Слова пра чалавечнасць

(Паэма)

І
У музейным завулку дом стаяў асаблівы.
Звонку хата як хата. Дубы. Гарод.
Дзесяць яблынь белых. Старыя слівы.
Хмель і плюшч спавіваюць высокі плот.
Але дзівы гасцей каля брамы чакалі:
Ля дарожкі, на тварах тоячы злосць,
Дзве каменныя бабы на варце стаялі
І як быццам пыталі: “А пашпарт ёсць?”
Ганак быў на слупах з аблезлым пабелам.
У пярэдняй, дзе стыў таямнічы змрок,
Сустракаў гасцей з усмешкай нясмелай
Шасцірукі каменны індыйскі бажок.
На руках заўжды капялюхаў пара,
І ніхто не хоча за гэта плаціць.
“Што ты зробіш: быў богам, а стаў швейцарам.
І з людзьмі такое бывае ў жыцці”.
У пакоях кнігі ў дубовых шафах
(Кнігу выцягнеш — будзеш хвіліну чхаць).
У адным куце лучнік, як жырафа,
У другім, як чэрап аленя, саха.
Кросны ў зале стаяць: за жыццё стаміліся.
Поруч з бронзы сякеры, дзіды, нажы,
Беларускі каран старадаўні са Смілавіч
Пад іконай цьмянаю мірна ляжыць.
І няма жывых, хіба што кашлаты,
Шалем мяккім захутаны да галавы,
Паміж статуй святых, як жывая статуя,
У халаце барвяным дзядуля сівы.
Акрамя студэнтаў, што дзеда любілі,
Нешматлікіх сяброў героя майго, —
Абывацелі горада моцна забылі,
Што імя старога — Чаховіч Рыгор.

ІІ
Бомбы дралі ў шматкі жытло чалавека,
На мурах спаганялі чорную злосць.
Жалюзі на вулках стулілі павекі,
І пад ботам салдат храбусцела шкло.
Перад тварам бязлітаснай грознай навалы,
Перад тварам смерці на плоскіх штыках
Дзеці ў чэраве маці ад жаху крычалі,
Бо з’явіліся ў край наш вайна і жах.
Не хацелася дзецям ў свет нараджацца,
У жахлівы свет людзей нежывых,
Дзе абвугленыя, сухія акацыі
Плачуць чорным лісцем на вулках крывых.
Ненароджаныя, яны сумавалі
Па пяшчоце бацькоў, што ляжалі ў зямлі,
Па раструшчаных цацках, калысках спаленых,
Па братах, што ў рабства чужынцы вялі.

Ў гэты час на рабоў, якіх ціхім ранкам
Па завулку вялі на катаржны здзек,
Адхінуўшы жоўтай рукою фіранку,
З безнадзейным сумам глядзеў чалавек.
Чалавек быў звычайны: сівыя бровы,
У вушах сівых валос касмыкі,
Аскетычны твар і вочы суровыя,
Кніжны пыл на пальцах сухой рукі.
Паўтарае гісторыя жарт з Архімедам:
Горад родны палае, зямля дрыжыць,
Але ёсць папірус, ёсць вечныя веды
І накрэсленыя на пяску чарцяжы.
Чалавек чытаў старажытныя кнігі
Пра зямлю, дзе буялі агонь і меч,
Пра крывавую бітву над соннай Нямігай
І смяротны запал крутагорскіх сеч.
І натрапіў на месца, дзе скупа пісалі,
Што ў татарскі набег аж пятнаццаць дзён
Людаловы бялявых людзей вязалі
І цягнулі ў Крым на аркане “палон”.
І ля ханскай мяжы, ля равоў перакопскіх,
Стольькі дзён палонных вялі і вялі,
Што зрываліся зоркі ад тупату конскага
І да Месяца пыл далятаў з зямлі.
І яўрэй-мяняла шчыра здзіўляўся
На бясконцую, пыльную тую змяю:
“Ці адзін чалавек, прынамсі, застаўся
На развод у далёкім гэтым краю?”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Чалавек стары. Калоцяцца рукі.
Што ён можа слабай дзясніцай зрабіць?
Крок няспынна гучыць за акном па бруку:
“Беларусы — рабы!
Беларусы — рабы!”
Ён сябе суцяшае, што людзі сцерпяць,
Адбудуюць калісьці свой светлы дом…
Але што ж так нясцерпна, балюча сэрцу?
Што заткнула глотку тугім камяком?

