Цёплы жнівеньскі поўдзень

(Максіму Лужаніну — шэсцьдзесят год)

Пад балкончыкам дачы цвітуць ліловыя, бэзавыя, белыя флёксы. Між іх цёмна-зялёныя плямы: кучаравая лістота півоняў, якія ўжо адцвілі. І далёка відаць дачныя дахі ў засені дрэў, стужачкі сцежак, а за ўсім гэтым — перакацістыя, мядзведжыя гарбы ждановіцкіх лясоў. Часам, нібы праз сон, далятаюць аднекуль галасы, прыглушаныя парнай цеплынёй. Грувасцяцца над лесам аблокі з гарачымі прасветамі ў іх. Збіраецца на дождж.

…Цёплы і добры жнівеньскі поўдзень. Ва ўсім пачатак яснасці і празрыстасці, калі далёка відаць.

Гаспадару хаты — ён стаіць побач са мной, успёршыся на парэнчы, — скора шэсцьдзесят. Поўдзень жніўня. Час пачынаць збіраць ураджай і сеяць на будучае. Досыць далёка ад таго лістападаўскага дня 1909 года, калі нарадзіўся ў вёсцы Прусы на Случчыне будучы паэт Максім Лужанін, а тады папросту Алесь Каратай. Досыць далёка. Але яшчэ далёка і да восені.

Плённы спакойны час. Спакой у рухах, у абліччы, у разважлівых вачах, у сівізне. Ну і дзякуй богу, што спакой і плён, што ў гумне ўсё болей і болей прыбывае снапоў, што сэрцу ўсё яшчэ рупіць аб новай працы, што яшчэ многа яе. Бо кожны з нас у глыбіні душы, хай сабе ў закутачку яе, селянін, чалавек, які дбае.

Што з таго, што я назапасіў, нарыхтаваў яму стандартных пытанняў: як пачыналася творчасць, у каго вучыўся, якія лепшыя вершы, што дала ў жыцці кніга? Я ж ведаю, што зададзенасць ніколі не даводзіла да дабра, што, як заўсёды, лепшае — гэта шчырая бяседа.

Проста бяседа. Проста бяседа двух мужыкоў на прызбе ці недзе на бярвеннях. За тытунцом. Пра тое, што цікава нам абодвум, і не толькі нам, але і ўсім іншым хлебаедам. Пра снапы. І паводдаль ад іх. Каб, крый божа, не згубіць іскры.

Ён дужа даўні мой знаёмы. 3 часам, калі розніца ва ўзросце сціраецца, узрастае і цікавасць да думкі другога. Малому з дваццацігадовым не сябраваць, але ўзаемнацікавыя адносіны паміж сарака— і шасцідзесяцігадовым. Думаецца, нам цікава адзін з адным, у жывой сувязі.

Пачыналася тое знаёмства аднабакова. Памятаю першыя пасляваенныя старонкі «Беларусі». 64 старонкі кепскай паперы, дрэнны друк (якія бедныя і якія багатыя мы тады былі!).

І як жа мы любілі гэтую шэрую, плямістую, сітаватую паперу! Дзіўныя там сустракаліся рэчы. Пераглядаючы, даведаешся, напрыклад, што Кузьма Чорны пісаў артыкул пра слуцкія сурвэты.

Вось там і натрапіў я на імя цяперашняга майго субяседніка. Можа не ўпершыню, але ўпершыню з такім пранікненнем. 1946 год — верш «Драч».

Жывучы на чужыне, быць можа, няслушна,
Недарэчна, але не адгоніш, хоць плач,
Набіваецца дзіўная песенька ў вушы,
Ўспамінаецца мне невялічкая птушка —
Драч.
Ён не майстар лятаць, а вясна яго гоніць
Да тых самых мясцін, дзе калісьці ён жыў,
Дзе ён бегаў, хаваўся у жыце зялёным,
На той самы палетак, на тыя загоны,
У гняздо на той самай знаёмай мяжы.
Час не зводзячы, ён выбіраецца пешкі,
Прамінае Еўропу за ноч пехатой.
………………………………………
Мы пабачылі свету і шырай і далей,
Але помніцца сэрцу пачатак хады:
Тут нас маці раджалі, тут мы вырасталі,
Тут мы самыя лепшыя песні складалі,
Тут паплачуць сябры, несучы на клады.

Да канца зразумелая была мне тая туга на чужыне. Сярод сухіх стэпаў успомніш крыніцу на беразе Дняпра, зялёны адбітак гор у ягонай вадзе, кароў, што ідуць па гэтай зелені дагары нагамі, — сэрца сцісне, а вочы мокрыя!

