Вера ў сілу дабрыні, або Сын Беларусі, сын Прагі

Ёсць на свеце гарады, якiя, з самага пачатку, радасна i балюча раняць тваё сэрца. Або, калi выславiцца iначай, заражаюць тваю душу вечную тугою па сабе. I не толькi тваю душу. Усякую.

Прага — адзiн з такiх гарадоў. Я думаю аб ёй як многiя i многiя тысячы людзей восемсот… чатырыста… сто год назад… зараз. Я ўжо ведаю, што нiколi не здолею адкiнуць думку аб ёй, што гэты горад будзе вечна i ўладна прыцягваць мяне да сябе. I як першую данiну маёй новай (i старой) любовi да яго, я хачу прынесцi яму сцiплае апавяданне аб адным чалавеку, для якога ён стаў другой духоўнай радзiмай.

Аб Францыску Скарыне (каля 1490 — каля 1551 гг.), вялiкiм беларускiм першадрукары, асветнiку, вучоным, мастаку. Першым сярод усходнiх славян доктары медыцыны. Першым (значна раней за Лютара) перакладчыку «Бiблii» на мову простага чарнарукага народа.

Кнiга «Быцця» — i асвета? Кнiга «Царстваў» — i гуманiзм? Цi не замнога мы бяром на сябе, называючы Скарыну асветнiкам i гуманiстам? Дзеля таго, каб адказаць на гэта, трэба зiрнуць на эпоху, у якую жыў гэты чалавек.

Людзi нiбы ачнулiся ад шматвекавога чаднага сну, у якiм ледзь не памёрла самая iдэя Чалавека. Iхнiя галовы яшчэ баляць рэлiгiйнымi догмамi i феадальнымi нормамi. Але лёгкiя ўжо хапаюць свежае паветра, прагна, захлынаючыся, з той цягай да рэзкага, гаючага ветру, якая лепей за усё гаворыць, што Чалавек, што Чалавецтва будуць жыць, якiя б Гернiкi i Асвенцiмы нi былi яшчэ суджаны iм на iхнiм шматпакутным шляху.

З-за мораў плывуць караблi, гружаныя спецыяй i золатам, багацеюць i робяцца мацнейшымi за феадалаў гарады, з-пад рук рамеснiкаў выходзяць рэчы, якiя мы i зараз лiчым шэдэўрамi. Як трава пасля доўгай зiмы, паўсюль з’яўляюцца дзiвосныя па багаццю талентаў людзi: паэты, дойлiды, фiлосафы, iнжынеры, мастакi.

I аднак, на думцы чалавека яшчэ вiсяць кайданы. Царква паўсюль рэгламентуе гэтую думку (змянiлася толькi тое, што думка болей не жадае пакоры i слухмяна цярпець гэта i, застаючыся рэлiгiйнай, прынамсi ў фiласофскiм аспекце, хоча мець права сумнявацца, мець права на ерась, мець права не ўсё браць на веру, нават калi гэта сказалi Майсей або Хрыстос).

Яшчэ паўсюль гараць жывыя факелы, i ў Англii «авечкi з’ядаюць людзей», — але з’явiлiся ужо Рабле i Леанарда да Вiнчы, Томас Мор i Кампанела, Мюнцар i Гус.

Разгромлена войска Мюнцара. Пасля тытанiчнай барацьбы з сiламi ўсяго свету прыдушаны рух гусiтаў. Жыццё — як агонь i ноч: дзiўная сумесь гуманiзму, якi ўсё больш уладна разгараецца ў душах — i самага бессаромнага, трыумфуючага цемрашальства.

На беларускiх землях яшчэ горш. Большая частка людзей увогуле не прачнулася, не адчувае неабходнасцi змен. Яны ўжо выраслi са старой вопраткi, але не саромеючыся носяць яе. Самыя перадавыя з надезяй глядзелi на Рэфармацыю, на гусiцкi рух, але цяпер страцiлi надзею i яны.