ІІІ
Чалавек уначы не заплюшчыў вочы.
Ён пісаў пад танкаў фашысцкі рык.
На паперу разам з бісерным почыркам
Вырываўся душы змардаванай крык.
Ён пісаў:
“Сплывае дзіцячая вера.
Вера ў тое, што ў свеце знікнуць рабы…
Ў дзвесце семдзесят шостым па нашай эры
Цэзар Пробус варвараў дзікіх разбіў.
І Вапіскус Флавій пісаў пасля гэтага,
На вялікую радасць сваёй стараны,
Што цяпер, пасля перамогі светлай,
Больш ніколі на свеце не будзе вайны.
І цяпер, калі зноўку змрок надыходзіць,
Калі топча зямлю новых варвараў раць,
Калі гінуць краіны, знікаюць народы,
Калі вогнішчы з кніг на плошчах гараць,
Я пытаюся ў тых, што схілілі шыю,
Каму варвар на спіну паставіў нагу:
“Што б рабілі мы, бедныя і сляпыя,
Каб не кнігі, што гонар людзей берагуць?
Што праз цемру, пажары і ліхалецце
Цвёрда кажуць нашчадкам алмазамі слоў,
Што калісьці таксама былі на свеце
Чалавечнасць і мужнасць, святло і любоў.
Магіканы культуры! Навалы крыгі
Ўсё жадаюць раструшчыць, спаганіць, зламаць.
Мы павінны схавацца, вывучыць кнігі
І далёкім нашчадкам пераказаць.
Як апошнія рымляне ў склепах сонных
Пад зямлёю, дзе цемра пануе ўвесь год,
Для нашчадкаў хавалі кнігі Назона
І Катулавых вершаў атручаны мёд.
Танкі з крыжам стапталі зямлю Еўропы.
Танкі злосна равуць над Дняпром-ракой.
Я крычу, як калісьці яўрэй з Перакопа:
“А ці ёсць хто з жывых у краіне маёй?!”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Так пісаў ён. І вочы Радзімы гаротнай
Над радкамі яго пачалі сумаваць.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Чалавек быў вельмі-вельмі самотны.
Нам патрэбна за ўсё яму дараваць.
Іранічны дзівак з невядомай краіны,
Што ў душы гуманізм бязмэтны насіў,
Выкладаў у медінстытуце лаціну
І ў педвузе гісторыю Белай Русі,
Не любіў людзей, што лісточкам фігавым
Прыкрываюць адсутнасць думак і мар,
Курганы раскопваў, капаўся ш кнігах
І лічыў, што найбольшы геній — Плутарх.
Не аднолькава жорны на свеце мелюць,
І не трэба, каб людзі былі заўжды,
Быццам танныя лялькі мясцовай арцелі,
Што падобныя ўсе, быццам кроплі вады:
Рот прыемным сэрцайкам, нос пакарочаны,
Над вачыма чубы, як снапы ільну,
А ў галовах машынка, каб сінія вочы
Закрываць, калі хтось пакладзе на спіну.
На зямлі нудоты хопіць без гэтага.
Незвычайныя людзі, нязнаны свет,
Дзівакі, вандроўнікі і паэты —
Гэта водар жыцця і яго яснацвет.

ІV
Ў гэткім ціхім, глухім, старажытным горадзе,
У якім жыццё няспешна ішло,
Працякала палова жыцця Рыгора,
А ў жыцці і шчасце і гора было.
Можа, гора яго з таго пачалося,
Што на ціхіх лугах за мяжой гарадка
Курганы спачывалі пад дымнымі росамі
І падножжы іх вымывала рака.
Вымывала косткі ад вохры чырвоныя,
Вымывала круглыя гарлачы,
І слязніцы са шкла ружова-зялёнага,
І пабітыя ржою крывавай мячы.
А Чаховіч чамусьці не мог без гэтага:
Без вільготнай зямллі, без рудых чарапкоў,
Праз якія сівая наша планета
Размаўляла з ім галасамі вякоў.
Ён любіў народнай эстэтыкі нормы,
Прыгажосць ва ўсім і меру ва ўсім,
Геніяльна — простую, грубую форму,
Што народ надае ўсім рэчам сваім.
Чарапкі гарлачоў і палоскі сталі,
Што ў сабе хаваў гарадскі гліназём,
Для выкладчыка юнага радасцю сталі,
Сталі сродкам пазнання, сталі жыццём.
У студэнцкія годы ён быў саслабелы,
А цяпер, раскапаўшы пяць-шэсць курганоў,
Ён вяртаўся з работы, як негр, загарэлы,
Адчуваў, што здароўе вяртаецца зноў.
Ён хапаў сваю жонку рукамі грубымі,
Называў каханай і дарагой,
Цалаваў яе ў надзьмутыя губы,
Бо яна злавалася на яго.
Дзеці мір, вядома, замацавалі б,
Але першы сын немаўлёнкам памёр,
І калыска ў хаце шмат год пуставала,
Хоць заўсёды аб дзецях марыў Рыгор.