І не разумеў я, і ніколі не разумею людзей, якія па сваёй ахвоце кідаюць гэта. Як бы лепей ні было паводдаль, чалавек павінен жыць і памерці ў тым наваколлі, дзе ступалі ягоныя босыя ногі. Свая зямля заўдасць пакуты, яна, як сваяк, ведае ўсе твае слабыя месцы, яна можа зачапіць за сэрца — але яна ж і вылечыць. І ты створаны, каб жыць з ёю. На шчасце і на гора, на жыццё і на смерць.

Яна ўсялякая. Але яна твая, і іншай не дадзена табе. Не ведаю, як хто, а я праз месяц не знаходзіў бы месца з тугі, ведаючы, што мне не дадзена вярнуцца на яе, на яе лугі і ўзгоркі, межы і рэкі, да яе лясоў, да яе простых людзей.

Вось гэгы боль я і адчуў тады ў вершы невядомага мне чалавека. Усё гэта магло б быць усяго эпізодам. Тады пісалася ўсім. Агульны боль, агульная журба па знявечанай, мілай сваёй зямлі нараджалі літаратуру, нараджалі еднасць чалавечую.

Нездарма ж у таго самага Максіма Лужаніна адзін з найлепшых твораў — «Праводзіны» — створаны амаль адразу, калі яшчэ не ступілася гора, агульнае наша гора па дзядзьку Якубу. Не ўсе, на жаль, зрабілі з гэтага высноў. Іх творы так і асталіся на тых зжоўклых старонках. Памог гэтаму і час. Цяжка было выцярэблівацца са старой манеры. Лепшыя выцерабіліся, хоць, вядома, не без страт.

Чаму так здарылася? Я думаю, таму, што ў паэта Максіма Лужаніна быў корань. І не ў сэнсе паходжання, зямлі, вёскі, чысціні мовы — хаця было і гэта, — але і ў сэнсе вернай настройкі душы.

..Бязмежная слуцкая роўнядзь. Чарназём і цяжкі, плодны лёсавідны суглінак. Адвечная жытніца. Мала рэк і лясоў. Над калючымі іржэўнікамі крыжы ветракоў, на якіх ад веку да веку канае, каб тут жа ўваскрэснуць, жытні распяты бог. Вечна круціцца і вечна канае.

Земляроб, працаўнік не быў пачасту багатым. Але зямля давала сілу зямную, што не будзе плакаць, калі кепска. Як у тым народным анекдоце.

Згарэла гумно, поўнае снапоў. Згарэла праца за год. Мужык стаіць над папялішчам і божкае:

— Ну й пагарэў ты, Яўхім! От жа пагарэў! Вой, пагарэў!!!

І адразу ж за тым:

— Але ж затое і мыш-шэй ляснула!!!

Чорта ты з ім, з такім, зробіш!

Цікава тое, што — народ. І самі мы цікавыя толькі тым, у чым мы — народ. І не так ужо награшыў супроць ісціны мастак Лісоўскі, намаляваўшы М.Лужаніна, Я.Брыля і яшчэ кагосьці за сталом з відэльцамі ў руках. За грубым сялянскім сталом. Босых. А П.Пестрак нясе ім загорнуты ў ручнік чыгун з бульбай. Тут яно, магчыма, і ёсць самае наша: прачнуцца раніцой і, яшчэ не расплюшчыўшы вачэй, пачуць глухі звон патэльні і пах аладак…

І ўражанні ў нас, людзей аднаго кола, падобныя, пачынаючы ад самых першых, дзяціных. Ад няяснай цягі да агнёў далёкага горада, ад кнігі з самых ранніх год, ад зімовых замёрзлых вокан.

Усё тое ж, што, з невялікімі варыяцыямі, было ў кожнага. Шэршні ў дупле старога дуба, якіх выкурваеш запаленай паперай. А яны, баронячы дом, кідаюцца на цябе і балюча джгаюць, і трэба шукаць паратунку ў цёмнай вадзе копанкі. А дуб раптам зоймецца агнём, і вецер нясе іскры на драўляную царкву, якую ледзь шанцуе ўратаваць. А там ужо багаборцу, хай і несвядомаму, дастанецца бацькавай папругі. І ідуць адразу за такім апавядяннем іншыя, падобныя, аж да разрытага, відаць, барсуком, гнязда земляных восаў, ля якога ляжаць з’едзеныя ім соты: пажмаканы воск у яловай гліцы.