Як пiсаў пазней наш паэт Мiкола Гусоўскi ў сваёй «Песнi пра зубра»:

Братазабойствы, грызня, мiжусобныя
войны -
Iхнi занятак фiзiчны i свет iх духоўны.
Б’юцца князi-ваяводы, а стогнуць
народы.
………………………….
Што iм той смерд — наша гора i нашы
пакуты?
Iм свайго дамагчыся, а ты хоць залiся
У горкiх слязах. За мурамi рыданняў
не чутна…
………………………….
Што iм значыць клiнком мацярынскае
лона
Выпусцiць разам з маленькiм? Усё ж
па загаду:
Сродкi — любыя, а мэта адна -
вынiшчэнне.
………………………….
…ён i не дбае, што голыя рукi
адпомсцяць.
Стогне i ў цемрадзi ночы злавеснай
народ наш
Вобмацкам долi шукае. Жахлiвыя здзекi…
………………………….
Князь i баяры — усе, каму льга
заступiцца,
Глухi да нас i не горай, чым жорсткi
татарын,
Душаць пятлёй галасы абурэння
ў народзе.
Плаха i кат-выканаўца — вось доля
любога,
Хто пастаяць за закон i за бога азваўся.

Рэфармацыя таксама пачала палiць людзей. Гусiтам не удалося збудаваць «царства божае» на зямлi. Свае бунтары пайшлi на плаху. Надзея ўжо нават не на бога — што ён зрабiў добрага? — а на дзеву Марыю.

Вымалiць краю тваю абарону-спагаду.
О, заступiлiся за нас! Праз любоў
к чалавеку
………………………….
Ты наша мацi-заступнiца, мы — твае
дзецi,
Крыўдзяць, цкуюць нас i ганьбяць -
утры нашы слёзы.
………………………….
Нашым князям, што ў сваiх мiжусобiцах
розум
Нашай крывёй замуцiлi, падай
на пахмелле…

Цемра. Надзеi няма. Дабро стаптанае.

У такі час трапляе ў Прагу Францыск Скарына, сын купца з горада Полацка.

Полацк у той час вялiкi i багаты. Ён плацiць каралю падатку ледзь не больш за усе гарады княства. У iм сыходзяцца артэрыi гандлёвых шляхоў, на вулках чуваць нямецкая, дацкая, iтальянская мовы. Затое слаба гучыць сярод вярхоў беларуская мова i, галоўнае, беларуская думка.

Насоўваецца нешта трывожнае. Раней нiкога не ганялi за чытанне «ератычных» iтальянскiх, нямецкiх i сваiх рукапiсаў. Раней была цярпiмасць. Калi ў 1413 годзе ў Полацкую епархiю i Вiцебск прыехаў славуты Iеранiм Пражскi i прапаведваў iдэi Гуса — нiхто не перашкаджаў яму рабiць гэта, i iдэi прапаведнiка з Гусiнца набылi ў Полацку i Вiцебску папулярнасць, iх слухалi i князь, i просты народ (мог слухаць iх i дзед Скарыны).

А тут пачыналася нешта дзiўнае. Пасеў быў зроблены. Рунь выйшла наверх. I тут жа гэтую рунь пачалi па-вар’яцку таптаць. Замест цярпiмасцi — барацьба нацый, вер, моў, паляванне за ведзьмамi. I ўжо справа iдзе аб тым, цi будзе народ малiцца, як ён хоча, дыхаць, нават проста жыць.

I народу гэтаму, галоўнае, няма адкуль даведацца аб «праўдзе» i аб «праўдзiвым богу». Мала, вельмi мала кнiг. Кнiгi — рукапiсныя. Кнiга — гэта вельмi дарагая маёмасць. Кнiга дарэмна займае месца ў багатых палацах, дзе ў яе не заглядаюць. Кнiга ў коранi не дэмакратычная.

I, магчыма, яшчэ ў той час зараджаецца ў душы юнака думка пра кнiгу адносна танную, даступную, кнiгу, якую мог бы трымаць у руках кожны i разумець — кожны. Кнiгу на роднай мове. Не на латынi, не на стараславянскай (абедзве незразумелыя i абедзвюма клiрыкi адгароджваюцца ад простага народа, каб i далей лiчыў кнiжную прамудрасць дарам божым, iх , клiрыкаў, людзьмi асобай, вышэйшай пароды, а сябе — няздатнай нi на што жывёлай, якой так i суджана век пражыць у цемры).