Ганне Львоўне хацелася шуму сталіцы,
Рысакоў, бульвараў, дасціпных людзей,
А не гэтай дзюркі, дзе можна ўтапіцца
Ад тугі, ад нуды, ад разбітых надзей.
Муж лінгвіст і гісторык таленавіты.
Захацеў бы — мог бы прафесарам быць…
Толькі трыццаць год — а шчасце разбіта,
Дні бягуць, і за грошы іх не купіць.
А яна прыгожая, вочы палкія.
Прыгожосць невымоўная ў рысах сухіх.
Вось такім прыносяць у лютым фіялкі
І ў тэатрах біноклі наводзяць на іх.
Нельга жыць у гэтай абрыдлай магіле,
Зарабляць на нейкі агідны хлеб…
Рэвалюцыя мары тыя разбіла…
Ненадоўга толькі: пачаўся нэп.
Зноў па бруку шыны зашапацелі.
Зноў з’явіліся футры і белы атлас
(Усё, што зграя купцоў рукамі спацелымі
Да пары да часу цягнула ад нас).
І якраз тады захапіўся Чаховіч
(Быццам мала было паверхні зямлі)
Катакомбамі горада вапняковымі,
Што пад вулкамі частаю сеткай ішлі.
Горад быў, як вядома, зусім састарэлы,
І багаццем яго з невядомай пары
Быў няцвёрды, рассыпчаты камень белы,
Што ламалі людзі ў капальнях сырых.
А за восем стагоддзяў капальні суровыя,
Жыхарамі спустошаныя да дна,
Вельмі часта былі і складам і сховішчам,
Калі ў белым свеце шалела вайна.
Тут калісь жыхары ад Літвы хаваліся,
Праваслаўныя брацтвы чынілі суд,
Тут кахалі, раджалі і паміралі,
І ў магілы, вядома, сыходзілі тут.
Мацавалі скляпенні трывалым дубам,
Студні білі, каб не сядзець без вады.
Да капальняў з палацаў пракопвалі трубы,
У капальню з царквы прабівалі хады.
Тут зямля, як соты, была пад нагамі,
На пустэчах стаялі сотні хацін.
І, каб хто пажадаў, ён мог бы хадамі
Да любога будынка старога прыйсці.
Але дзвесце год, як капальні забылі,
Завалілі смеццем атворы пячор.
Катакомбы старыя, вільготныя, пыльныя
Ведаў толькі адзін Чаховіч Рыгор.
Быў у горадзе Бука — рэгент саборны,
Што пражыў з камертонам свой доўгі век,
Страхалюдны, насаты, цыбаты, чорны,
А ў душы цудоўнейшы чалавек.
У яго па аўторках людзі збіраліся,
І пасля, паспяваўшы гадзіну ці дзве,
Ў ліберальнай кампаніі выпівалі,
І хадзілі, як кажуць, на галаве.
І аднойчы ў стане занадта вясёлым
(У пятнаццатым годзе гэта было)
Гаспадар сказаў: — А ў мяне ў падполлі
Ход глыбокі такі, што знікае святло.
І Чаховіч з ліхтарыкам і вяроўкай,
Хоць крычалі госці: — Не ідзі, Рыгор! —
Адкапаў у Букавым склепе рыдлёўкай
Нешырокі, — сабаку пралезці, — атвор.
Хутка згаслі ў атворы святла праменні.
Толькі цьмяны ліхтар кідаў водбліск сляпы.
Сутарэнні, хады і зноў сутарэнні,
І асклізлыя пад скляпеннем слупы.
І пануе такая адвечная ціша,
Толькі чуцен кропляў няспынны плач…
Ён дайшоў тады да глыбокай нішы
І пабачыў чэрапа жоўты мяч.
“Хто ж ты быў, мой продак, якая сіла
Пад зямлю калісьці загнала цябе,
У глыбокі змрок, у глухую магілу
Паміраць у ярасці і журбе?
Ты сядзеў тут над лёгкаю гакаўніцай
І глядзеў, як паўзе пераходамі дым,
Як салома мокрая руда дыміцца,
Як выкурвае вораг цябе, як лісіцу,
З той нары, што зваў ты домам сваім.
Адабралі ў цябе гарады і нетры,
Берагі, на якіх спявае лаза,
Адбіраюць зараз нават паветра,
Толькі прагу да волі не могуць узяць.
Я прыйшоў да цябе з незгасальнай цягай.
Твой нашчадак нямоцны прыйшоў сюды,
Каб пазычыць трошкі тваёй адвагі
І аднесці ў новыя гарады”.
Ён вярнуўся няхутка, зусім зняможаны,
Ледзьве выпаўз у цесны і нізкі праём
І сказаў сябрам, што чакалі трывожна:
— Я прайду пячоры.
Гэта — маё.

Восем год з ліхтаром і англійскім шнурам,
З ненадзейнай рыдлёўкай у моцных руках
Ён адшукваў рэшткі мінулай буры
У капальнях і сховішчах гарадка.
Там даведаўся ён, што ў падземным горадзе,
Дзе адзін толькі ён бывае з жывых,
Ход злучае кляштар і два соборы,
Брацкі храм і скляпенні Гумёнскай царквы.
Перад ім ляжала светлая сталасць,
Улюбёная праца, радасць жыцця.
Нават жонка і тая раптам сказала,
Што ў іх, напэўна, будзе дзіця.
І калі перамога чакала Рыгора,
Перамога, якую шчасцем завуць,
Не каменні з зямлёю, а цяжкае гора
Абвалілася на яго галаву.
І было гэта дробязна, недарэчна,
Як хаўтурны плач па нявесце жывой,
Пачалося з хадоў, што вялі пад рэчкай:
— Я зусім не жадаю застацца ўдавой.
Трыццаць восем — адзінаю пэўнаю мерай
Служаць годы адмераныя жыцця,
Трыццаць восем — жонцы да скону вераць,
Асабліва, як жонка чакае дзіця.
Трыццаць восем — давер і спакойная праца,
Ўсё жыццё падобна на светлы сон
І нядоўга да цёплага слова “маці”,
Якім клічуць жонку на схіле дзён.

