоды дабавіў і зрабіў.

Толькі ці гэта жывое гучанне слова мае такую моц, ці яшчэ што, толькі я мучыўся над ёю неверагодна і не зрабіў так добра і сцісла, як гэта было ў яго. Які гэта быў цікавы чалавек! Не ведаю, што яму перашкодзіла стаць сапраўдным паэтам, можа, доля сына — «дзяржаўнага злачынца», можа, яшчэ што. Праваслаўны, які быў замешаны ў мяцяжы, — гэта ж было вельмі падазрона. Але яго мова — гэта быў каскад досціпаў, прыказак, старых пахучых анекдотаў, яскравых, як вясёлка, жартаў. Зараз так мала хто гаворыць. Такога тыпу выразы, як «Як п’юць ды ядуць, дык нас не завуць, а як с…ць і др…ць, дык нас ішчуць», рэдка сустракаліся ў яго мове, гэта была нейкая вытанчаная дасціпнасць, рэдкая. Трэба было паслухаць, як ён распавядае байкі пра нашых пашахонцаў-Маркавічан. Публіка рагатала да рэзі ў жываце. Больш за ўсё я шкадую, што ён так рана памёр, што я быў малы і мала што памятаю, што не запісаў гэткага цуду. Але менавіта ад яго я палюбіў прыроду, гісторыю (ён калісь рабіў раскопкі курганоў і шмат чаго цікавага распавядаў), навучыўся лавіць самоў «на квок», палюбіў бадзяцца і іншае.

А якія ён распавядаў легенды. Магчыма, частка іх і была недзе да таго надрукавана (напрыклад, што датычыцца анекдатычных апавяданняў, дык некаторыя з іх пазней прачытаў у Ядвігіна), але я не бачыў. Пра вужыную каралеву, пра чорную курыцу волатаў, пра караля мятлушкаў, пра вялікую змяю «Дзебраў» (калішняе ўрочышча Дзебры пад Магілёвам), пра Яна Прыгожага і князя Ладымяра, пра лебядзіны скіт, пра скарб аднавокага народа, пра дрэва смерці (гэтую легенду я пазней запісаў у Руклях, што пад Смаллянамі, але ў горшым, здаецца, варыянце), пра явар і каліну — мужа і жонку, пра звон, які патануў, пра горад на дне возера і яшчэ многае-многае.

Памятаю такіх легенд штук сорак, не менш. Як вы думаеце, ці варта ўсё гэта аднавіць у памяці, спытаць іншых людзей, якія яго чулі, і запісаць? Гэта, вядома, не будзе фальклор, таму можна і прыкрасіць. Магчыма, яшчэ хто-небудзь дабавіў бы тое, што чуў ён, і тады можна было б якую сотню легенд выдаць для дзяцей, з каляровымі малюнкамі пад назвай, скажам, «Легенды азёрнага краю».

Ці, можа, аўчынка не варта вырабу?

Сярод іх ёсць такія выдатныя па мастацтву, па ідэі любві да Радзімы. Гэта такое апяванне душы народа, яго таленавітасці, высакароднасці, перавагі над панамі і нобілямі. І да таго ж хараство.

Якая будзе Ваша думка?

За «Маці Ветра» т. Вялюгін, напэўна, зноў будзе мяне лаяць. Але я думаю, што ён будзе задаволены (калі толькі не дасць мне ў патыліцу за кепскае майстэрства), бо наступным разам я прышлю ў часопіс (месяцы праз паўтара) маленькую аповесць з часоў вайны (скончыў з паўгода таму, зараз вылежваецца, хутка буду апрацоўваць) і некалькі апавяданняў на сучасныя тэмы.

Наконт гістарычных вершаў буду шукаць новых шляхоў, як вы кажаце. Я закаханы ў яе беспаваротна. І не ў экзотыцы справа. Я далёкі ад думкі аддаваць перавагу каўтуна над чыста вымытай галавой і кувадзе над радзільным домам. Экзотыка без хлеба, заводаў і электрычнасці няхай жыве ў музеях, і тым людзям, якія яе абаранялі, трэба было быць паслядоўнымі і, напрыклад, хадзіць на лекцыі ва ўніверсітэт у пасталах, з намасленай галавою і дошчачкай для вошай на поясе, як гэта калісь было модна ў мазураў, насіць замест партфеля лубок і мець у ім скрутак пергаменту, гусінае пяро і дзесятак прэжаных у попеле яек. Але сапраўды заваяванае народам, ім выпакутаванае забываць нельга, як гэта сёй-той робіць зараз. Яго трэба аберагаць, песціць, любіць. Інакш чаго варты народ. Дарэчы, пра гісторыю ў нас амаль ніхто не піша. Вершы яшчэ ёсць: Вы, яшчэ некалькі паэтаў выпадкова (Купалу я, вядома, не лічу). А вось гістарычнага рамана ў нас фактычна зусім няма. Ваша праўда, калі вы кажаце пра спозненыя водгукі ў маіх гістарычных вершах, але скажыце, па чыіх слядах мне крочыць? Па Вашых? Я і так вучыўся і вучыўся ў Вас і дайшоў нават да пераймальнасці — сорамна ж даросламу дзядзю ў дваццаць тры гады рабіць «пад Танка». Значыцца, трэба церабіць свой шлях, але ж адразу яго не зробіш.

Я таксама згодзен, што гіст. вершы ў мяне вызначаюцца залішнім трагізмам, але што паробіш? Вядома, што і ў часы Таполі не толькі кастры палалі і зрэдку не з шыбеніц раслі на зямлі лясы, і тады любіліся людзі і гарэлку пілі, але ж гэта не кране так моцна, як сцэна вялікага гераізму, сілы і мужнасці. І так пра нас розныя фалькларысты казалі, што ў нас няма ў песнях нічога акрым ядучай страсці, даходзячай да адчаю, каб ім так у пячонках ела. Дзеці дрэнна ведаюць гісторыю. А мне б вельмі хацелася, каб людзі раптам адкрылі мора паэзіі ў беларускай гісторыі, як калісьці адкрылі ў шатландскай. Думалі сабе, што там адзін верас ды скалы, а тут пайшлі, загаварылі, заспрачаліся розныя Роб Роі, і ўвесь свет стаў і толькі цёр вочы, думаючы: «Хіба я сляпы быў да гэтага часу?» І ўсе гэтаму паслужаць у меру свайго таленту: Вы многа, я — значна меней, калі наогул што-небудзь выскажу. А знойдзецца і нехта, хто выскажа ўсё, як Шэкспір.