На роднай. Тут у Скарыны няма сумненняў. Пасля, у прадмове да адной з кнiг сваёй «Бiблii», ён скажа, што выдае кнiгi на простай мове таму, «Iжэ мя лiтасцiвы бог з той мовы на свет пусцiў».

Пачынаецца шлях. На ўсё жыццё. Упарты, настойлiвы. Вечны паход, вечная вайна за веды i культуру. Па гразкiх дарогах радзiмы, па дарогах чужых краiн. Пад дажджом, пад пякучым сонцам, пад навальнiцамi i снегам. Праз непрыхiльнасць, недавер, жорсткасць, падазрэннi. Нават праз смерць.

1504 год. Юнак у Кракаўскiм унiверсiтэце Ягелонаў. На факультэце свабодных мастацтваў. Гэта часы Капернiка. Гэта рэнесанс навукi i мастацтва, адраджэнне чалавечых душ, iх выйсце з пекла, у якiм гiнуў сам дух.

5 лiстапада 1512 года. Падуя. Храм святога Урбана. Вiцэ-прыёр Тадэй Мусацi паведамляе вучоным мужам медыцынскай калегii унiверсiтэта аб тым, што «вучонейшы юнак, доктар навук, бядняк з вельмi далёкiх краiн, можа, за тысячы з чымсьцi мiль ад гэтага славутага горада, дзеля павелiчэння славы i чэсцi яго, а таксама гэтай слаўнай гiмназii… прыбыў сюды i жадаў бы… атрымаць ступень доктара медыцыны бяскоштна, па спецыяльнай мiласцi i з ласкi божай».

Ён адказваў «настолькi выдатна i бездакорна» (а экзамен быў «строгi»), такiмi «блiскучымi доказамi», што «ўсiмi наяўнымi дактарамi, пры поўнай адсутнасцi нязгодных» быў «абвешчаны доктарам лекарскiх навук».

Што прывяло яго ў Iталiю? А тое, што пазней прывяло ў Прагу. Дух унiверсiтэта пранiзваў i вызначаў усё iдэйнае, усё духоўнае жыццё i Падуi, i Прагi. I гэта быў тып менавiта «iтальянскага ўнiверсiтэта».

Не бурсы, што смярдзiць капустай i запляснелымi iдэямi, i не манашая школа, а, хай сабе i не да канца вольная ад даўно струхнелых думак Аўгусцiна Блажэннага, — усё ж гуманiстычная школа, у якой, перш за ўсё, кажучы словамi Дантэ, цанiлася «доблесць i веды», а не бяздумнае наследаванне закасцянелых царкоўных догмаў. Лозунгам Падуi, лозунгам Прагi ў той час магло быць: «за розум, веды, праўду супраць догмы, супраць хлуснi, супраць двух бакоў аднаго медаля: пакоры i несправядлiвасцi».

Дык вось. Прага. 1517 год. Менавiта ў гэтым горадзе ён надрукуе сваю «Бiблiю» на старабеларускай мове. Яшчэ задоуга да таго, як выйдзе нямецкая бiблiя Лютара.

Дзе Скарына правёў пяць гадоў пасля Падуi? Мы не ведаем. Але гэтыя гады, несумненна, не прапалi. Чалавек рыхтаваўся да галоўнай справы жыцця. Напэўна, у гэтыя гады i быў iм зроблены пераклад, таму што пазней, у Празе, за ўсiмi друкарскiмi, арганiзацыйнымi, грашовымi клопатамi на гэта проста не хапiла б часу.

Прага тых часоў. Яе змрочны i прыземлены раманскi пачатак з цэрквамi, падобнымi на пячоры, высечаныя ў скале. I працяг. Нiбы сам дух чалавека выбухнуў у неба i пачаў выстрэльваць у яго стрэламi непараўнальнай Пражскай готыкi.

Лесвiца Iякава. Людзi раптам нiбы пачалi разумець, што не адным анёлам узыходзiць па ёй на неба, што могуць i яны, пражскiя мяшчане, з хiтраватым розумам у вачах, аматары выпiць i пад’есцi: пiва льецца ў глоткi, бы ў апраметную, кавалкi шынкi падаюць туды ж, як са страхi.