Ліст азваўся ў сэрцы смяротным ударам,
І пасля быў змрок на многа гадзін:
“Ты жыццё мне зламаў, ты разбіў мае мары,
Ты мяне ашукаў. Пражыві адзін”.
Выпадкова з’яўляліся чуткі ў народзе,
Што ў яе дачка, што праз месяц які
Ганна Львоўна зноўку замуж выходзіць
І што ў мужа дзве крамы і рысакі.
І Рыгор, хоць ніколі не быў ганарлівым,
Часта думаў пра тое, што жонка яго
Аддала сваё шчасце завеям і злівам,
Прамяняла сумленне на хцівых багоў —
На лабазнікаў тлустых, на годы бяздзейныя,
На гандлярскіх, шэрых дзён каламуць
І яшчэ на канец жыцця без надзеі,
Бо зажыцца ў краіне купцам не дадуць.
Пра адно чамусьці не думаў Чаховіч
(Мо таму, што сумленны быў чалавек),
Што канец бліжэй, што нягодніка слова
Да знікнення патрэбы ў сэрцы жыве.
Папаўзлі праз месяц упартыя чуткі,
Што лабазнік раптоўна кінуў яе
І з багатай суседкаю вельмі хутка
Пад вянец у саборы Ільінскім стае.
І ніхто ад гэтага большага болю
Не адчуў на душы, як Чаховіч Рыгор.
І сабе на яго паглядзець дазволіў,
І на гэта вянчанне з’явіўся ў сабор.
Стаў ля цяжкіх дзвярэй і думаў сурова,
Што жаніх і тварам і сэрцам свіння:
“Чым ён лепшы, гэты парсюк ружовы,
Што мяне на яго захацелі змяняць?
А нявеста? Хіба яна лепей Ганны?
Вось стаіць яна ля святога айца,
Як авечка рахманая, што на закланне
Прывялі на алтар Залатога Цяльца.
Замест носа нейкая бляклая дуля,
І кароткія пальцы на тлустых руках”.

Боль за жонку, абраза — Рыгора штурхнулі
На учынак, якога і сам не чакаў.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ён пазначыў поўхай тлустую морду
І, пальчатку гідліва сцягнуўшы з рукі,
Нечакана пабег на ўскраіну горада
Да няшчаснай жонкі і любай дачкі,
Бо губляе жонка апошнія сілы,
Бо агеньчык жыцця ў самоце згас.
Бо яна яму сэрца, дурная, разбіла,
Бо яна пакутуе ў гэты час.
Ён не ведаў сэрцам дзіцячым і светлым,
Да яе звяртаючы думкі свае,
Што прыходам гэтым, адданасцю гэтай
Назаўсёды справу сваю сапсуе.
Бо з нянавісцю, шкадаваннем і болем,
Шкадаваннем такім, што сэрца звяло,
Не даруе жанчына таму нікоіл,
Хто адплоціць ёй шчыра дабром на зло.
“Хай прыходзіць самота, боль і нястача —
Не дарую яму правіны сваёй,
Нават горка кахаючы, нават плачучы
У самотнай спальні часінай начной”.