А песні вясковыя, якія пасля хочаш не хочаш, але абавязкова адаб’юцца ў тваіх, будуць гучаць у вушах тваіх удзень і трызніцца ўначы. Увесь ты ад іх, і тут ужо нічога-нічога не зробіш.

А гэтая першая і апошняя любоў да Купалы і паэм Коласа. Мне, напрыклад, давялося бачыць Купалу ўсяго адзін раз, а Коласа — разы тры-чатыры. Максіму Лужаніну пашанцавала ў гэтым сэнсе куды больш, а з Коласам ён некалькі год быў дужа блізкі. Сведка гэтаму — выключная кніга «Колас расказвае пра сябе», твор дужа рэдкага, пакуль што, у беларускай літаратуры жанру. Шкада, што многае з вусных апавяданняў паэта пра другога паэта не ўвайшло ў кнігу. Але, можаце мне паверыць, гэта выдатныя апавяданні, смешныя і кранальныя адначасова.

Вобраз чалавека і паэта паўстае з іх. Без німба. Жывога. І вось так, жыва, хацелася б гаварыць пра ўсіх, з кім звёў цябе на нялёгкай тваёй дарозе жыццёвы лёс.

…А мы гаворым і гаворым. І пра салоныя, часам досыць злосныя, эпіграмы, і пра смаржкі, якія збіралі пад Сінілом, і пра слуцкія бэры — «раскрые дзядзька кош — увесь рынак пахне». Словам, пра ўсё тое, што, не менш чым вершы, складае літаратуру, бо ўзнаўляе атмасферу, без якой тая літаратура не можа дыхаць.

Мы ствараем цяпер свае ўспамiны. Нараджаюцца новыя лiтаратурныя легенды, з’яўляюцца нават новыя фальклорныя героi ад лiтаратуры. Але мы мала ведаем пра легенды 20-х — 30-х гадоў, пра побыт, пра жыццёвыя анекдоты, пра характары лiтаратараў таго часу. I дужа добра было б, каб чалавек з вострым вокам i памяццю, з пачуццём гумару расказаў бы пра тое, што адыходзiць з часам. Адкуль жа пазнаваць нам атмасферу спрэчак, самое паветра тагачаснага жыцця, вулiцы, дамы, тыпы старога Мiнска, Полацка, Слуцка…

Трэба расказаць не толькі пра Коласа.

Перажыта шмат. Былі нялёгкія гады перад вайной. І сама вайна…

Чалавек часам не дабярэ рады, як жа трэба расказаць пра сябе. Вось колькi скaзаў аб тым, як паэта на фронце засыпала выбухам мiны («Гэтак яно i рабiлася», у зборнiку «Пяцьдзесят чатыры дарогi»). I анi слова аб тым, што ён потым расказваў мне: як, знямогшы без тытуню, закурылi пад шынялём, ды, вiдаць, знячэўку 6лiснулi. Пачаўся такi мiнны абстрэл, што аж засыпала па плечы. Сам не мог вылезцi i выбавiўся толькi падазваўшы свайго каня i абхапiўшы яго за шыю.

…Чыталi вершы… Бэзава цвiў верас у вазачцы на жоўтым столiку. Ляжалi на стале спiсаныя блакноты i дзённiк з замочкам i залатым абрэзам («божа мой, чаму ў мяне няма такой бякешы!?»). У паэта ў гэтых справах ёсць некаторы артыстызм, уласцiвы многiм пiсьменiкам: культура добрай аўтаручкi, iльснянага чорнага чарнiла, белай або колеру слановай косцi гладкай паперы. Каб думка не сустракала перашкод, бегаючы разам з рукой, вылiваючыся з чарнiлам на роўнядзь папяровага лiста.

А за вокнамі мансарды — цеплыня і яснасць жнівеньскага дня. Побач са зборнікам Дануты Бічэль (чытаў, відаць) — новыя вершы. Свае. Адна паэма пра апошнія дні Купалы.

3 купалаўскім эпіграфам — усе яго помняць — аб тым, што не трэба напуста наракаць на свой лёс… каб не клялі нас праўнукі. Аб ад’ездзе ў эвакуацыю, аб тым, як замест клункаў браў Купала алоўкі… Пакінуць Радзіму… Самае гаротнае, што можа быць у чалавека. Слухаеш гэта і ясна бачыш, як плыве з прыгаршчаў аршанскі пясок, як астаюцца званочкі ў збанку ды далягляд у душы. Той далягляд, які так і не здолеў узяць з сабой.