Але ён бачыць галоўнае, бычыць тое, што зрабiлi чорныя, жорсткiя, як капыты, рукi гэтых людзей: грубыя муры будынкаў i найтанчэйшы аксамiт, мячы i карункавую работу па дрэве i злату.

Гэтыя яму дапамогуць, ён ведае. Дапамогуць зрабiць па ягоных малюнках дрэварыты (i на iх будуць «бiблейскiя» героi ў старабеларускiх, — аднак i з элементамi чэшскай гарадской вопраткi пачатку ХVI ст., — адзеннях), дапамогуць адлiць шрыфт, дапамогуць дастаць з Германii дэфiцытную паперу, патрэбную, як паветра, тую з Аугсбурга, з вадзяным знакам у выглядзе галавы быка.

Памогуць яго палкаму жаданню прынесцi свайму народу святло, зрабiць яго хаця крыху шчаслiвейшым.

I памаглi. I ўжо ёсць друкарня. Можа быць, што напаўлегальная (гарадскiя акты не ўпамiнаюць аб месцы, дзе яна была). I гэта зразумела. У вясёлай «добрай, старой Празе» завялася рэлiгiйная падазронасць. Семдзесят дзевяць год таму задушаны гусiзм i, напэўна, самая памяць пра божых воiнаў, пра рыцараў волi крыху прыаслабла ў людзях, прыцiснутых усобiцамi i сваркамi князёў. Жыве яшчэ шмат людзей, што памятаюць караля Iржы з Патэбрад, але яны памятаюць i ягоны лёс, i, што казацi, ад гэтых успамiнаў iм крыху не па сабе. Краiнай правяць — i доўга яшчэ будуць правiць — людзi, якiм мала справы да чэшскай мовы i культуры, да гордага духу чэшскага народа. А не за гарамi i час Габсбургау. Спачатку мяккiя лапкi, а потым сталёвая песць, якая стагоддзямi будзе iмкнуцца выдушыць з чэхаў мову, самасвядомасць i веру ў свае сiлы, каб самое iмя «чэх» знiкла з твару зямнога.

Скарына яшчэ ўбачыць гэта. I вялiкi пажар Малай Страны, Града i Градчан, i страшны час, калi Фердынанд I пазбавiць пражан палiтычных правоў. Многа, ой, многа яшчэ давядзецца яму пабачыць!

Але пакуль Прага ёсць Прага. I iдзе набор. I гравёры рэжуць дошкi для гравюр, i часам робяць гэта цераз пень-калоду, можа, напiўшыся пiва — падумаць толькi, у сцэне жнiва да кнiгi «Руф» усе жняцы трымаюць сярпы ў левай руцэ! Краiна ляўшуноў! — але часцей за ўсё так добра, што скарынiнскiя гравюры будуць лiчыцца шэдэўрамi аж да нашых дзён.

Прага ёсць Прага. Ажыўленая, гандлёвая i рамеснiцкая, моцная залатымi рукамi майстроў, культурнымi традыцыямi, навукай i кнiжнасцю. У ёй малады вучоны (яму яшчэ толькi каля дваццацi сямi год) адчувае сябе, як рыба, якую ўрэшце пусцiлi ў ваду. Ён ўрэшце дыхае на поўныя грудзi паветрам горада. Ён бачыў Полацк з непараўнальнымi Сафiяй i Ефрасiнняй, бачыў суровы, мужны воблiкам Кракаў i Падую. Але Прага, несумненна, цудоўнейшы з гарадоў, у якiх яму даводзiлася жыць. Не такая, як зараз, але, несумненна, ужо «Злата Прага».

Ён любiць яе. Яму тут лёгка жыць i працаваць. Лёгка рэгуляваць вiнт станка, лёгка сварыцца з рабочымi, лёгка праводзiць бяссонныя ночы над рэдагаваннем тэксту або пiсаннем прадмоў да кожнай кнiгi.

Лёгка нават проста блукаць начнымi вулкамi i пiць прыгажосць гарада.

Што ён мог бачыць?

Карлаў мост, такi ж велiчны i гожы, хiба што без статуй, з адным толькi старым распяццем. Але ж Влтава плыла i тады, як цяпер, варушачы косы водарасцей i адбiваючы нясмела першыя праменнi сонца.