І канец. Ён не верыў, зусім не верыў.
Запалалі агні ў пачарнелых дамах.
За спіною навек зачыніліся дзверы,
Пад нагамі бясконцы самотны шлях.
Ён пад ногі шаўковыя травы сцеле…
Ці не ты прыйшла да мяне праз гады?..
Вочы цёплыя. Вэлюм тонкі і белы…
Рот знаёмы… Хлуслівае: “Назаўжды”.
Мне не трэба, не трэба, зусім не трэба
Ні кахання твайго, ні радасных слёз.
Ёсць на свеце маё небагатае неба
І зямля, да якой я сэрцам прырос.
І няхай для сэрца не будзе адлігі,
І няхай яно паммрэ без надзей, —
Ёсць на свеце добрыя, цёплыя кнігі.
Я люблю людзей.
Мне не трэба людзей.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ганна Львоўна поштаю грошы вяртала,
Калі ён надумаўся іх пасылаць…
Ён чакаў. А гады над ім праляталі.
Ён чакаў. А пасля пакінуў чакаць.
Адшумяць бярозы лісцем вясеннім,
Зноў на вулках кастрычніцкі вецер пяе,
І, відаць, ля брамы дзве бабы каменныя
Не сустрэнуць ніколі усмешкай яе.
Ёсць дачка, якую не бачыў ніколі
І якую кожны дзень уяўляў…
Пэўна, вырасла… Пэўна, бегае ў школу,
Пэўна, кветкі ёй хлопец на вокны паклаў.
Непрыкметна прыйшлі вячэрнія цені…
У жанчыны, што так зрабіла тады,
Засталося, напэўна, даволі сумлення,
Каб забыць трызненне сваё назаўжды,
Пераехаць у вёску, ў глухую школу,
Каб з Рыгорам пазбегнуць раптоўных сустрэч
І выхоўваць дачку здаровай, вясёлай,
Ўсе няшчасці яе адводзячы прэч.
А ў Рыгора ўсё не гаіліся раны,
Што яму бяздумна нанеслі калісь,
І характар стаў цяжкі, такі складаны,
Што работніцы доўга ў яго не жылі.
Інстытуты ў горадзе хутка адкрылі.
У старога час марудна паўзе.
Ён апошнія нервы, апошнія сілы
На студэнтаў траціў і на музей.
І нікому з людзей не глядзеў у зубы.
Што ты зробіш, не ўмеў хлусіць і круціць!
Гуманіст, што суседзяў не вельмі любіць,
Не такая ўжо рэдкая з’ява ў жыцці.
Многім стаў ён за гэта поперак горла.
Год самотны за годам павольна канаў.
У трыццаць восьмым жонка раптоўна памёрла,
Быццам ведала, што надыходзіць вайна.
А дачку сваякі кудысьці забралі.
Людзі ў вёсцы не ведалі нават куды.
Ён шукаў дарэмна. Ў тузе праляталі
Дні і тыдні, месяцы і гады.
…Чорныя, глухія ночы лета
Туманоў смуга ў лугах лягла
Вось шчаку маю пагладзіў вецер
Непрыкметным подыхам крыла.
Хто гэта? Нашто мяне галубіць?
Чый уздых ціхутка пралунаў?
Можа, гэта ты выходзіш, любая,
Да мяне з-пад гэтых росных траў?
Стала мяккім подыхам нячутным,
Ветрыкам паўночным на раллі
І прыйшла пазбавіць ад пакуты
Друга, што сумуе на зямлі.
Прытуліся ж хоць на міг, каханая.
Адчуваю без тугі і слёз
Мяккае, як ветрык, датыканне,
Мяккае, як шоўк забытых кос.
Дзе ты, дзе ты, дзе тваё дыханне?
Можа, засталася назаўжды
Ты нябачнай пасмаю туману,
Што плыве над нівамі кудысь?
Што гэта? Адкуль такія гукі?
Подыхі, забытыя навек?..
Працягнуўшы супраць ветру рукі,
Чуйна замірае чалавек.
Тры гады праляцелі ў спакойнай самоце.
Толькі вучні, гісторыя і латынь.
Толькі ім аддаваў ён сваю пяшчоту,
Толькі вучні лічылі яго святым.
Ну, а большасць мяшчан, і хцівых, і сытых,
На Рыгора шыпелі, як гад у лазе:
“Ну нашто нам патрэбна твая старажытнасць?”
І крэдыты рэзалі на музей.
Муж без жонкі, бацька без дзетак ласкавых,
Ён стаяў да пары, як у полі сасна.
Але грымнуў пярун. Запалалі дубровы.
Пачалася вайна.
Пачалася вайна.
О Пяруне, о светлы нябесны коннік,
Бацька наш светазарны, забыты даўно!
Хто тваю Беларусь ад мячэй абароніць?!
Хто народ твой маленькі заслоніць спіной?!
Вось вядуць яго па ганебных дарогах.
Вось твой люд, памяркоўны і залаты.
Пакажы нам брод да святой перамогі!
Пакажы!
Не чуеш, не чуеш ты.

V
Інтэрмедыя
Між руін начных, чужынцамі спаленых,
Што стаялі на чорнай, як дзёгаць, рацэ,
Дзве паважных савы між сабой размаўлялі,
Дамаўляліся чынна аб шлюбе дзяцей.
Куга! Куга! Куга!
На спаленых комінах
Вочы чырвоыя.
Куга! Куга!
— Мы даўно з табою, сваток, пазналіся,
У цябе ёсць сын, у мяне дзве дачкі,
І ў пасаг за старэйшай сто вёсак спаленых,
Два заводы ў руінах і тры гарадкі.
Куга! Куга! Куга!
Скляпенні, каменні,
Ад крылаў цені.
Куга! Куга!
— У цябе дачка драпежная, прагная
І пільнуе добра на кожным суку.
Толькі мала, мала даеш пасагу.
Сын не будзе сватаць тваю дачку.
Куга! Куга! Куга!
Совам добра будзе,
Як знікнуць людзі.
Куга! Куга!
— Пачакай, сваток, не ляці, як абсмалены.
І дачка маладая і сын малады.
Пачакаем. Застынуць у мёртвых развалінах
Усе на свеце вёскі і гарады.
Куга! Куга! Куга!
У дамах пагарэлых
Параскашнела.
Куга! Куга!
Дам тады за дачкою ўсё, што просіш:
Бадзякі між дрэвамі дзікіх садоў,
Трыста трыццаць раскошных знішчаных вёсак,
Сто руін разбураных, сто гарадоў.
Куга! Куга! Куга!
Няхай кахаюць,
Сусвет засяляюць.
Куга! Куга!
І давеку, давеку іх царства будзе
Паміж чорных руін, раскошных руін,
Калі толькі дурныя, сардэчныя людзі
Не паўстануць са зброяю ўсе як адзін.
Куга! Куга! Куга!
Свінцовы вецер.
Любо-оў на планеце.
Га-га-га-га!