Нам бы трэба такога чалавека, які напісаў бы такую праўду пра нас, каб сямідзесяцігадовы чалавек валоссе на сабе драў, што ён ужо не паспее пазнаёміцца з тым, міма чаго праходзіў, з гэтым дзіўным народам. І няўжо гэта, скажам, менш «праблем», ніж трындзець пра «трохкутнік», які ўжо ўсім апрыкраў. Або людзі, якія ведаюць і любяць краіну, менш патрэбныя, ніж добрыя каханцы і бацькі.

І гэту любоў да краіны перш за ўсё абуджае гісторыя, абуджае ў чалавека гонар, з якім ён кажа: «я беларус», «я рускі», «я турак» — усё адно. Гэта, на маю думку, і трэба рабіць, будаваць піраміды, па якіх, калі мы ўсе сальемся ў адзіны народ, нас прыпаміналі б з удзячнасцю і казалі, што мы былі ў ліку тых, хто найбольш каштоўнага даў новай, агульнай культуры.

З крытыкай Вашай на «Кастальскую крыніцу» і «Прадмову» цалкам згодзен. І я буду шмат працаваць, каб гэтай лухты было ўсё меней. Дзякую Вам за Kovalcikovu chatu. Якая гэта прыгожая рэч, горы! А я бачыў толькі Урал і наогул яшчэ нічога не бачыў, і не чытаў, і не сказаў. Ну, прабачце за 18-футовы ліст, у якім я нагаварыў сем беркаўцаў да Полацка і ўсе ракам. Проста мне няма з кім гаварыць тут і я радуюся кожнай магчымасці, а з Вамі асабліва.

Яшчэ раз дзякую за ўсё — за ўсё. Бывайце здаровы.

Ваш Уладзімір

P. S. Нешта чуў пра Вашу новую паэму. Прыеду дадому, прачытаю. Дрэнна ўсё ж пастаўлены культурныя сувязі між рэспублікамі.

Я тут буду да 25 чэрвеня, а потым уцякаю назаўсёды, ужо ёсць наказ. Вельмі жадалі затрымаць, але настойлівасць зрабіла сваё.

Мой аршанскі адрас:

Віцебская вобласць,
г. Орша, вул. Варашылава, д. № 10,
Караткевічу
Уладзіміру.

І яшчэ, калі ласка, як імя па бацьку т. Вялюгіна? Здаецца, Сцяпанавіч. Так мне нязручна і непрыемна, што я забыў ягонае імя па бацьку, калі пісаў яму ліст. Аж да гэтага часу, як прыпомню, дрэнна і сорамна робіцца. Перадайце яму прывітанне і скажыце, каб ён не вельмі крыўдзіўся на мяне.

Яшчэ раз бывайце.

У. Караткевіч.

20 чэрвеня 1956 г.

Паважаны і дарагі Яўгені Іванавіч!

Прабачце, калі можаце, за тое, што не маю зараз магчымасці адказаць на Ваш ліст і не буду мець яе яшчэ дзён дзесяць. Маці напісала мне, што Ваш ліст прыбыў на Оршу, але я не ведаю, што ў ім. Ён будзе чакаць майго вяртання дадому. І з тым большай нецярплівасцю я буду чакаць таго дня, калі пабачу родны горад. Дзякую Вам за ўвагу.

Ох, напэўна, шмат бязглуздзіцы я там нагарадзіў!

Дык вось, каб пазбегнуць абвінавачвання ў недалікатнасці, я напішу Вам адсюль апошні ліст, як быццам папярэджання і не было.

Гэта будзе проста адцягнены ліст, нявымушаная балбатня, якую можна і не прыняць да ўвагі, можна паціснуць плячыма, можна і вылаяцца, а можна і задумацца трохі. Карацей, гэта проста абавязак далікатнасці, і адказваць на гэты ліст вам няма прычыны: доўг за мною — адказ на Ваш ліст, які чакае мяне ў Оршы.

Магчыма, мой ліст будзе мець у Вашых вачах выгляд дурніцы, але я жадаў бы ўсё ж пагаварыць з Вамі на не зусім звычайную тэму: самастойнае жыццё літаратурнага вобраза.

Ну вось, скажам, французы маюць свой літаратурны тып, які з найбольшай паўнатой змалёўвае ўсю нацыю, немцы і іспанцы — таксама. Можна сказаць «Зямля Уленшпігеля», можна сказаць «Зямля Гаяваты» або «Зямля апранутага ў шкуру віцязя». Відавочна, што такі літаратурны тып лепш за ўсё адбівае асноўныя рысы нацыянальнага характару, сэрца народа, яго імкненні і нават дробныя, другарадныя рысы. І пісьменнік або паэт часцей за ўсё разгартае іх у вялікай эпапеі… Калі прачытаеш такое — асноўнае ў пазнаванні нацыі ты зрабіў: зразумеў душу народа, які робіць гісторыю гэтай краіны і якую ён паложыць як цагліну ў будучае безнацыянальнае грамадства, у яго будынак.

Пахне ідэалізмам, але нічога. І колькі б ты пасля таго ні чытаў — будзе прыбаўляцца фактаж, але галоўнае будзе вядома.

Мы зможам знайсці, напрыклад, пошукі Фаўста ў дзейнасці найвялікшых розумаў Германіі, пачынаючы з Эразма Ротэрдама і сярэдневяковых алхімікаў і Парацэльса — і аж да Гётэ і Гегеля і «канчатковы вынік мудрасці зямной», пакуль што, у філасофіі Маркса («Пакуль што», бо інакш мы былі б дрэннымі дыялектыкамі). Ну і г. д., вы мяне разумееце.

Нават і ў узбекаў ёсць Насрэдын. Што ж, гэта добра, гэта кажа пра моц гэтых народаў і здольнасць да абстрагавання народных якасцей у іхніх лепшых розумаў.

А вось у нас гэтага няма. Назавіце мне тып, які ўсебакова адбіваў бы рысы лепшага нашага чалавека, яго талент, яго характар, яго барацьбу, які, так бы мовіць, нават часткова адбіваў бы гісторыю народа.

Яго няма, але ён павінен з’явіцца, ён ужо ёсць, ён пачынае шлях. Хто ж ён павінен быць, у якую эпоху жыць, каб адбіваць беларускі характар і нават гісторыю народа?

Перш за ўсё эпоха. Якой яна павінна быць.

1) Эпохай з віруючым жыццём, эпохай, калі народу трэба было ўсе сілы пакласці, каб выратаваць жыццё і сумленне і права дыхаць, калі смяротная пагроза навісла над краем; калі народ стаяў перад рэальнай і грознай небяспекай гвалтоўнай асіміляцыі. Гэта патрэбна для выяўлення характару героя («Блажен, кто посетил сей мир в его минуты роковые»).