Складаную блытанiну раманскiх i гатычных будынкаў, у якую, пакуль што яшчэ вельмi нясмела, украдваўся раннi рэнесанс (да базiлiкi святога Iржы толькi нядаўна прыбудавалi рэнесансны франтон, i пачалi перабудоўваць «дом Фауста»).

Так жа узносiўся ў палымнеючае вячэрняе неба храм святога Вiта з зазубранымi, як хвост ската, шпiлямi, што, здаецца, пранiзваюць самое неба. Так жа звiвалiся грэшнiкi на мазаiцы «Страшнага суда». I, самае галоўнае, ужо пятнаццаць год блытанiнай сваiх гатычных скляпенняў адгароджаў ад астатняга свету свой нязмерны абшар, у якiм хоць на конях ганяй, Уладзiслаўскi зал.

Як i цяпер, узносiлiся ўгору Чорная вежа i Далiборка i жорстка зранены гусiцкiмi войнамi Страгаўскi манастыр. Увесь у шрамах, што раздзерлi яго прыгожае цела.

I чорны гмах Прашнай брамы, якая (падумаць толькi!) тады яшчэ не была Прашнай, i была позне-, а не псеўда-гатычнай. I, ясна ж, Каралiнум, — тады ячшэ гатычны, як i Старамесцкая плошча — духоўнае сэрца горада, у якiм сядзяць езуiты, але веды i цяга да iх у студэнтаў застаюцца ранейшымi.

Мне толькi страшэнна шкада, што ягоныя вочы не ўбачылi аднаго з самых вялiкiх дзiваў на зямлi: Златай вулачкi. Не ўбачылi цацачнага рознакаляроўя яе домiкаў, комiнаў, усёй гэтай каменнай полiфанii, якая кажа нам аб жыццi сярэдневякоўя куды больш, чым многiя славутыя храмы.

Аб звычайным няяркiм жыццi з будзённымi трывогамi, са сваiмi маленькiмi радасцямi i маленькiмi перамогамi, з усiм тым, чым i зараз жыве значная частка чалавецтва.

А ўрэшце, ён бачыў шмат таго, чаго, на жаль, нiколi не ўбачым мы.

Ён блукае вулiцамi. Добра думаецца пад спеў Пражскiх званоў. I добра ўспамiнаецца пра родныя Полацкiя званы.

Не, не, трэба спяшацца. Жыцця не хопiць на тое, што задумаў ён, Францыск Скарына. Такога кароткага, такога безабароннага перад нечаканасцямi i чужой злой воляй. Такога ўпартага, моцнага, нязломнага.

…Недзе на Старым Месце, у раёне Старамесцкай плошчы, па начах гарыць святло, звяраюць тэкст будучай кнiгi з «Бiблiяй» на стараяўрэйскай, грэчаскай i лацiнскай мовах. I, перш за ўсё, з чэшскай «Бiблiяй» 1506 года.

На Скарынавы далонi лёг першы, вiльготны i лiпкi лiст. Першы з многiх i многiх тысяч. 23 кнiгi. З прадмовамi, каментарыямi, застаўкамi i гравюрамi. I ўсё гэта яго работа.

Нейкая горкая iронiя ёсць у тым, што ён пачаў выдаваць «Бiблiю» з «Кнiгi Iава». Нiбы прадбачыў свой нялёгкi шлях. Нiбы ён, вялiкi вучоны, вялiкi мастак i пiсьменнiк, загадзя ведаў свой лёс. Урэшце, гэткае падсвядомае прадчуванне не такая ужо рэдкая рэч на зямлi. Iржы Волькер прадчуваў сваю раннюю смерць, i Карэл Маха ў сваiм «Маi», i Пушкiн у сцэне смерцi Ленскага, i наш Максiм Багданавiч.

Скарына быццам адчуваў, што ён, як чалавек з «зямлi Уц, iмя якому было Iаў», усё жыццё будзе рызыкаваць самiм жыццём, будзе цягнуцца па «крутых чужых сходах», як Дантэ, што яго будуць праклiнаць, што супраць яго справы будуць такiя ворагi, як папа i Лютар, маскоўскiя патрыярхi i свае дабрадзеi.