VІ
Ў ноч наступную, ледзь на дварэ сцямнела
І прыціснула ноч да шыбаў свой твар,
Нехта ў ніжнія дзверы пастукаў нясмела,
І ў пакоі святло пагасіў гаспадар.
Гаспадар адкінуў чорную штору,
Нахіліўся, гледзячы з-пад рукі:
Перад ім ляжаў без агеньчыка горад,
І бурчэлі нямецкія грузавікі.
З інтэрвалам кароткім па вулках спаленых,
Асвятляючы сінімі фарамі шлях,
Праляталі тоны плямістай сталі
На усход, дзе неба палала ў агнях.
А ў начной цішыні, аслеплы ад гора,
Без надзеі назаўтра дыхаць і жыць
Помсту клікаў бязгучна няшчасны горад,
Ў неба цягнучы дрэў абгарэлых крыжы.
І Рыгор па сходцах спусціўся, свецячы:
— Хто там ляпае?
— Я, адчыні, Рыгор.
— Дык яшчэ існуюць жывыя на свеце?
Хто такі? Пачакай, адкіну запор.
Дзверы ляснулі суха цяжкім запорам.
Зачыніўшы хутка іх за сабой,
Увайшоў зусім невядомы Рыгору
Малады чалавек з кульгавай нагой.
У яго былі незвычайныя вочы:
Сінь такая, як быццам на ціхі плёс
У лясное возера месячнай ноччу
Дзве блакітныя зоркі ўпалі з нябёс.
Шкода толькі, што чуб у пыле і гліне,
На плячах шырокіх зямля і соль,
Што ў глыбокіх вачах, прытульных і сініх,
Прытаіліся змрочна ўпартасць і боль.

Н е в я д о м ы
Пачакайце, м-м… Чыкоўскі, не дайцеся дзіву.
Апалчэнец я, ўчора разбілі нас.
Мы пайшлі ў дрыгву, на выспы і грывы.
Там яшчэ дагарае, курыць вайна…

Ч а х о в і ч
(перабіў іранічна)
Дазмагаліся з мужнасцю вашай нятленнай?
Мужнасць ваша — сядзець на выспе ўначы.
Што ж так хутка вы, паспаліта рушэнне,
Аддалі свой горад дрэні на шчыт?
Можа, з неба дадуць вам мігдалы нябесныя,
Канюшыну райскую без трывог?
Мо за вочы прыгожыя ды за песні
Пашкадуе вас, бедных, міфічны бог.

Н е в я д о м ы
(з гордасцю)
Мы стралялі! Мы біліся! Лёгка ў пакоі
Разважаць, як трэба байцу канаць…
Упікаць яго, што пад страшнай вагою
У яго зламалася раптам спіна.

Ч а х о в і ч
(спакойна і з’едліва)
У мяне тады спіна не ламалася,
Як паноў белапольскіх таўкла Беларусь,
Як на армію кайзера ярасна ўстала.

Н е в я д о м ы
(раптам)
Вучань ваш памёр… Сініцкі Кастусь.

Ч а х о в і ч
Кастусёк?! Калі? Чаму не пазвалі?!
Лепшы вучань! Чаму?

Н е в я д о м ы
У смяротны час
Замест блізкіх асколкі нас цалавалі.
З трыццаці дваццаць восем загінула нас.

Ч а х о в і ч
Дарагі, прабачце старэчую з’едлівасць…
Сэрцу надта балюча…
Вазьміце…
Там…
І наліце на вату… Хлопчык мой светлы,
Дрэнна ў цёмнай зямлі тваім ясным вачам.
Смерць дурная не ў тыя пастукала дзверы.
Замест дзеда юнак пабратаўся з труной.
Усяму канец. Падсяклі маю веру.
Свет шалее. Свет згіне разам са мной.

Н е в я д о м ы
Супакойцеся.

Ч а х о в і ч
Што мяне супакоіць.
Я самотны, як дуб збуцвелы ў палях.
Што сказаў вам Кастусь? Даручэнне якое?

Н е в я д о м ы
Справа ў вашых старых падземных хадах.

Ч а х о в і ч
(зноўку злосна)
Што там трэба хаваць? Дынаміт? Пракламацыі
(Вы прабачце, я авантур не люблю)
Або, можа, самім вам трэба схавацца,
Каб дажыць да з’яўленны Хрыста на зямлю?
Мой Кастусь памёр у пакуце нязмернай,
Ад жыцця адыходзяць лепшыя прэч.
Я не веру вам, чуеце, я не веру,
Калі ў першай бойцы вы кінулі меч.

Н е в я д о м ы
Толькі ваша нясцерпнае, лютае гора
Прымушае мяне прамаўчаць у адказ.
Я не буду спрачацца. Бацькам Рыгорам,
Як казаў Кастусь, называлі вас.
Ён мне даў ваш адрас, Чыкоўскі, учора.
Ён прасіў, каб вы мне дапамаглі
Ў памяць дружбы, навукі, радасці, гора,
Ў памяць тых, хто навекі зніклі з зямлі.
Нам патрэбны памяць ваша і веды.
Справа ў тым, што ўчора ранняй парой
Пра падпольную групу аднекуль зведалі,
Трох сяброў замкнулі ў цэлі глухой.
І назаўтра, як знікнуць начныя цені,
Павядуць пад расстрэл, бо людзі маўчаць,
Тры жыцці дагараюць у сутарэннях.
Тры жыцці маладых. І няма ключа.

Ч а х о в і ч
Дзе яны?

Н е в я д о м ы
Ў сутарэннях царквы Гумёнаў.
А капальні прайшлі адны толькі вы…
Можа, дзюрка якая, ад плесні зялёная,
Можа, ход які, смярдзючы і сонны.