Наша эпоха таму сама сабой адпадае, дый занадта складанае яе жыццё, каб адзін чалавек выразіў яго.

2) Эпоха, як бачым, павінна быць трагічнай, каб чытач сказаў: «Вялікія людзі цёмнага веку. Загінулі, але я веру ў будучае такога народа».

3) Але чымсьці светлым гэты век таксама павінен вызначацца.

4) Герой павінен быць як мага больш поўным выразнікам волі народа (хоць можа быць асобай выгаданай, нават фальклорнай), вялікім у сваёй кроўнай блізкасці да яго. «Лепшым з роўных».

5) Ён, вядома, не пан. Паколькі справа пойдзе і пра тое, якую ролю адыгрывае мастацтва ў жыцці народа, лепей за ўсё было б, каб ён быў чалавекам мастацтва.

Гэта будзе ўвасабленне духу народнага.

6) Намячаючы шляхі ўзнікнення будучага эпасу, трэба заўважыць, што поруч з героем духу звычайна крочыць яго антыпод і паплечнік. Напэўна, і тут так будзе, і гэты чалавек будзе ўвасабляць волю народа, яго лагічны склад розуму. Але гэта не будзе Санча, бо й галоўны герой не будзе Дон-Кіхотам, бо Санча — гэта чэрава, а ён будзе мускуламі.

7) Вы потым з ходу маіх думак зразумееце, чаму яны — асноўныя носьбіты ідэі — павінны быць жыхарамі места, дзе тады групавалася жыццё краіны.

8) Герой павінен быць не толькі гераічным, захапляючым, тыповым, але павінен таксама мець ужо некаторую літаратурную традыцыю, яго павінны ведаць усе.

Якая ж эпоха, які існуючы герой адпавядаюць усяму вышэйнапісанаму.

Першае, адносна эпохі. Гэта не сівая старажытнасць, калі нацыя яшчэ не склалася, і не Грунвальд, калі славянства перамагло. Застаецца адзіная эпоха: прыход уніі, менавіта пачатак яе.

Спачатку ў Фларэнцыі прыраўнялі католікаў да праваслаўных, а потым пачалося:

1533 — Нясвіж пераходзіць у рукі Міколы Радзівіла Барадатага. Сын яго яшчэ не вельмі даваў рабіць розныя дурніцы.

1565 — памірае Мікола Радзівіл Чорны, апошні вораг уніі. Народу здрадзілі.

1569 — Люблінская унія. Пратасевіч выпісаў езуітаў, украінскія землі адышлі да Польшчы. Літва палітычна памірае. Бацька героя мог бачыць, як хрысцілі апошніх ятвягаў пад Скідалем, як ашуканыя людзі на сваю галаву разбілі Абаленскага на Іванскіх палях пад Улай.

Сумны летапіс!

Полацк аддалі езуітам — і пачалося. Дапамогі чакаць было няма ад каго: Баторый аблажыў Пскоў.

Потым чорнай памяці Жыгімонт ІІІ, Лівонская вайна, налёт Мацюшкі Гультая на Магілёў (1-я ластаўка), змова нацыяналістычнага панства на чале з Забржатоўскім, да якой спачатку прыстаў быў і народ (мог і герой).

Потым унія ў Брэсце, потым «названы» Дзмітрый уступае ў Маскву і з ганьбаю ўцякае стуль.

Паўстае Магілёў і віруе чатыры гады. І зноў разгром, і сябра героя можа загінуць тут. І зноў бадзянні, і нарэшце можа наступіць загібель у агні палаючага Турава, які душыў у 1649 г. Януш Радзівіл.

Рамкі жыцця прыблізна 1565 — 1649, 84 гады цікавых здарэнняў. Для людзей нестарэючых — глупства.

Што ж, скажаце Вы, можна тут знайсці светлага?

Можна.

Эпоха, нягледзячы на яе трагізм, гераічная, багатая мужнасцю і вераю. Але не гэта самае галоўнае.

Галоўнае тое, што гэта эпоха — эпоха Рэнесансу на Беларусі.

Здарылася дзіўнае: маленькі агеньчык засвяціўся ў цемры, дух чалавечы імкнуўся вызваліцца да сонца і жыцця.

Старая нязграбная архітэктура замянілася чароўнай готыкай Сабора францысканцаў у Вільні.

Ранні ідэалізм імкнецца да неба: «Хоць да д’ябла, абы з раманскіх муроў». Гэта — ідэя рэвалюцыі, яе летуценне. У нас гэта сваяродна. У Італіі пабітай аказалася й готыка, а ў нас яе намагаліся прыстасаваць спачатку да жыцця. Першым было цяжка. Таму я й лічу, што менавіта ў гэтую эпоху перанясуць пасля героя.

І ў скульптуры быў Рэнесанс. Замест драўляных шкілетаў, абцягнутых драўлянаю скурай, з’яўляецца пад разцом разьбяра паўнакроўны жывы чалавек. Асаблівым поспехам карыстаюцца сюжэты накшталт спакушэння святога Антонія або абняслаўлення Ноя, якія выконваюцца са смакам і дэтальна.

Язычаства, паганская радасць жыцця!

І толькі потым прыходзіць у архітэктуру стары грэцкі храм тварам да сонца і ветру і святла. У нас гэтага амаль не было.

А пакуль што старую ідэю з поспехам прымушаюць служыць новаму.

Я яшчэ таму думаю, што гэта эпоха добрая, што на яе прыкладзе будучы пісьменнік можа даць добрага стусана рэлігіі, прыгнёту, фанатызму і мілітарызму, пустацвету і забабонам, ханжаству, — усім аматарам крычаць пра залаты век, гальванізаваць труп мінулага, прырабляць новыя ручкі да скіній, шукаць каўчэгі з новымі мошчамі.

Вы добра разумееце мяне.

Адносна героя, героя — народнага генія, героя — выразніка волі народа, героя ўжо вядомага ў літаратуры. Хто гэта?

Мне здаецца, што ў нас ёсць толькі адзін вобраз, прыдатны выканаць гэтую ролю.

Вы ўжо зразумелі, што гэта — Люцыян Таполя.

У дні, калі немагчыма было працаваць, я думаў над яго жывым ценем. Мне здаецца, што нават Вы самі недаацэньваеце, што Вы стварылі.

Цяпер ён без Вашага ведама пойдзе ў жыццё, пачне абрастаць біяграфіяй, і не здзіўлюся, калі й надалей будзе жыць у літаратуры, «можа, сто, а можа, болей год». Адзін ужо ёсць у фільме «Несцерка», толькі без меры дурнейшы. А ён будзе жыць самастойна.