I, аднак, ён iдзе. Ён верыць у дабро, i яго вядзе па цяжкiх шляхах толькi адно:

— Дайце асветы майму народу. Дайце крыху болей асветы славянам. Тады iх, пiсьменных, абазнаных, нiхто ўжо не здолее пакрыўдзiць, як крыўдзiлi дагэтуль.

Так, прынамсi, лiчыў ён.

Выходзiць кнiга за кнiгай, i кожная — маленькае дзiва палiграфii. Вытанчаны, зграбны, чытэльны шрыфт, з выдумкай i густам зробленыя застаўкi i загалоўныя лiтары, выключныя па прыгажосцi i якасцi друку гравюры, якiя ўражваюць i зараз, i якiя можна разглядаць гадзiнамi. Народу так патрэбна прыгажосць! Не менш, чым веды i хлеб!

Ён робiць таленавiтыя кнiгi. Ён проста не можа рабiць iншых.

I вось ужо ўсе яны ляжаць перад iм. Такiх яшчэ не было. I ўсё гэта зрабiлi ягоныя рукi i рукi яго пражскiх сяброў.

Зрабiлi самi, без нiчыёй дапамогi, i гэта вiдаць не толькi па чыстай залатой мове, але i ў кожнай рысе гравюры, з якой паўстае славянскi тып ва ўсёй сваёй асаблiвасцi, дзе ўсё сваё: твары, вопратка, iнтэр’еры, нават сам пейзаж. I кожны славянiн, убачыўшы гравюру да «Руфi», успомнiць цягучую жнiўную песню над полем, мiгценне каласоў у вачах, шастанне сярпа i, магчыма, прыпомнiць, што i ён бачыў дзвюх бедных жанчын, якiя падбiралi каласы за жняцамi, i сцiснецца ў яго сэрца ад раптоўнай, вострай шкадобы да iх.

I ён убачыць гравюру да кнiгi «Эсфiр», i прачытае, i ўзненавiдзiць здраду i подлыя падкопы каралёў супраць сваiх народаў.

I ўбачыць будаўнiцтва Вавiлонскай вежы i зразумее, што адзiная несумненная каштоўнасць i адзiная велiч на зямлi ёсць Праца, i яе няма чаго саромецца, а саромецца трэба таго, што ты жывеш з працы другiх, бо ўмееш прадаваць iндульгенцыi i мянцець языком з амбона.

I ўбачыць Юдзiф з галавою Алаферна i зразумее, што няма на зямлi каштоўнасцi большай, чым родны край, i калi ўжо жанчыны, рызыкуючы жыццём i гонарам, пайшлi дзеля яго на ўсё, то мужчынам i пагатоў трэба.

Так ён i напiша ў сваёй прадмове: «Понеже ад прыражэнiя звери, ходяшчие в пустынi, знаюць ямы своя; птiцi, летающiе по воздуху, ведаюць гнезда своя; рiбы, плывающчыя по морю i в реках, чуюць вiры своя; пчолы i тым падобныя бароняць ульев своiх; така ж i людзi i где зродилися i ускормлены суць по бозе, к тому месту велiкую ласку iмаюць».

Шмат чаго ён яшчэ скажа. Скажа аб тым, што хрысцiянства — не суды над iншамыснымi, а бяззлобнасць i браталюбства, што абраных богам народаў няма, што ўсе браты i няма рознiцы мiж iмi. Ён падыдзе да «Бібліі» рацыянальна, як да крыніцы ведаў граматычных, музычных, астранамiчных. Як да таго, па чым можна вывучаць логiку, рыторыку, геаметрыю — усе не рэлiгiйныя, а свецкiя веды.

Ён скажа аб антычна-дэмакратычным iдэале мудрага i справядлiвага правiцеля, якi не просiць сабе «нi дзён многiх, нi багацця, нi жэ душ ворагаў», а просiць «мудрасцi», бо «без мудрасцi… немагчыма добра жыць людзям простым на зямлi».

Ён будзе гаварыць аб праве i справядлiвасцi, аб «роўнасцi для ўсiх», аб аднолькавым праве ўсiх на жыццё, хлеб, асвету i любоў.