3 часам усё лепш разумееш, што для вялікага верша і прычына павінна быць вялікая. Уражанне, якое перапаўняе душу, скручвае ўсё ў ёй, сціскае сэрца і горла. І шчасце таму, хто зразумее гэта раней. На жаль, такіх шчасліўцаў няшмат. І не ўсе яны могуць адгукнуцца сэрцам людскім і вушам чалавечым па гарачых слядах, адразу ж сказаўшы тое, што патрэбна вось сёння, вось зараз, вось у гэта імгненне.

Ёсць сотні добрых вершаў пра смерць Пушкіна. I, аднак, усе яны крыху адступаюць перад «Он лежал без движенья…» В.Жукоўскага, «На смерть поэта» М.Лермантава, «28 января 1937» Цютчава. Уся справа ў тым, што гэта створана тады, калі грамадства было яшчэ непасрэдна ўзрушана трагедыяй, калі шматпакутныя рукі паэтавы не паспелі яшчэ аледзянець у труне, пад пякучым студзеньскім снегам.

Але ўсё ж гэтыя тры класічныя вершы яшчэ не прычына, каб пра вялікую смерць не пісалі зноў і зноў. І справа не толькі ў тым, што на змену свежаму болю прыходзіць з часам усё большае ўсведамленне таго, што адбылася ў той дзень нацыянальная трагедыя. Справа яшчэ і ў тым, што з адлегласці ўсё яснейшыя робяцца абставіны, накопліваецца ўсё большая колькасць асэнсаваных фактаў, з’яўляецца ўсё большая магчымасць даць ім належную ацэнку, сказаць шчырую праўду.

Пра апошнія месяцы жыцця, пра смерць Купалы будуць яшчэ пісаць і пісаць, але няма сумнення, што Максім Лужанін сказаў тут сваё вагомае слова.

Сказаў з талентам, праўдай, сардэчным болем і шчырасцю, той, якая паспела б і з фронту падбегчы, каб падхапіць чалавека і паэта, які бачыў сваім позіркам «усю Беларусь, неаб’ятну, як мора».

Хто ведае, як нараджаецца ў паэта дзіва верша. Тэорыі тут нічога не могуць растлумачыць. Бывае, што верш выльецца ў адзін дзень (як тыя ж «Праводзіны»), а бывае — аж вось калі, праз чвэрць стагоддзя.

Адкуль гэта пачалося? Ад партрэта ў чорнай рамцы? Ад страшнага супадзення, што маці ў акупацыі памерла ў адзін дзень з сынам, быццам падсвядома адчувала, ведала і не магла перажыць? Можа і так: узяўшы, на адным краі свету, за руку сына, матку, на другім краі свету, бярэш за сэрца… А можа на пушкінскіх урачыстасцях, на адпяванні ў Святагорскім манастыры, калі стаіць, здаецца, між людзей нябачная труна і сівы чалавек спявае песні тых часоў.

Я рад, што пачуў гэта. Таму што… можа і не месца казаць пра такое ў дзень гадавіны, але трэба. Менавіта таму, што я не ўрачысты артыкул і не юбілейную оду пішу, а спакойна і бесстаронна разважаю пра чалавека і паэта.

Я неяк не належаў да палкіх прыхільнікаў усёй, агулам, паэзіі Максіма Лужаніна. Лічыў, што на першым месцы ў яго проза ды майстэрскія пераклады. 3 паэзіі вылучаў некалькі дзесяткаў першакласных вершаў. Астатнія лічыў моцна і грунтоўна зробленымі, але крыху разважлівымі і халаднаватымі (гэта не датычылася, вядома ж, «Ручая», «Драча», «Каштаноў» і іншых такіх, што не адзін я лічыў вершамі для анталогіі).

Мабыць, і сам ён, як і ўсе мы, многае б зараз рабіў іначай. Віна тут не толькі ягоная. Цяпер, асабліва пасля новых вершаў, новых паэм, якія чуў, думаю, што шмат у чым памыляўся. Гэта лепшае, што калі-небудзь было напісана паэтам. І гэта, створанае літасцю божай, нібы асвятліла і ўсё астатняе. Але пра гэта крыху пасля.

Калі ж гэта мы пазнаёмі.ліся? Чатырнаццаць год таму. На нарадзе маладых. Стаяў у зале Саюза пісьменнікаў доўгі стол, і за ім сядзелі маладыя і немаладыя ўжо людзі. Там былі паэты, кампазітары, дзеячы сцэны. Сярод іх я заўважыў чалавека, які сядзеў спіною да дзвярэй, далёка наўскос ад мяне. Светлага, колеру кавы з малаком — ну, можа крыху і фісташкавага колеру — гарнітур, залатыя запінкі ў дзіўна неяк, мякка выкручаных манжэтах белай сарочкі. Больш рыжынкі ў валасах, як цяпер больш сівізны. Увесь час ён папраўляў гэтыя манжэты, нават слухаючы вершы, а па твары нельга было зразумець, падабаецца яму тое, што чуе, або не. Нібы нават не вершы слухаў, а з журбою думаў пра жыццё.