Я думаў над яго лёсам. Гэта прывілей добра напісанага вобраза, тыпу, калі не хочаш з ім расставацца, думаеш над ім, і прадоўжваеш яго жыццё, магчыма, на свой капыл — але ж гэта толькі для сябе.

Гэта рукамі такіх ствараліся ерэтычныя барэльефы «Мніх, які нясе мнішку, узяўшы яе ў ахапак сена», «Руф і Вооз» — барэльефы наіўныя, але мілыя, як малюнак дзіцёнка.

Памятайце мае словы, гэты чалавек стане калі-небудзь героем вялікай эпапеі, і хоць неперавершанай застанецца Ваша маленькая паэмка, але гэта добра, ёй трэба расці, каб пра нас сказалі: «Зямля Таполі».

І вось я думаю-думаю. Якое яскравае і небывалае жыццё! Пачатак яго жыцця — гэта трагедыя Полацка, выкараненне праваслаўя, бунт панцырнага баярства, гэтых беларускіх «псаглаўцаў-ходаў» супроць Міколы Крыштофа, няшчаснае выгнанне рускіх з краіны, дзякуючы здрадзе, закалат на Полаччыне, закалат Мядзельцаў, закалат у акрузе Ліды. Трэба толькі больш-больш фактаў пра чорную пляму ХVІ стагоддзя, наказ пра нашчадкаў-мяцежнікаў, дзе наказвалі дарослых знішчыць, а астатніх таўраваць так званай «гусінай лапкай» — сінім кляймом на руцэ і на лбе. Нельга было такому дапамагчы, нельга было ўзяць наймітам, не мелі яны зямлі больш чым на месяц жыцця, кожны мог забіць такога і не адказваць, а таго, хто дапамагаў, чакалі карбачы або, можа, нават страта.

Толькі поп, ritus groeco-uniti «не адказваў ім у суцяшэнні і некаторай дапамозе». Не дзіва, што колькасць католікаў збольшылася сярод іх. Але паміралі і тыя. Павольна выміралі гэтыя дзяды, жанчыны, дзеці — каму было пратэставаць?

Справа была горш ніж у індыйскіх «недатыкальных», бо ў тых была толькі крыўда, а ў нашых — крыўда і загібель.

Мне чамусьці здалося, што адсюль і павінен быў выйсці Таполя. Ад прыгнечаных пачуццём немінучае смерці парыяў — да зорак. Крылатае птушаня свайго народа.

Што магло вызначыць будучыя густы гэтага мастака? Магчыма, кірмаш ля касцёла, кірмаш з яго яскравымі фарбамі, магчыма, чароўныя (дзіка, але так) надмагільныя пліты, на якія не меў уплыву царкоўны канон (да нас такіх дайшлі адзінкі: пліта Сямашкі ў сяле Вострава каля старога Мядзеля — магчыма, зараз яе й няма, пліта Грады каля Оршы і г. д.).

І галоўнае, што магло адвярнуць ад канонаў, гэта старое мастацтва касцёла: «Stat magni nominis umbra» (так мінае слава свету) на сувоі ля ног хімеры над уваходам, вузкія вокны, цемра, драўляныя фігуры з рукамі як лазіны, худыя, белыя, выцягнутыя, як парасткі бульбы ў падпамосці, страшны твар св. Себастыяна над галавой. У цемры блукаюць цені, здаецца, што постаці рухаюцца. Цішыня (арган яшчэ не грае), і ў ёй чутны нечыя ўсхліпванні.

І раптам дзіцячы крык: а-а-а!

І ўжо ніякім «пярэпалахам» не «выльеш» таго жаху, што засеў у дзіцячай душы; назаўсёды засталася ў ёй крыўда на бога, які пудзіць, які не дае ім есці, які прымушае яго хадзіць у торбе з дзіркамі для рук і галавы.

А тут яшчэ адзін сацыяльны ўрок: жадаў падысці бліжэй да паныча, да сына Радзівіла, каб паглядзець, і яго набілі ботам у бок. А ў яго і так бок балеў і часта ад слабасці носам ішла кроў.

Шмат дарог давядзецца прайсці гэтаму дзіцёнку, пакуль ён не навучыцца свядома ненавідзець царкву і паноў, але пакуль што хопіць і гэтага.

А потым зноў лютая зіма, калі вымерла амаль уся вёска, голад, выплаканыя вочы маці.

Выпадак зрабіў тое, што яго ўзялі вучыцца разьбярству ў майстэрню нобіля, дзе талент вызначалі па твары. На гэты раз выбар быў верны, але білі так, што ён уцёк і пайшоў, куды глядзелі вочы.

Ваўчаня разумела, што ў вялікім месце шукаць яго цяжэй, і пайшло на Вільню. Па дарозе былі самыя розныя людзі: вёска дурных (штучны адбор пана, каб спакайней было), паляванне, суд на капе па справе абвінавачання панскай павы ў прастытуцыі (сапраўдны факт), цыганскі кароль — уся беларуская дарога таго часу.

І вось галодная восень і гусіная лапка на руцэ і Вільня, дзе ніхто не насмельваўся даць кавалак хлеба. Адзін не пусціў начаваць у хлеў, другі даў быў кавалак хлеба, але пабачыў кляймо, адняў хлеб і закінуў за высокі плот. Пачаўся дождж, і тады той чалавек, які не пусціў яго ў хлеў, натрапіў на цельца, якое ляжала акурат ля ганка. Узяў і панёс. На пытанне, нашто ён гэта робіць, адказаў:

— Маўчы, мне сорамна за свой народ і, галоўнае, за сябе. Я яго бачыў і падумаў: няхай хтось іншы дапаможа. Такім чынам мы і праспалі сваю волю Літве, а потым і Польшчы. Думалі: няхай хтось іншы.

Раптам хлопчык, не памятаючы сябе, пабачыўшы, што ляжыць у ложку, палез пад яго і схаваўся: думаў, што за гэткае нахабства яго зноў наб’юць. Калі ж прыйшлі і пачалі цягнуць яго стуль, ён крычаў, што сам не памятае, як ён апынуўся на ложку.

Кляймо ўдалося вывесці, гаспадар быў дойлідам. І вось хлопчык пад яго кіраўніцтвам стае паступова Мастаком і Чалавекам.

Дзіцёнак расце. Мне ўяўляецца Вільня таго часу з яе Крывым Градам, з Чортавай Вежай, са званіцамі і плошчамі, мурамі і халупамі, вялікі горад галечы і раскошы з карчомкамі-склепамі, з скараходамі і кавалькадамі сакольнічых, з жабракамі і майстэрнямі ў завулках.