Ён адмовiць царкве i царам у манаполii на думку, у манаполii iхняй улады над чалавечай думкай. I скажа, што ёсць законы прыроджаныя, а ёсць законы пiсаныя, i перавагу трэба аддаваць першым.

I ён скажа гэта такой яснай i гожай, такой лаканiчнай мовай, што яна i зараз шмат у чым з’яўляецца для нас узорам.

А, самае галоўнае, ён дасць народу зразумелую кнiгу, а значыць i cамасвядомасць, розум, шлях з сутарэнняў на святло.

…Пасля пачалiся гады вандраванняў. Родны сын Беларусi i прыёмны сын Прагi зноў пад рэзкiм ветрам на бясконцых дарогах.

Бясконцая змена гарадоў. Вечныя спрэчкi з праваслаўнай i каталiцкай, з рэфармацкай догмамi. Частку ягоных кнiг спалiлi i ледзь не спалiлi яго самога.

Але ён упарта выдае новыя i новыя кнiгi. На гэты раз у Вiльнi.

…Але потым, вiдаць, адмовiлi ў грашах на выданне новых кнiг мецэнаты. Грашовае становiшча Скарыны зусiм не блiскучае. Пачалiся суды, страшнае сярэдневяковае кручкатворства, горы паперы, якая так была б патрэбна для кнiг, для ягоных кнiг. Той паперы, на якую ён звёў усе свае грошы i без якой заўсёды задыхаўся.

А пасля, як на Iава, пасыпалicя яшчэ i яшчэ няшчасцi. Канфiскацыя маёмасцi. Страшны Вiленскi пажар 1530 года, у якiм, вiдаць, згарэла i друкарня. I ўсё тое, што засталося. А пасля маравая язва, што выкатала амаль увесь горад, мортусы з завешанымi тварамi i бусакамi (баграмi) у руках. I гэтымi бусакамi цягнуць трупы i кiдаюць iх у фуры, што цягнуцца ў начы, пры святле паходняў, вулiцамi прыцiхлага, звар’яцелага ад жаху горада.

Ён едзе ў Кёнiгсберг, i хаця герцаг Альбрэхт лiчыць яго ледзь не самым выдатным вучоным свету — пратэстанты хутка выжываюць яго адтуль. Ён едзе ў Маскву, каб друкаваць кнiгi там — цемрашалы-царкоўнiкi, якiм не патрэбна зразумелая кнiга, ствараюць вакол яго такую пякельную атмасферу, у горадзе так пачынае смярдзець вогнiшчам, што ён вымушан пайсцi i адтуль.

На усёй шырокай зямлi для яго няма месца. Ён — Iаў.

I, самае страшнае, ён нiдзе не можа цяпер выдаваць кнiгi. «Удзячны» народ не падтрымаў яго. Праўдзiвей, яшчэ мала i слаба ведаў аб iм i, не хочучы гэтага, ненарокам аддзячыў выгнаннем. Ён, вядома, яшчэ будзе iх чытаць, гэтыя кнiгi, але тады, калi нават косткi асветнiка спарахнеюць у зямлi.

Ягоныя кнiгi не патрэбны нават братам. То каму яна патрэбная, кнiга на беларускай мове? Габсбургам?

I тады ён паўтарае словы старадаўняга мудраца:

— Не я страцiў Афiны. Гэта хутчэй Афiны страцiлi мяне.

Каля 1534 або 1535 года Скарына зноў у Празе. Там, дзе так лёгка дыхалася, калi ён быў малады. Ён не ведаў, едучы туды, што там зусiм не так лёгка, як у 1517.

Ён назаўсёды пазбаўлены магчымасцi i права выдаваць кнiгi. Але застаецца яшчэ адно, тое, чым ён займаўся адначасна ўсё жыццё i што цяпер зробiцца ягонай галоўнай справай.

Акрамя ўсяго, ён яшчэ славуты лекар. I калi ён не да канца здолеў даць людзям здаровы розум i здаровую душу — што ж, ён пастараецца, у меру магчымасцей, даць iм хаця б адносна здаровае цела. Можа, з iм не яны, дык iхнiя нашчадкi дажывуць да перамогi царства розуму.