Выступаў ён і па маіх вершах (о, успомніў! дваццаць першага верасня 1955 года было гэта). Даваў, між іншым, і за тое, за што варта было даць, ды і без усякага шкадавання: за варварызмы ў мове. У прыватнасці, за тое, што ляпаў я зусім бессаромна мяккі знак у дзеяслоўных канчатках. А за такое і зараз не шкодзіла б сім-тым выдаць. Мова — твой інструмент, то ўмей ім валодаць, калі ласка, і не бяры чужога слова і чужой формы, шукай сваю.

Нарада тая, падалося мне, не вельмі яму спадабалася. Наколькі памяць не падводзіць, гаварыў ён пра неаб’ектыўнасць абмеркавання творчасці тых-сіх паэтаў, пра захвальванне вершаў некаторых людзей, якія толькі і бяруць, што самаўпэўненасцю і ўяўнай, вычварнай прыгажосцю. Гаварыў аб тым, што не ахоплена было шмат людзей, што за аснову трэ было браць не творчасць прыезджых толькі, а самае цікавае, каб вучыліся маладыя.

На заключным вечары Лужанін чытаў сваю «Вільнянку». Верш мне падабаўся, дый чытаў ён яго добра.

Вось тады недзе нас і пазнаёмілі, і мы перакінуліся дзесяткам-другім слоў.

А пасля пайшло ў нас усё не так. Настолькі не так, што каб год шэсць назад нехта сказаў мне аб гэтай размове і аб гаворцы маёй пра яго — я засмяяўся б яму ў вочы. За бліжэйшым знаёмствам, здавалася б, разважлівых людзей, якія ведаюць цану сабе і суседу, прыйшла недарэчная непрыязнасць. Урэшце, умовы кіно могуць каго хочаш штурхнуць на такое.

А тут яшчэ пры павазе да работы калегі, было непрыняцце некаторых яго поглядаў.

Мне, напрыклад, хоць я лічыў і лічу паэта яшчэ і разумным, цікавым крытыкам, дужа не падабаецца ягоны артыкул пра Кузьму Чорнага. Яму не падабаецца мой сцэнарый «Гнеўнае сонца». Ну і што? Гэта ж яшчэ не прычына. Але як часта яшчэ ў нашым асяроддзі вырастае з гэтага нецярпімасць, якой не павінна быць хаця б таму, што галоўнае, чаму павінен вучыць пісьменнік, — менавіта цярпімасць і чалавечнасць.

Сорамна зараз прызнацца ў гэтым. Сорамна і пісаць. Але з адносін нашых гэтага не выкрасліш. Ды, зноў жа, трэба, каб не думалі, што гэтае эсэ — юбілейшчына. Хачу, каб паверылі, што на гэтых старонках няма ніводнага няшчырага слова.

Што ж, тым большая цана нашым цяперашнім добрым адносінам, Адносінам узаемнай павагі.

Дзякуй сябру! Пад час паездкі нашай у Брэст ён прывёў паэта ў наша купэ, а пасля, з учасцівым яму талентам не абы-якога дыпламата не толькі знік сам, але і паклікаў астатніх. Сядзець проста так, за чаркай каньяку, глядзець у ноч, дзе нічога не відаць, акрамя квадратаў вокан, што бягуць па зямлі, ды маўчаць — гэта вельмі смешна і недарэчна. Пачалася размова, падобная спачатку на размову людзей, якія тыдзень таму навучыліся гаварыць. І стала тут зразумела, што мы — людзі, дый яшчэ не зусім з апошніх, і для абодвух значна лепей было б даць волю павазе, якую падсвядома адчувалі адзін да аднаго, бо, па справядлівасці, не маглі ўвесь гэты час прымусіць сябе да іншага. Даць волю зычлівасці, яснасці, сказаць адзін другому шчырае слова. Так яно і здарылася ў тую вагонную ноч з плямамі вокан, што беглі па маладой яшчэ лістоце дрэў насустрач адвечнаму разліву пушчы.

Вось так і пачалі нараджацца за час, пакуль прыйшлі ў вагон сябры, а пасля ў пушчы, і ў дарозе, і на гарадскіх вулках, і ў цішыні каралішчавіцкіх лясоў узмацнелі — новыя адносіны.