Першае каханне, запаскуджанае і загубленае царквою, зборы цэхаў, сутычкі з панствам — праз усё праходзіць дзіцяня чалавечае, каб стаць сэрцам народа.

Кнігі грэкаў і рымлян, рукапісныя дзёрзкія зборнікі шкалярскіх вершаў (скуль такое вальнадумства магло нарадзіцца ў гэтых цёмных логвах абскурантызму?), прыклад настаўніка. Пра яго пачынаюць гаварыць.

Арляня расце, але сапраўды нараджаецца на свет у той горкі дзень, калі настаўніка за ерась, за ерэтычныя статуі асудзілі на пакаранне кастром. Размова ў турме пра мастацтва і прыгнёт.

— Напэўна, жыццё кіравала мною, калі я ўвёў у мой дом маленькага недатыкальнага абадранца. Ты — мой фенікс. Ты ўзнікаеш з майго агню маленькім вуснем у попеле, пакуль яшчэ бясформенным, але які, калі ператварыцца на птушку, на новага фенікса, здолее заспяваць такую песню, якую будзе слухаць увесь свет. Ты праспяваеш і за мяне. Магчыма, калі-небудзь з попелу ўзляціць так і мая краіна.

Нацыяналістычнае панства арганізуе змову, бо грошай, каб утрымаць уладу, у іх няма. Народу абяцаюць знішчэнне польскага ярма, а самі жадаюць гэтых самых новых парадкаў, толькі каб замест паноў польскіх сядзелі «свае», праўда, таксама апалячаныя, але зацверджаныя гарадзельскім прывілеем — герб Суліма, герб Дзялош і г. д. Па сутнасці, гэта першая змова нацыяналістычна настроеных магнатаў ранняга перыяду фармавання беларускай нацыі. Спачатку падман удаўся: люд пайшоў за гербам Суліма (Янушам Радзівілам і Забржатоўскім), але потым адстаў, на жаль, позна. Людзям з трэцяга саслоўя, што пайшлі за імі, давялося рабіць па прыслоўю: «Пятро на беразе стаіць, а Іван за яго ў вадзе шукае, скуль у зімняга рака ногі растуць».

Пад час змовы малады мастак знаёміцца з будучым сябрам, і той дапамагае яму выжыць думку пра тое, што людзі — толькі яны, «княскія русіны».

Ён цудам выкруціўся з небяспекі. Зноў мастацтва, зноў любоў і нянавісць. Ён ужо атэіст, ён добра ведае, чаго вартыя байкі пра райскую канюшыну, якія распавядаюць ваўкі паспалітым агнцам.

— Чым хутчэй мёртвым будзеш, тым хутчэй райскую канюшыну здабудзеш.

Страшны 1596. Рэакцыя Жыгімонта ІІІ. Палаюць кастры. Звярнулі ўвагу на майстра, які не паважаў бога, д’ябла і кесара.

Ваша маленькая, цёплая, такая трагічная і такая аптымістычная, у сутнасці, легенда чамусьці малюе мне далей такое:

Доказная інквізіцыя абвінаваціла яго ў кашчунскім адступленні ад канонаў і ерасі падступнай.

Яму ледзь удалося адкруціцца прыкладам рымскіх мастакоў.

— А каноны?

— Каноны ствараюць людзі і адмяняюць іх таксама людзі.

— Як?!!?

Контрпытанне майстра.

— Як бы вы намалявалі святога Хрыстафора?

— Чалавекам з доўгімі валасамі…

Перабівае:

— Сто год таму вас бы за гэта засудзілі як ерэтыка, бо тады яго малявалі з сабачай галавою. Такі быў канон, і яго адмянілі людзі.

І ўсё ж прысуд абвяшчаў: баніцыя на дзесяць год.

Я думаю, дзе ён вандраваў. Можа, сонечныя алівы Італіі, сіманія і распуста папоў і дзіўныя карціны? Можа, змрочныя нетры Падляшша? Можа, тонкае мярэжыва маскоўскіх храмаў, трагічны лёс забытых Бармы і Посніка? Паўсюль цяжка «подламу» народу. І ўсё мацней стае думка, што адным мірам мазаныя і нобілі, і кардыналы, і баяры і што аднолькавы паўсюль народ, які мог бы быць вольным.

Казачная гісторыя Вашага сабора. Я яго бачу, як быццам ён тут, перад вачыма. І зноў вандраванні і пакуты пад чужым імем у катавальнях і чутка, дайшоўшая туды, пра вялікі бунт Магілёва.

Гісторыя паўстання. Таполя бяжыць з цямніцы, і вось ён у Магілёве, дзе ягоны сябра. Наступным днём гатуюць набат. Спадзявацца амаль няма на што, але сябра яго думае ў гэты горкі час пра будучае:

— Б’емся за волю, а самі абыякава глядзім на «брата», які мае фальшывы бязмен і абдурвае іншага «брата». Я не веру ў бога, але адзіны ўчынак Хрыста благаслаўляю: ён выгнаў гандляроў з храма. Я думаю, што калі будзе перамога, — нам трэба будзе зрабіць тое ж: выгнаць іх з храма волі… Я губляю сон і спакой, калі думаю, што іхняя гнілая любоў да грошай можа ўсесціся на нашай волі… Гэта трэба доўга думаць, але я дадумаю. Я буду жыць доўга-доўга.

І вось набат у чэрвеньскі дзень, і стральба ў людзей, і вайна на вулках, і ён, які думаў жыць, каб думаць, гіне.

Галава яго ляжыць на каленях Таполі:

— Недадумаў ты, брат, недадумаў!

Арыштавалі кіраўнікоў, трэба бегчы.

Мысленне мастакоў таго часу было пераважна рэлігійным, хоць самі яны маглі не верыць ні ў чых, ні ў сон. Таполя мог бы стварыць фігуру на тэму: «Не рыдай мяне маці». Сядзіць жанчына са змучаным, горкім і гожым тварам: Alba Russia сумуе над загінуўшымі. І на каленях яе ляжыць сын, звесіўшыся галавою і нагамі амаль да зямлі. Твар яго — твар сябра Таполі.

У яе ўжо няма сілы падхапіць яго прабітую, яго разумную, яго надзвычайна гожую галаву. Лепшае аддала яна свету. Ёй усё адно, што поза ў яго нязручная — ён, яшчэ цёплы, ляжыць на яе каленях.