Ён лечыць пражскi люд. Ён робiцца вучоным садаводам-батанiкам пры двары Фердынанда I. Батанiчны сад быў закладзены ў Празе ў 1534 годзе, i Францыск Скарына, несумненна, быў адным з яго заснавальнiкаў. Батанiчныя сады ў той час былi i «аптэкарскiмi гародамi», дзе, пераважна, расло лекавае зелле i лекавыя дрэвы для аптэк. Магчыма, свая аптэка была i ў Скарыны.

I вось усе апошнiя гады жыцця вялiкi асветнiк праводзiць мiж кветак i дрэў, у садзе, створаным i яго рукамi (сад размяшчаўся недзе там, дзе цяпер Галоўпаштамт, непадалёк ад Вацлаўскай плошчы).

Усё жыццё ён баранiў людзей ад духоўнай i фiзiчнай смерцi.

Смерць i неўмiручасць — прыйшла да яго каля 1551 года.

Нiхто не ведае, дзе ён пахаваны. Можна думаць, што недзе на старых могiлках на Градчанах. Але ад iх даўно не засталося i следу, бо яны былi знесены падчас Габсбургскай рэакцыi пасля Белай Гары.

Так што магiлай яго трэба лiчыць проста Прагу. Усю Прагу. Яго не падтрымлiваў пры жыццi нiхто, за выключэннем нешматлiкiх сяброў. Але ў яго быў i яшчэ адзiн сябар, якi кнiг тых тады амаль не чытаў, i для якога, аднак, i распачаў Францыск Скарына сваю катаржную працу.

Народ.

I праца тая не была дарэмнай. Хутка пасля смерцi вялiкага першадрукара друкарнi на Беларусi пачалi расцi, як грыбы. Пераможнага шэсця кнiгi ўжо нельга было спынiць. Розум Чалавечы ўставаў ва ўвесь рост, хаця доўга яшчэ, цяжка, пакутна было яму iсцi — першы крок быў зроблены.

Хто ведае, як цяжка давялося б кнiзе i асвеце беларускай без яго? Але ён быў i неадрыўнай часткай культурнага жыцця Прагi.

Я iду з другам дварамі Каралiнума. Вось Славянская бiблiятэка. Тры з паловай мiльёны тамоў. Практычна ўсё, што можна ведаць аб нашым з вамi свеце. I сярод iх — пятнаццаць тысяч беларускiх назваў, не лiчачы часопiсаў i газет. Нават не трэба асаблiва ездзiць у багацейшыя бiблiятэкi свету, каб зведаць аб маiм народзе ўсё.

Прыехаць трэба — i не раз — толькi каб ведаць яго знутры. I сярод гэтых назваў першая наша друкаваная кнiга. Кнiга Скарыны. Мацi тых мiльёнаў, што выдаюцца ў нас зараз.

I за гэта дзякуй Скарыне i Празе.

…Я iду вулiцамi горада. I мне ўсё здаецца, што начнымi пражскiмi вулiцамi ўсё яшчэ гучаць ягоныя крокi, што шматпакутныя i святыя плiты пражскiх тратуараў берагуць у сабе не толькi цеплыню мiльёнаў ног, якiя стагоддзямi хадзiлi i ходзяць па iх, але i яго цеплыню, што ў старых камянiцах Прагi засталася частка i ягонай душы, душы вучонага, асветнiка, гуманiста, паэта, барацьбiта з несправядлiвасцю, варварствам i цемрай. Чалавека, якi першы звязаў беларусаў i чэхаў у iхняй агульнай любовi да ведаў i святла.

Тут ён жыў. Чалавек, якi верыў у сiлу дабрынi i ўсё жыццё змагаўся за перамогу гэтай сiлы. Тут ён памёр. Тут пахаваны.

Прага стала яго магiлай.

Пражскага праху, пражскай зямлi стала крыху болей. Пражскага духу, духу гуманiзму, асветы, доблесцi стала намнога болей. А, значыць, у жылах гэтага вялiкага горада цячэ кропля i беларускай крывi.

I мы, беларусы, ганарымся гэтым.

Прага, 5 лiпеня,1973 г.

Упершыню — «Літаратура і мастацтва», 1977, 11 сак.