Ч а х о в і ч
(задумліва)
Ёсць хады. Ад цвінтара Брацкай царквы.
Але справа такая не атрымаецца.
Гэты ход ненадзейны. Нара. Канал.
Там ад вільгаці вечнай зямля абсыпаецца.
Што ні крок, то новы і новы завал.
Да таго ж, вы бачыце, я здыхаю,
А туды толькі моцны можа ісці.
Сэрца, бачыш, — ануча. І тут задыхаецца.
А вярсту пад зямлёю не прапаўзці.

Н е в я д о м ы
Пан Рыгор, паслухайце, нам патрэбна.
Гэта вельмі патрэбна, благаю вас,
Пазурамі выскрабу гэтую глебу,
Мы ўратуем іх у апошні час,
Там цудоўныя людзі, светлыя, гожыя.
Як пакінуць іх катам на чорны здзек.
Нам сказалі, што толькі вы дапаможаце.
Памажыце мне, дарагі чалавек.

Ч а х о в і ч
Не лічы мяне, хлопча, старым баягузам.
Добра змераў я меру сілам сваім.
Бачыш, рукі калоцяцца. Цяжкім грузам
Годы болю ляжаць на сэрцы дурным.
Я памру пад зямлёю. І ты са мною,
Бо выйсця без мяне ты не знойдзеш адтуль.
Гэты ход, як пастка. Ён стане труною:
Зверху глейка, спадыспаду тлусты муль.

Н е в я д о м ы
І няхай, няхай мяне возьмуць чэрці.
Бог ты мой! Няўжо ў вас не сэрца, а лёд?!
Вам не трэба баяцца заўчаснай смерці,
Майце жаль у сваім спрацаваным сэрцы,
І тады вы майму безаглядна паверыце:
Там дзяўчына, якой васемнаццаць год.
З ёю алгебру мы зубрылі.
У горад разам прыехалі перад вайной,
Разам з ёю у ваш інстытут паступілі,
Што ж вы робіце з ёю, з намі, са мной?!
Я не буду хлусіць. Я яе кахаю.
І на вас абсыпaлі яблыні снег.
Пашкадуйце! У памяць светлага мая
Памажыце ёй, ратуйце мяне.
Буду смерці шукаць сваім сэрцам спаленым,
Ёй канец… Гільяціны крывавая слізь,
І відаць, што праўду людзі казалі:
Ён нічога не варты, ваш гуманізм.
Хлопец змоўк. І ціша навісла знямелая.
За акном напаўзалі чароды хмар.
Постаць моцную хлопца, чуб яго белы
Асвятляў мігатлівы далёкі пажар.
І Рыгор, на хлопца кінуўшы вокам,
Нечакана пабачыў, як той засоп,
Як з вачэй яго сініх, гнеўных, глыбокіх,
Слёзы пырснулі раптам, як буйны боб.
І Рыгор сказаў, падужаўшы смутак:
— Хоць каханне нізкі, ганебны спадман,
Хоць жанчыны — подласць, і смерць, і атрута,
Я дастану для вас гэты калій цыян…
І не трэба дзякаваць. Ведаюць богі,
Як вы будзеце дзякаваць год праз пяць,
Я люблю узычыць бліжнім двухногім,
Кол з асіны ад сэрца падараваць.
З вас цудоўная, пэўна, ўладзіцца пара…
(Глянуў на нагу хлопца.)
Бінт вазьмі для нагі, бо будзеш крывы.

Н е в я д о м ы
А калі вы зможаце?

Ч а х о в і ч
(адвярнуўшыся)
Сёння. Зараз.
Пакажу я вам сноба… паршыўцы вы.