І мне сталі па-чалавечы зразумелыя і ягоны запал, і ягоны халадок, і ягоны скепсіс (а яму ж былі прычыны, ды і колькі яшчэ), і ягоная вера, наша, агульная вера. І нават грунтоўнае майстэрства радка (мне, разбоўтанаму, яно здаецца нават празмерным, бо, так здаецца мне, крыху шкодзіць непасрэднасці, уражанню, што верш вось тут, вось адразу, нібы сам сабою выліўся на паперу; уражанню, мабыць, усё ж памылковаму).

А яшчэ высокая культура радка, рытму, рыфмы, што ў наш час занядбання гэтых каштоўнасцяў, непавагі да іх і разлайдачанай неахайнасці цэніцца знаўцамі і проста аматарамі асабліва высока… «Распрыгонілі верш». Хоць, на самай справе, у некаторых паэтаў гэта проста ад няўмення стварыць нешта вартае, ад дрэннага ведання азоў рамяства, ад ляноты рабіць нешта грунтоўнае, зладжанае і гарманічнае, ад нізкай культуры.

Радасна, што так здарылася, што чалавек і паэт зліліся ў адно. Гэта, вядома ж, не абавязкова. Можна высока цаніць майстэрства паэта і ані ў шэлег не ставіць чалавека.

…Гэта адзін з самых культурных і абазнаных літаратараў, якіх я ведаю. І не толькі на Беларусі. І дарэмна ён наракаў на сябе ў аўтабіяграфіі, што не скончыў там нешта. Некаторым пяць універсітэтаў не памогуць. Ёсць нешта вышэй. Самы лепшы універсітэт, які нічога не замоўчвае і нічога не падае ў скажоным святле, — гэта сумленная кніга. І калі гэта так (а гэта так!), то наш паэт — паэт-знаўца, паэт-кніжнік, паэт-вучоны. Нездарма самыя розныя людзі, талент і веды якіх я высока цаню, непарушна вераць у высокую пробу ягонага густу, у беспамылковае ўменне разбірацца і ў інтуіцыю.

Нясуць яму свае рукапісы, прыслухоўваюцца да яго думкі, шукаюць ягонай парады.

Гэта жыццё з кнігай, аж да багацюшчай уласнай бібліятэкі, да якой я ўсё думаю дабрацца, каб пакапацца ў ёй, каб падумаць над рэдкімі старонкамі.

Колькі ўсяго было — аж не ўспомніш. Заснежаны каралішчавіцкі лес, хатняе сала на стале, агністая вавёрка, што заглядае ў акно, і дасціпная разумная бяседа. Аб усім. Аб вершах і сябрах, аб прышчэпках дрэў і магчымасці зрабіць прышчэпкамі на адным камлі дрэва-сад.

Успамінаю на беразе зялёнага става ў Нарачанскім краі цяністую траву між старажытнымі стадоламі, складзенымі з няроўнага грыфельнага і ружовага граніту.

Здымалі фільм, і таму паўсюль над гэтай зялёнай травой цяжка валюхалі або стрэламі імчалі татарскія коннікі з шаблямі і круглымі шчытамі, зверападобныя, у футравых башлыках, з грывамі чорнага конскага воласу, што падалі на твар і плечы.

І гэта было страшна.

А побач было і смешнае, і мы, разлёгшыся ў траве, глядзелі. На возе рэпеціравалі сцэну бойкі нашы трукачы: рабілі сальта, давалі адзін аднаму падножкі, выкідалі з воза, схапіўшы за азадкі. Мы аж качаліся па дзьмухаўцы і дзікім кмене і рагаталі.

Рабочыя нашы хадзілі ў зялёным стаўку з брэднем, цягалі дробных залатых карасікаў, палонікаў — ужо нават жабак, але яшчэ з хвастом — і цэлыя горы твані. Калгаснікі, што падышлі, паглядзелі на іхні ўлоў і са знішчальным гумарам прадэ— кламавалі:

Рыбакі лавілі рыбу,
А спаймалі жорава…

А працяг быў такі, што мы, не чакаючы далейшага знішчэння словам, ірванулі адтуль, як ад чумы. І гэта пры нашай страсці да жывога, салонага народнага слова.

