Партызанская балада

Памяці Арцём’евай

На нашай любай і чыстай, на нашай сіняй зямлі
Зяберам і асотам зараслі пустыя палі,
Зяберам і асотам, горкай пустой травой,
Бярозкаю і ваўчкамі, і павітухай тугой.
Вяжуць жанчын да танкаў, дзяцей з аўтаматаў б’юць.
Вёскі на выспы лясныя ад свастыкі чорнай бягуць.
Хаты стаяць пустыя, лісіцы спяць у хлявах,
Восы, стракатыя восы гнёзды звілі ў чарапах.
А ноччу па ўсёй краіне пад ветру халоднага спеў
На горам засеяных нівах расце небывалы гнеў.
Пахне згарэлым порахам нават старцоў рызман,
Ляжаць пад адхонам саставы з надпісам:
«Deutsche Reichsbahn».
Гэта было ў сорак першым на прыдняпроўскай зямлі
Ў звычайнай маленькай вёсцы з смешнаю назвай
«Казлы».
Чалавек пастукаў у шыбу і ў дзверы ўваліўся
як куль,
І сказаў: «Зачыні, Паўліна, непадалёку — патруль.
Я нарваўся на вартавога. Ён даў мне ў плячо штыхом,
Але ён не пабачыць таксама ў Нямеччыне родны дом.
Перавяжы мне рану — іначай не дабрыду».
— «Заставайся».
— «Нельга, Паўліна, хату тваю падвяду».
Мужчына быў год пад сорак -
але моцны яшчэ чалавек.
У жанчыны сівелі скроні — канчаецца бабін век.
І яна непрыкметна пагладзіла рукаў яго кажуха,
І яна на нагах хіснулася,
Яна не ўпала траха.
І ўзяла сарочку жаночую з карункавым падалом,
І яе на бінты пакроіла вялікім сталовым нажом,
І калі рукаў разрэзала — кроў цякла па лязе цурком,
І калі зацягвала вузел — да раны прыпала крадком.
І мужчына сказаў ёй мякка: «Цябе ніхто не кране.
Я пайду, але ты, Паўліна, паслухай цяпер мяне:
Можа, мяне спаймаюць… пад дубам, што ведаеш ты,
Я закапаў узрыўчатку, прыблізна на два масты.
Масты неабходна знішчыць. Па іх да нашых брыгад
Немцы мяркуюць падвесці вялікі карны атрад.
Калі загіне мой сябра, калі загіну я,
То спавясціць пра гэта будзе справа твая.
Дашлі туды дзеда сымона, ён лёгкі яшчэ на хаду.
Дашлі неадменна, адразу ж… Дзякуй, Паўліна, пайду.
Жонцы, дзецям, таварышам прывітанне маё перадай…
Падрыўніка яны знойдуць — на мне не сышоўся край».

Ён пайшоў, і яго схапілі на выгане ля сяла,
А ўранку да каменданта тая ж жанчына прыйшла
І сказала з сухімі вачыма: «Паслухайце, пан капітан.
У вас сядзіць мой каханы. Вы сказалі,
што ён партызан.
Не ён забіў вартавога, рана не ад штыка.
Рану нажом зрабіла каханкі яго рука.
Вы павінны мяне даслухаць,
вы кахалі кагось у жыцці.
А мне без майго кахання дваццаць год давялося
брысці.
Я любіла, а ён ажаніўся, пакінуў наша сяло.
Спытайце ва ўсіх на вёсцы, што так яно і было.
Да мяне пяць дзён як вярнуўся і назваў каханаю ён.
О, каб ведалі вы, што такое каханне на схіле дзён,
Горкае і гарачае, не такое, як ранняй вясной!..
А ўчора сказаў ён,
што зноўку пойдзе да жонкі сваёй…
Без яго апусцелі б навекі сэрца маё і дом,
Яго за здраду, за здраду ўдарыла я нажом.
Для мяне нат слабым і хворым ён быў бы харош і гож.
Бачыце, вось кашуля. Бачыце, вось ён, нож».

І яе тапталі нагамі, яе катавалі пяць дзён,
А яна упарта казала: «Каханы, каханы ён».

Калі шосты дзень за лясамі, сплыўшы крывёй, сканаў,
Мужчыну штурхнулі ў свіран, дзе пластам ляжала яна.
Твар яе быў апечаны агнём пякучым свячы
І не гаіліся раны, якіх ніхто не лячыў.
Ён стаў ля яе на калені, пагладзіў рассечаны лоб,
І яна яму расказала пра свой свядомы паклёп:
«Ты маўчаў? Не сказаў, дзе паранены?
Ім самім давялося шукаць.
Мой разлік быў тонкі і верны.
Пра каханых заўсёды маўчаць.
Ты бачыш, я паміраю. Канец. Крычы не крычы.
Любы мой, любы мой, любы… Маўчы, неадменна маўчы.
Маўчы дзеля бедных дзетак, дзеля любай жонкі сваёй,
Дзеля вечнага, добрага шчасця,
што будзе над нашай зямлёй.
Даруй, што бруднай рукою ўспаміны кранулі яны.
Ты ведаеш, зерне праўды жыло ў гэтай хлусні.
Калі будзеш пад нашым дубам,
калі прыйдзеш туды адзін, -
Дакраніся хоць на імгненне
да яго каравых галін…»

Ціха-ціха ўздымаюцца да бінтоў, ад крыві рабых,
Чыстыя-чыстыя рукі — белыя галубы…
І калі яна праз імгненне пакінула гэту турму -
Мужчына ад плачу затросся,
як яна дваццаць год таму.
Перад тым, як жанчыны вочы заснаваў невядомага
дым,
Ён прыпаў да губ схаладзелых у пацалунку адным.
І ён зразумеў, нарэшце, што яна дачакала свайго…

І прыйшлі два зялёных салдаты, і ўзялі ад яе яго.
І твар яго, чорны і горкі, такі незвычайны быў,

Што афіцэр нямецкі вочы ўніз апусціў,
Паглядзеў на крыжы салдацкія,
што за вокнамі спалі ў імгле,
Паглядзеў на сталовы ножык,
што ляжаў на пісьмовым стале,
Паглядзеў на рукі мужчыны, што сціскаліся ў кулакі,
І загадаў салдатам ад дзвярэй адвесці штыкі.

І мужчына пайшоў ад вёскі па глыбокай асенняй гразі,
І мужчына сівы з узлесся назад кулаком пагразіў,
І наступны дзень над зямлёю скалечанаю ўставаў,
Чырвоны ад дальняга зарыва на патоках асенніх траў,
Чырвоны, як быццам мыўся ў крыві ад глыбокіх ран.
……………
Назаўтра два дальніх выбухі скаланулі балотны
туман.

Упершыню — «Полымя», 1958, № 2.
Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 1. Вершы, паэмы / [Аўт. прадм. В.Быкаў] — Мн.: Маст. літ., 1987. — С. 15 — 18.