Бязмерны, нязносны боль у яе вачах, але поруч з гэтым у глыбі іхняй зараджаецца нешта новае, нешта гордае, нешта непераможнае. Быццам бачыць яна жахлівы пажар Турава, забітага Мурашку, галаву Міхася Крычаўскага, бунты, бунты, бунты, крычаўскія мядзведжыя шкуры, караткачасную радасць, садызм Стоцкіх, пажар Каліноўшчыны і бязмежнае, як блакітнае мора, шчасце будучага.

Нарадзілася ў крыві і пакутах, прайшла праз кроў і пакуты, імі купіла сабе права на шчасце.

Вандраванні. Новыя творы. Вучні.

І вось канец. Тураў палае. А стары, але вечна малады майстар працуе ў саборы. Зброю ён ужо не можа трымаць, ён змагаецца разцом, і разец яго бегае па мармуры, афармляючы новы, самы дзіўны, яшчэ невядомы свету твор, лепшы свой твор, у якім, як спадзяецца, ён сказаў усё.

Ужо заняўся дах храма, ужо можна выйсці толькі праз бакавыя дзверы. Яго цягнуць, завуць. На вулках ляск капыт чорнага войска…

І тут мы кідаем яго.

Для сябе мы не ведаем, загінуў ён ці не. Тыя, што знадворку, бачаць, як абваліліся скляпенні сабора, шуганулі ў неба языкі, і быццам невядомая агністая птушка ўзнялася і паляцела ў неба.

Не, ён, мусіць, не загінуў. Не можа загінуць неўміручы фенікс — народ. Нараджаецца ў агні і ў агні гіне, зноў нараджаючыся.

У неба ляціць агністы птах.

І вось зноў малады і вясёлы, перажыўшы сваіх варагоў, ходзіць ён па зямлі.

Бачылі яго на Радзе, бачылі ў войску Вашчылы, бачылі паўсюль. Калі ў першым выпадку яму магло быць каля дзевяноста год і ён мог жыць, дык у другім — яму было б 178 год…

А зрэштаю, зрэштаю так і было, бо нават тое неверагоднае, што кажа народ, праўдзівей праўды.

Ну вось і ўсё. Яшчэ раз сцвярджаю: тое, што я тут напісаў, — дурніцы, і не так яно ўсё будзе, але калі хто і стане героем нашага эпасу, дык гэта ён і толькі ён. Так будзе.

І мне здаецца, што галоўнае, што вы стварылі пакуль што, — гэта ён. Вядома, надзвычайныя рэчы «Таварышы, вясна ідзе», «Каліноўскі», «Сяліба», «Пакошаныя травы», «Сон над Нёмнам» (я быў бы шчаслівы напісаць так, — не, не так, а па-свойму, але так добра), і яны больш вытачаныя, больш майстэрскія, магчыма, але гэтыя волаты самі пігмеі перад гэтай грубаватай, як народная цацка з гліны, яскравай і лірычнай паэмкай. Ёй не трэба станавіцца «бліжэй да народа», яна — сам народ, і ніхто гэтай мэты яднання з ім не выканаў так, як зрабілі гэта тут Вы.

Я так ніколі-ніколі не напішу, хоць бы ўсё жыццё падрываўся над адным вершам.

Магчыма, гэта нетактоўна (я наогул грубы чалавек, і часта ад таго, вы толькі нікому не кажыце, што я вельмі саромеюся і тушуюся заўсёды і нават гаварыць не ўмею, ёлупам такім сядзеў на нарадзе, толькі пісаць, і таму пішу доўгія лісты), але я шчаслівы, што Вас тады не пусцілі ў Парыж. Парыж вы яшчэ пабачыце, а верш застаўся ў нас, і няхай зараз там абліжуцца. Не па іхніх губах ежа.

І не падумайце, што я тут, як у нас грубавата кажуць, «душою рыгнуў», бо я не люблю, калі мяне падазраваюць у няшчырасці і магу тады шмат грубасцей нагаварыць, як аднойчы з перапуду, гонару і крыўды за літаратуру нагаварыў іх Крапіве, якога вельмі паважаю і люблю.

Прабачце за гэтае глупства, за вольнае і дурное распараджэнне фактамі Вашае паэмы, але мне вельмі захацелася яшчэ раз прайсці з героем яго шлях і распавясці Вам, што гэты чалавек без Вас нарабіў, а потым развітацца з ім за руку назаўсёды як з сябрам, які ідзе ў далёкую-далёкую дарогу і які даў мне вялікае, вельмі вялікае шчасце.

Я нават не перачытваў ліст, бо баяўся, што не пашлю. Не ведаю, ці любіце Вы гэты свой верш і які любіце больш за ўсё? Яго трэба вельмі любіць і не верыць розным чыгунным мазгам, якія кажуць, што гэта не самае важлівае.

Ну, бывайце. Я быў шчаслівы паразмаўляць з Вамі. Мяне хутка чакае радзіма. Вы, магчыма, таксама вырушаеце некуды ў дарогу. І я не ведаю, хто з нас больш шчаслівы. Напэўна я.

Бывайце здаровы на многа гадоў.

Ваш Караткевіч.

P. S. Пад вокны прыбег чыйсьці сабака і брахнуў на мяне нешта падобнае на «Пся крэў»: лаянка, якая, безумоўна, паходзіць з сармацкай мовы. Сабака — паліглот, бо нацыя ў яго, таксама безумоўна, тутэйшая. Гэткі звычайны Кабздох з нейкімі бруднымі ўпрыгожаннямі ў хвасце і з адвіслым вухам.

Калі першым каханнем гарыць галава,
Калі горка — кладу я з сабой
«Бэзу куст», «Ткачых» і «Магілу ільва»,
А не свой барабанны бой.

5 ліпеня 1956 г.

Дарагі Яўгені Іванавіч!

Вось я і ўдома. Усё сваё і гэта сваё я ні на якія там Сінгапуры не змяняю. У акно плыве ветрык з Дняпра. Пакуль не пажадаеш чагосьці большага — усё добра. Я разумею так, што гэта завецца шчасцем.

Прачытаў Ваш ліст. Цалкам згодзен з яго думкамі і перш за ўсё дзякую Вам за добрае станаўленне, за веру ў мае сілы. І не думайце, што мяне палохае ці бянтэжыць тое, што з вялікай падборкі вершаў пойдуць адзін ці два. Я ведаю, я пачынаю добра, занадта добра, бо часам сам сабе не веру, што гэта — я, што гэта мяне друкуюць, ды яшчэ і ў «Полымі». Я ведаю, — гэта цяжкі шлях, ведаю, што чамусьці я на гэтым шляху адзін з шчаслівых, і ўдзячны за гэта тым, хто дапамагае мне, і прыкладу ўсе свае сілы, каб быць вартым, каб Вы не чырванелі, каб не пазбавіцца мне зносін з людзьмі, якія мне дарагія.