Мне прыйшла ў галаву дзіўная думка. Аб новых, свежапрыдуманых словах у беларускай мове. Вось, напрыклад, вычытанае з дарэвалюцыйных календароў «угодкі». А як будзе той чалавек, чые ўгодкі святкуюць? Нехта сказаў бы: «угоднік». Яно можа і праўда, бо ўсе мы ў такіх выпадках выглядаем ледзь не святымі, хоць святымі мы не былі і ніколі не будзем.

Прынамсі, бяседы з ім — сапраўдныя бяседы; з вострым беларускім слоўцам, са здаровай беларускай дасціпнасцю. З гадамі больш за ўсё пачынаеш цаніць няспешную бяседу з ведамнымі, разумнымі і зычлівымі людзьмі.

Вось і тут была проста бяседа. Аб дрэвах — з Яўгеніяй Эргардаўнай, верным сябрам ягоным праз многія гады, а пасля аб грыбах — агульнай нашай страсці (выскачылі на хвілінку прабегчы запаветную мясціну: а мо ёсць, калі толькі Андрэй Макаёнак раней не выцерабіў). А яшчэ пра лес наш. Бо ў паэта жыве любоў да лесу і веданне яго. Можа нават большая, чым у іншых, бо ягоныя Прусы — бязлесная вёска. Так дужа часта нясцерпна цягне да мора хлопцаў менавіта з тых мясцін, дзе і рэчкі сапраўднай няма.

А пасля зноў бяседа. Пра музеі, мастакоў, ды мала яшчэ пра што.

І зноў вершы. На гэты раз урыўкі з няскончанай яшчэ паэмы. Шмат гаварыць пра няскончанае — нельга, бо яшчэ сурочыш. Але я павінен вам сказаць (сплюнуўшы тры разы), што мы будзем мець добрую рэч.

Сабраны плён. Той плён, аб якім паэтам сказана:

Каб мякка спала ў глебе зерне,
Мой час на камені арэ.

Сапраўды, ворыва было цяжкае і доўгае. Таму, магчыма, тыя, каму дасталася лёгкая глеба, сяк-так адсеяліся, набілі — ці добра, ці блага — свірны і зараз пакурваюць на прызбе, склаўшы рукі.

Тут жыццё, поўнае цяжкай працы, дый само нялёгкае, выгнала паўнаважкі, васкова-залаты колас. І гэта вельмі, надзвычай прыемна. Бо куды больш пачэсны лёс рунебергаўскага Пава (памятаеце пераклад М.Багдановіча?), чым лёс тубыльца з Блажэнных Астравоў, які сядзіць пад дрэвам і ў салодкай знямозе чакае, калі ў рот яму ўпадзе з гэтага дрэва фінік. Бо адна справа нічога не зрабіць самому, жыць з таго капіталу, што ты «ўзорны дзед, узорны тата», а зусім другая — дабіцца ўсяго сваім мазалём. Разам з народам сваім, якому таксама не было лёгка.

Канва гэтай паэмы (а ў ёй пятнаццаць раздзелаў) і ёсць біяграфія народу, пададзеная праз біяграфію чалавека, праз вечнае паэтычнае «я». Галоўныя, апорныя пункты нашага жыцця. Ад «цароў з бародамі, з вусамі, з галовамі і без галоў», праз рэвалюцыю, вайну, адбудову.

Яшчэ не хапае двух раздзелаў, ды і з напісанага я чуў, вядома, не ўсё. Але пачутае пакідае моцнае ўражанне. Сапраўдная паэзія, моцна скляпаная і прастая, шматдумная і сціслая. Часам ясная, як світанак, а часам горкая і хмарная, як крыжы на беларускіх палях.

Сіла яе — у повязі з думамі звычайных. Усё ў ёй — гэта тое, што ўсе мы бачылі і перажылі. Вось у Полацку, калі паэты адчыталі, як казалі слухачы, толькі «паўзмены», ім дораць шкляны шарык, з якога робяць валакно.

— Клубок будзе ў вас, хвост ягоны — у нас. Тарганём — значыць, чаркі ўжо наліты і пірагі на стале.

Я, вядома ж, пераказваю дрэннай прозай добрыя вершы, за што трэба было б прыцягнуць мяне да адказнасці, але спадзяюся на амністыю, калі выйдзе паэма.

Дык торгайце часцей. Нам без вас дужа цяжка, чытачы! І паэт кажа:

Калі ахвота слухаць вершы,
Дык я гатоў без пірагоў.

Паўтараю, у гэтым пачуцці еднасці, у агульнасці думкі, у кроўнай повязі з тымі, хто арэ і тчэ, — сіла новага твора і загадка яго ўздзеяння.

