Балада пра смяротнікаў

Нас было там некалькі тысяч.
Аплялі нас калючым дротам.
Баракі. Вежы. Пражэктары. Сотні пільных вачэй.
Справа — руіны горада. Злева — мох і балота.
Ў будучым — голад, праца, дым смяротных пячэй.
І хоць нельга было нас пабачыць нават вялікаму магу,
На вярсту вакол нашага лагера,
пад шэрай коўдраю хмар,
Таблічкі стаялі ў балоце. Чорны надпіс:
«Увага!
Тут небяспека заразы! — Achtung! Seuchengefahr».
Напэўна, таму,
што аднолькава чалавек памірае на свеце,
Тут разам чакалі смерці беларусы і латышы,
Татары і украінцы, салдаты, жанчыны, дзеці.
Ўсе згаладнелыя, з ранамі на целе і на душы.
Блок першы — жанчыны з дзецьмі,
блок трэці і пяты — салдаты,
Блок сёмы — таксама салдаты,
блок восьмы — усе для пячэй.
Пабудка, «апель» і праца. Пабоі. Бурда праклятая.
«Працуйце! Працуйце! Працуйце!
Хутчэй! Хутчэй! Хутчэй!»
Не мы, а яны заразныя, але ў блоках нас замыкаюць.
Для нас за восьмым баракам заўсёды шугае пажар.
На месцы, дзе мы змагаемся,
на месцы, дзе сонца чакаем,
На месцы, дзе мы паміраем, —
таблічка «Seuchengefahr!»
Нашы душы і нашы рукі імі былі скалечаны…
Неяк з «бюро інфармацыі» вестку падаў дружок:
Пачулі размову турэмшчыкаў,
што заўтра дакладна пад вечар
Яны на апошнюю «акцыю» першы пацягнуць блок.
Дзеці, надзея наша! Маткі, святыня наша!..
Ёсць загад…
І руку да скроні пустая нясе галава.
Для іх чалавек — машына, што пустую засвойвае
кашу
І працу дае за гэта або… не можа даваць.
Але мы не маглі б пасля гэтага
ў вочы зірнуць свабодзе,
Хоць зрабіліся быдлам галодным,
хоць гонар амаль што згас.
Таму —
найлепшага хлопчыка па крывавай матчынай
згодзе
Мы выкралі з першага блока і цішком схавалі у нас.
Схавалі ля нашай кухні, што на самым пляцы стаяла,
Асцярожна заклалі дзірку ў пустым дравяным
кастры…
Хлопчык быў разумны-разумны.
Размаўляў і рухаўся мала.
Цэлы дзень разглядаў уважна кавалкі сасновай кары.
«Апель» нястачу выявіў.
На пляцы у чынным парадку
Рылы пяці кулямётаў глядзелі ў спіны людзей.
Як ты сцярпела, сэрца, ўбачыўшы постаць маткі,
Што паўз касцёр, паўз сына ціха на згубу ідзе?
Яна казала спакойна, і маўчалі вязняў калоны:
«Не было ў мяне сына ніколі. Гэта памылка, паны».
Помніце, людзі, пра гэта, помніце аж да скону,
Помніце, як пра асколак,
што ў лёгкіх сядзіць з вайны.
Разумееце, гэта проста, і забітым не трэба жалю,
Гэта для тых, што цёплыя, а не для мёртвых касцей.
Нельга так, каб не плакаць, як хочацца,
нельга больш, каб дзеці маўчалі,
Нельга больш,
каб матчыны вочы пад штыкамі зракліся дзяцей.
Мы хавалі яго тры месяцы.
Хавалі ў кухонных дровах,
У яме, за кубам у кухні. І цягнулі ўсё, што маглі:
Скурку ад апельсіна з-пад афіцэрскай сталовай,
Пайку пушнога хлеба, макуху калі-нікалі.
Нельга было іначай, хоць кусалі ад голаду губы.
Гэта быў не звычайны дзіцёнак, што бегае і крычыць.
Ён сядзеў ціхутка, як мышка,
расстаўляў сабе нейкія кубікі,
Ставіў іх як быццам на вату.
А вочы, як прорва ўначы.
Немцы нам не паверылі. Яны шукалі, шукалі.
Шукалі таму, што палонныя сапсавалі увесь парад.
Голадам, жахам, пабоямі душу у нас забівалі,
Але мы людзьмі засталіся. Мы не выканалі загад.
У кар’еры рабілі вобыск. Стэк гуляў па галовах.
І ў роце нейкага хлопца ўдалося ім адшукаць
Жменьку звычайных каменьчыкаў,
жоўтых і бледна-ружовых,
Якімі малыя дзеці звычайна любяць гуляць.
Хлопца і трох суседзяў атачылі асобай увагай.
Допыт цягнуўся да раніцы, але вынікаў не даваў:
«Я проста смактаў каменьчыкі,
каб менш адчувалася смага.
Я не чуў, што хаваюць дзіцёнка.
Зарукай — мая галава.»
І яны прынялі заруку. І галовы чацвёркі ўпалі.
І комін за восьмым блокам гадзіну няўчасна дыміў,
Каб ведалі, чым канчаецца спроба звычайнага жалю,
Каб ведалі, што палонным забаронена быць людзьмі.
Нянавісць мы ў сэрцах захоўвалі,
здзек і пакуты зносілі.
«Ламі нашы краты, нянавісць.
Вырастай! Вырастай! Вырастай!»
Мы хацелі, каб выжыў дзіцёнак,
каб неба пабачыў просінь,
Каб за ўсіх безнадзейна асуджаных
святкаваў на зямлі Першамай.
Што нам было да таго, што душы ботамі топчуць,
Што кожны дзень для раба — суцэльны, няспынны
жах.
Для нас ён быў рэвалюцыяй, гэты маленькі хлопчык,
Будучыняй, што ўзрастала на тленных нашых касцях.
А як сталі гарматы Радзімы
на ўсходзе біць недалёка
І мы зразумелі, што блізка, блізка апошняя кроў,
Мы ў сточнай трубе пад лагерам,
у сточнай трубе глыбокай
Схавалі нашага сына пад аховаю двух сяброў.
І мы зразумелі тады, за што нас душылі газам,
Чаму хацелі планету ачысціць ад нашых мар.
Ім, вядома, трэба было берагчыся нашай заразы,
Трэба — ставіць вакол папярэджанні:
«Чалавечнасць! Seuchengefahr!»
Мы бручку гнілую елі, —
бо хлеба ў нас не было.
Мы на дрот калючы глядзелі, —
бо неба ў нас не было.
Гар уцягвалі ў лёгкія, —
паветра ў нас не было,
Але смерці мы не хацелі, —
бо яшчэ існавала зло.
Ў час, як знікнуць звады праклятыя, —
помніце, помніце нас.
У час вялікага свята, —
помніце, помніце нас.
Каб заўсёды была чалавечнасць,
каб шчасце сялілася ў хатах,
Каб давеку жыла Радзіма, —
не забывайце нас.

Упершыню — «Маладосць», 1959, № 3.
Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 1. Вершы, паэмы / [Аўт. прадм. В.Быкаў] — Мн.: Маст. літ., 1987. — С. 55 — 58.