Я думаю так: знайшлі ў трыццаці тваіх вершах два добрых — старайся зразумець, што ў іх добрае, і развівай гэта далей. З часам можна такім чынам нават і з скромнымі задаткамі зрабіцца нядрэнным паэтам. Толькі гэта добрае няхай шукаюць сапраўдныя людзі і мастакі.

Вы ведаеце, я заўсёды думаў, што з нашых «палкоўнікаў ад літаратуры» Панчанка — генерал у патэнцыі. Ён зрабіў малавата, але ён перш за ўсё таленавіты, вельмі таленавіты, талент пырскае з яго твораў адусюль, прамяніцца.

У яго падборцы «Маім гераіням» такі па-чалавечаму добры верш. І «Верхалазы». А «Каменні» канец трошкі з’ехаў у параўнанні з пачаткам. «Бацька» — добра з пачатку і да канца. І, галоўнае, таму добра, што не банальна. У нас павялося мярзотніка ў творах маляваць, як казалі айцы нашага хрысціянства, «аспідам і васіліскам, вне законаў есцества стаяшчым і пачэ кала воняй».

Лухта ўсё гэта. Для сябе чалавек рэдка «аспід і васіліск», для сябе ён заўсёды чалавек, і пакуль сумленне (калі яго свінні яшчэ не з’елі) не прыцісне яго ў кут, ён ніколі не скажа на сябе: «Я паганец». Так і трэба змалёўваць, быццам стаіш за яго, і толькі каб з яго ўчынкаў потым выплывала, што ён — гaдзіна. А ў нас з часоў Шылера павялося, што герой выходзіць на прасцэніум і шыпіць: «Я — нягоднік, тысяча д’яблаў, гром у Брэсце і тры кулі ў зад. Няхай праглыне мяне пекла і ўсе ведзьмы Брокена, а я буду змагацца супраць высакароднейшага Карла Маора». Забываюць, што для сябе, пэўна, і Ваш Гарыдавец быў правы і, не жартуючы, лічыў Сялібу «выскачкай», а каб ведаў «панскую мову», дык абавязкова назваў бы яго «артадоксам» і «жыццярадасным прымітывам». Я б нават Гітлера не маляваў проста звяругай і маньякам. Я б, калі пісаў бы пра такую паскуду кнігу, дык я б намаляваў яго спачатку звычайным дробным буржуа, няўдачнікам, які незадаволены тым, што «багатыя» адапхнулі яго ад карыта з пойлам і чмякаюць яго самі. Чалавек сапраўдны, калі пабачыў бы гэткае, пайшоў бы ў сацыялісты, каб усім было добра, каб усе былі сытыя, але дробны буржуа лічыць, што свет трэба змяніць толькі для яго, ён сам шукае шлях да карыта, і няма такой брыдоты, якой ён не зрабіў бы, каб дарвацца да яго. І вось вынік. Спачатку антысемітызм («Жыды заелі, каб ім!» Бебель назваў яго «сацыялізмам дурняў»), потым нацыянал-сацыялізм, потым проста нацыяналізм без усялякіх прыкмет сацыялізму, а потым кінулі тлусты кавалак, а потым проста поскудзь і злачынства, узведзенае ў дзяржаўны маштаб. Для сябе ён даволі таленавіты прамоўца, прамоўца «пачуцця», а не галавы, які мае смеласць быць пошлым, як яго мяшчанская аўдыторыя, для сябе ён беражлівы, любіць жывёл і г. д., а для ўсіх гэта вар’ят, які сарваўся з ланцуга.

Вось гэта для сябе і для ўсіх добра паказана ў вершы «Бацька». Падабаюцца мне і іншыя рэчы, асабліва рамантычныя «Кветкі», вельмі своечасныя «Галубы» (гэтая дрэнь псуе густ народны, усе гэтыя «ялінкі-галінкі»), цудоўнае «Здарэнне ў гасцях», злая і вельмі праўдзівая «Смеласць» (як добры ляпас па мордзе шмат каму). Ну але што казаць? Талент, і ўсё!

Я думаю гэтымі днямі пабываць у Мінску. Шкада будзе, калі не застану Вас там (тады пабачымся ўзімку), але жадаю, цягнуся да яго, да яго будынкаў і людзей. А пра паэму мне напісалі так, быццам нават чулі яе па радыё. Я адчуваў прыемнасць наперад, цешыўся («Ну людзі, ну суседзі!»). Вы, напэўна, прачытаўшы пра сябе гэткае адкрыццё, вельмі здзівіліся.

Бывайце. Хай будзе ўсё добра.

Уладзімір Караткевіч.

8/VІІІ — 56

Дарагі Яўгені Іванавіч!

Вельмі мне шкода, што не застаў Вас у Мінску. Быў я ў Анатоля Сцяпанавіча ў рэдакцыі, бачыўся яшчэ з некаторымі людзьмі і даведаўся, што Вы былі на Нарачы. Пра ўсё дагаварыўся, выправіў вершы і ў апошні дзень, уранцы, перад ад’ездам, пазваніў Вам, толькі каб даведацца ад прыемнага жаночага голасу пра ўсё ж тую непрыемную для мяне вестку.

Але для Вас гэта, вядома, добра. Ёсць час і магчымасць пісаць. Я тут таксама пішу, гатую чарговую пасылку вершаў, а пасля сур’ёзна засяду за паэму. Дня цякуць звычайна. Нядаўна ездзіў у лес і прывёз 120 баравікоў — нядрэнны трафей.

Пішу, каб падзякаваць за вершы і паведаміць, што я ўрэшце моцна засеў у Оршы, буду тут працаваць і жыць, а без дапамогі ўсіх напэўна ніколі не адхрысціўся бы ад гэтых благаславёных Люцыпарам Лесавіч.

Чытаў Вашыя вершы ў чацвёртым і шостым нумарах «Полымя». У чацвёртым — горш чым заўсёды, а ў шостым вельмі добрыя. І верш пра лазьбаванне, і верш пра трагедыю, якая надакучыла (я б сапраўды такіх паэтаў прымушаў вылізваць уласныя вершы, як у дрэўнім Рыме), і такі добраіранічны верш, як «Абвяржэнне», і асабліва «І так яе кожны заве». Уласна кажучы, такімі і павінны быць вершы: здаецца, нічога не сказана, такі кароткі, а прыгледзішся — сказана ўсё.

Цяпер у Мінску не буду раней, як у канцы кастрычніка.