Калі радавацца, то разам. Калі пакутаваць, то адны з аднымі. Каб не выкошвалі, як сенажаць, прыгожы белы свет, каб не было з нашымі маткамі, сёстрамі, жонкамі зноў такога, як у паэме:

І не вылазіла з пастронкаў,
Ледзь не хадзіла пад дугой.

Гэты раздзел пра жанчыну, пра маці, пра Беларусь, мне здаецца, адзін з самых узвышаных і трагічных маналогаў у беларускай літаратуры.

Сіла твора Лужаніна яшчэ і ў прызыве да яснасці, да шчырасці чалавечай, да таго, каб на зямлі, за мільёны год спаганенай узаемнай бояззю, скрытнасцю, хцівасцю, паклёпамі, устала ўрэшце на поўны рост ззяючая ісцінай і праўдаю чалавечнасць.

У паэме ёсць раздзел пра змяю. Пра лясную гадзюку, што «стаіць, як кажуць, на хвасце». Пра тую, што не трэба выпускаць жывою — і даруюцца табе сто грахоў.

І пра тую, што атрутай капае на святую справу сяброўства, даверу, чысціні чалавечай і братэрства чалавечага.

Атрутай плёткі, падкопу, даносу, здрады.

Вось гавораць пра сумленнага, харошага чалавека — і раптам «адзін з прысутных стаў на хвост». Такі не будзе гаварыць проста, ён круціцца і сычыць, і атручаны мёд яго. Ён кажа «жыві», а думае пра «лусні». Ён вітае — нібы забівае цвікі ў труну.

Сапраўды:

Няўжо я слаба грукнуў друкам
На той сцяжыначцы лясной?

Сапраўды: «Было дабіць мне — не дагледзеў».

Што зробіш, такога не заўседы і заўважыш. Пеўнем будзе крычаць у твой гонар, кветкамі пад ногі рассцелецца, фурманам на тваіх козлах сядзе і павязе. Ды і паплача яшчэ кракадзілам.

Граў на слабінцы беларускай:
Паплач — і будзеш мець сяброў.
Ды кракадзіл перад закускай,
А гэты перад чаркай роў./

Прыроджаная, адвеку наканаваная чалавеку, здаровая пагарда і нянавісць да ўсякага здрадніцтва, да ўсякага фальшу і ханжаства вадзіла тут пяро.

І я ніяк не дам прамашкі,
Хіба пакіну дома кій.

Словам, перажыў я рэдкае пачуццё ад сустрэчы з сапраўднай паэзіяй. Чаму не так часта, як хацелася б, прарываецца яна наверх ва ўсіх нас? Можа таму, што ў тэме жыцця, у штодзённым яго тлуме, у забыцці пра «ўчора» і «заўтра» ёй непрытульна жыць? Можа мала мы думаем пра жыццё і творчасць, а больш пра выдавецтвы і тыражы?

І рэдка надыходзіць вызваленне, каб адзіна дарагая госця прыйшла пад нашу страху.

Паэзія! Мы, паразумнеўшы з гадамі, добра ўсведамляем, што мы яе слугі. І таму лёс нашых пакаленняў пачынаць у сталасці з таго, чым пачыналі ў маладосці. А калі хопіць сілы і ўпартасці — і канчаць тым, з чаго пачыналі.

З простай радасці лесу і хаты, з бэры, з чорных вішань на сподку («каменнае сэрца»), з сяброўства і шчырасці. А яшчэ — з высокай радасці сумленнай працы, праўды, па-сапраўднаму, з усёй сталасцю розуму і сэрца прыдбанай Радзімы, з сустрэчы з пані нашай, з маткай нашай, няўхільнай, праўдзівай, добрай, бязлітаснай паэзіяй.

Ну так, лёс наш быў няпросты. Праца, войны. Майданекі і Хатыні — усё гэта было. Усё гэта шкодзіла нам быць самімі сабой. Далёка, далёка не ўсё зроблена, што хацелася, што маглі, што спадзяваліся зрабіць у жыцці.

Плывуць гарачыя аблокі. Гоніць іх пастух-жнівень над палямі і лясамі. Млеюць у садах хаты. Нізкае ўжо сонца падае на балкон. Вакол спакой і прымірэнне.

Час брацца за новую работу. Час правіцца на яшчэ адну сцяжыну. Шмат удалага было на ёй, а будзе, павінна быць, яшчэ больш.

Шмат чаго яшчэ будзе. За гэтым балконам, над гэтымі сінімі, з шызым налётам, над гэтымі замглёнымі ў сонцы лясамі — цёплы жнівеньскі поўдзень.

Упершыню — «Полымя», 1969, № 11.