Перакладаю зараз па заказу Ан. Сц. вершы Галчынскага, з якімі пазнаёміўся месяц таму.

Чароўна! Чытаю таксама паэму Тувіма «Kwiaty polskie» — таксама вельмі добра.

Уласна, я хацеў спытаць у Вас, ці вартая ўвагі гэтая «Маці Ветра», што я пасылаў. Анатоль Сцяпанавіч таксама нічога мне не сказаў наконт яе, а мне спытаць было нейк нязручна.

Наогул, ці варта мне зараз паспрабаваць прозу, ці яшчэ рана, гэта ж вельмі цяжкая штука?

Ну вось і ўсё. Калі будзе няма чаго рабіць — напішыце два словы.

Жадаю творчых поспехаў.

Моцна цісну руку.

Ваш Ул. Караткевіч

16 жніўня (1956)

Яўгені Іванавіч, дарагі!

Што ж гэта такое? За што ж на нас звалілася такая крыўда? Такая страта? Такая крыўда?

Няма ўжо болей нашага з вамі бацькі, і не ведаю я, куды ісці і што мне рабіць.

Плакаў бы, каб былі слёзы, але іх няма. Як выгараў. Гледзячы на яго шлях, на працу, якой цэламу пакаленню хапіла б вышэй галавы, я неяк прывык лічыць яго бессмяротным.

Сапраўды, за што ж яму паміраць? Ён рабіў так, што не быў варты смерці.

А цяпер ужо ўсё. Склаў рукі, адпрацаваўшы катаржную, неймаверную сваю працу. Мусіць, лёгка яму спіцца, бо зрабіў усё і зверх таго, што можа зрабіць чалавек: вынес з нябыту свой народ на ўласных плячах.

Але нам ад гэтага не лягчэй, асабліва мне, бо я так і не змог аддаць яму апошняга «бывай». Даведаўся я аб гэтым толькі 14-га, цэлы вечар бегаў, каб пазычыць у кагось грошай, а 15-га ўдзень, на вакзале, даведаўся з газеты, што спазніўся. Як часта ўсё ў чалавека залежыць ад некалькіх брудных рублёў, каб яны здохлі.

І чаму гэта так позна інфармавалі людзей і так паспяшаліся з хаўтурамі? Калі памірае нейкі «культар», дык трубы і барабаны на ўвесь свет, а калі сэрца наша памёрла, найвялікшы паэт эпохі, дык у дзень хаўтур, да самага амаль вечара, ні слова, нейкія арыі з аперэтак, паведамленні пра бульбу. Сораму, сумлення ў іх няма. І гэтыя прамовы. Лынькоў, Купрэвіч, Суркоў, калгаснік з яго радзімы добра гаварылі, а гэты «ад маладых» і іншыя прачыталі па ўрыўку з хрэстаматыі і ўсё.

Як бы тут трэба было сказаць! Так сказаць, каб нават раўнадушнае сэрца, каб нават чужое сэрца закалацілася, зразумеўшы, што яно страціла.

Цяжка мне, Яўгені Іванавіч, і ніякага мне перад сабою апраўдання. І такая несправядлівасць. Смерць ненавіджу.

Як вышэйшага шчасця спадзяваўся я, што, можа, калі-небудзь, калі змагу, можа, напісаць нешта вартае, ён заўважыць, і я пачую ад яго слова ўхвалення, пагавару з ім.

А цяпер ніколі я не пачую ад яго слова. Ніколі.

На што я варты. А ён так і не паспеў напісаць сваю біяграфію, якую так хацеў напісаць.

Лепей бы я памёр за яго.

27 чэрвеня 57 г.

Дарагі Яўгені Іванавіч!

Прабачце, што турбую Вас, але справы склаліся так, што патрэбна Ваша слова, тым больш што й абысці Вас у гэтым пытанні будзе нязручна: вы ж ведаеце мяне больш ніж хто ў саюзе, дапамаглі маім першым крокам, і менавіта Вам я прынёс «на суд і расправу» свае першыя вершы.

Калі мяне папярэдзілі, што патрэбны рэкамендацыі ў саюз, бо заўтра будзе пленум і мяне могуць прыняць, я адразу накіраваўся з Каралішчавіч да вас, прасіць рэкамендацыі. Але вас не было. Мне сказалі, што вы паехалі на аэрадром з украінцамі.

Некалькі дзён таму Антон Пятровіч прыслаў мне ліст, у якім напісаў, што мая кніга будзе надрукавана ў пачатку 1958 года. Адну рэцэнзію напісаў на яе Анатоль Сцяпанавіч, рэдактарам будзе Антон Пятровіч, і ён сказаў, што адразу возьмецца за рэдагаванне, калі будзе другая рэцэнзія.

Вы добра ведаеце мае вершы, Яўгені Іванавіч, і я, калі гэта не будзе вам цяжка, хачу прасіць Вас даць гэту другую рэцэнзію. Я ведаю, час у Вас абмежаваны, але няхай яна будзе хаця і вельмі маленькая, абы была. Вельмі Вас прашу.

Калі Вы зможаце гэта зрабіць — напішыце мне два словы. Або і не пішыце, калі няма часу, а проста дайце гэту рэцэнзію.

Я зараз засеў за вялікую аповесць пра рэвалюцыю 1905 г. на Аршаншчыне. Дыяпазон герояў будзе вельмі вялікі, таму што будзе ў аповесці і сялянскі рух, і рух студэнтаў у Горках. У пачатку выведу, праўда, эпізадычна, Лепяшынскага. Будзе тут і аршанскі пагром, і арганізацыя баявых дружын. Думаю трошкі зачапіць і дзейнасць амаль зусім невядомага «Саюза шасцікрыльцаў». Гэта нешта накшталт Ку-клукс-клана, арганізаванага на Аршаншчыне ў тыя гады памешчыкам Кроерам. Думаю, што гэта будзе цікава. А дакументы я маю: і сам трошкі назбіраў, і чытаў даволі многа, і са старымі партыйцамі размаўляў. Думаю, што праз якіх месяцаў восем скончу і тады дашлю ў «Полымя».

Не пагоняць мяне стуль у тры шыі за нахабства, як Вы думаеце? А то, можа, не варта і брацца за такую справу?

Прабачце за бруд. У хаце робіцца генеральная прыборка, мужыкоў павыганялі, і я пішу на калене, седзячы ў лопухах пад кустамі.

Бывайце, дарагі Яўгені Іванавіч. Жадаю вам вялікіх творчых поспехаў, здароўя і шчасця.

Ваш Уладзімір.

Упершыню — часопіс «МАЛАДОСЦЬ», 1987, № 1.