VІІ
Не прайшло, напэўна, паловы гадзіны
Над каробкамі чорнага гарадка,
Калі хлопец з Рыгорам прыйшоў у руіны,
Дзе падручны з рыдлёўкамі іх чакаў.
І яны ўтрох нацярпеліся жахаў,
Покуль вулкамі гучнымі дабрылі
Да сабора Брацкага, шэрага гмаху,
Што стаіць трыста год на гэтай зямлі.
У цемры ночы хаваліся стромыя вежы.
Над дзвярыма ў нішу глыбокую ўрос,
Быццам выйшаў падыхаць паветрам свежым
З апусцелага храма каменны Хрыстос,
Уздыхнуць глыбока, на поўныя грудзі,
Паглядзець, як у дзесяць законаў старых
Карэктывы ўносяць добрыя людзі:
“Украдзь. Забі. Катуй. Пралюбства ствары”.
Праз разбітыя дзверы яны пралезлі,
І ўладна хлопцам сказаў Рыгор
Цэглу бітую, смецце і брухт жалезны
Адкідаць з кутка, каб ачысціць атвор.
А калі падважылі цяжкія пліты,
Ён спытаў, вяроўку спускаючы ў лаз:
— Як хоць зваць вас, лыцары, ветрам падбітыя?
І кульгавы сказаў:
— Лавініцкі Юрась.
— А цябе, хлапчына?
— Максімам хрысцілі.
— Ну дык добра, Максім. Спускайся, браток,
Ач ты, д’ябал, — ногі вяроўку згубілі.
Падтрымай… Мне цяжка спускацца ў сцёк.
А цяпер трымайце паперку, нябогі.
Гэта схема хадоў… Мы пойдзем вось так…
А вяртацца будзем іншай дарогай,
Каб далей адысці ад гэтых сабак.
Бо сабор у цэнтры. І тут нас схопяць,
Калі вылезем мы з яго на святло.
Пойдзем доўгай дарогай. Работы хопіць.
Ты бяры рыдлёўку, а ты кайло.
І пайшлі яны. Свечкі цьмяна свецяць.
Царства мёртвых прыняло трох жывых.
Крэйдай белай Чаховіч старанна меціць
Кожны кут і кожны ход бакавы.
На скляпеннях брыдкая белая плесня
І халодны навобмацак, бляклы грыбок,
Недзе чуць аднастайную ціхую песню,
Песню кропель, што падаюць проста ў змрок.
Ход глыбей і глыбей ад паверхні ўводзіць,
Павышэла скляпенне. Свечкі агонь
Пацягнуўся ўгару.
— Увага, калодзеж, —
Падымае Рыгор сухую далонь.
Пад нагамі дзіра. Асцярожна мінаюць,
Прытуліўшыся цесна да мокрай сцяны.
І агеньчыкі ледзьве-ледзьве міргаюць
Пад нагамі ў волкай глухой глыбіні.
Зноў капальня. І зноў завал за завалам.
Зноў патокі халоднай мокрай зямлі.
Сем разоў яны яе адграбалі
І набілі крывавыя мазалі.
І Юрась, ледзь жывы, ад стомы марудны,
Як пачвара, заліты халодным святлом,
З галавы да ног аблеплены брудам,
Б’е ў зямлю шырокім бліскучым лязом.
У вачах мільгаюць чыровныя цені,
А спіна дрыжыць, як напяты лук,
І Рыгор пабачыў: патрэбна змена,
І рыдлёўку ўзяў з аслабелых рук.
Ён капаў. Ён спакойна, размерна рухаўся,
Успамінаючы даўнія светлыя дні,
Калі сэрца здаровае весела слухаў
Разам з песняй кропляў у цішыні.
Як яно пачало задыхацца рана,
Камячок маленькі, калыска нягод,
Цяжкай працай і горам ушчэнт спрацаванае
За апошнія васемнаццаць год,
Рвецца з клеткі грудзей у глотку, на волю,
Халадзеюць пальцы, дубее твар.
О, якім нясцерпным і лютым болем
Адгукаецца кожны рыдлёўкі ўдар!
Можа, кінуць? Не… Аплывае глеба…
Маладых, дурных патрэбна вучыць.
Вось цяпер і гісторыя ім патрэбна,
Калі хтосьці ў старым соборы сядзіць.
Нашы свечы ў капальнях продкаў палаюць.
Мы для ўнукаў павінны дарогу прабіць.
Хто забыў сваіх продкаў — сябе губляе,
Хто забыў сваю мову — усё згубіў.
Ход вузейшы. Шчыліна з мулам і друзам,
Непрытульная, як нара пацука.
— Што ж, сябры, адгэтуль налезем на пузах,
Як належыць сапраўдным зямным чарвякам.
Даручыце богу грэшныя душы
І адразу скідайце свае пінжакі,
Бо саб’юцца на шыю і ўмомант задушаць.
З перапуду не кідайцеся ў бакі,
Калі цесна будзе. Адна толькі смеласць
Перавагу дае. А таму — спакой…
Трэба ліцца справа налева ўсім целам
І падпіхваць чэрава левай рукой…
Папаўзлі, пярэдніх штурхаючы ў пяты,
За Рыгорам Юрась, а пасля Максім.
Нават грудзі змяла зямля праклятая,
Тры сажэні свае апусціўшы на ўсіх.
На лапаткі цяжар страшэнны навіснуў,
І, здаецца, кідаўся б, як павук,
Як дзіця неразумнае, што заціснула
Ў спінцы крэсла бялявую галаву.
І раптоўна застылі Рыгоравы ногі.
І Юрась наткнуўся на іх рукой.
Маладыя дарэмна гукалі старога, —
Ён дзяліў з зямлёю мёртвы спакой.
Ён заторкнуў нару, як бутэльку корак.
Сэрца здала. Дарэмна торгаў Юрась.
Дагарала свечка. Змрок душны і чорны
Асядаў на хлопцаў. Імчаўся час.
Нерухомыя, задубелыя ногі,
Пэўна, сэрца прыпадак навекі звязаў.
Немагчыма старому падаць дапамогу.
Немагчыма наперад — і нельга назад.
Ім здавалася, што праляцелі годы
І стагоддзі ўжо пад зямлёю бягуць,
Калі голас азваўся слабы, але годны:
— Мне лягчэй. Адпусці ты, нячысцік, нагу…
І з нялюдскай, павольнай,
жахлівай цяжкасцю
Варухнуліся ногі і ў рух прыйшлі.
А Юрась заплакаў: ганебнай вадкасці
Не заўважыць ніхто ў глыбінях зямлі.
Шмат яны рыдлёўкаю гліны адбілі,
Так паўзлі, як не снілася нават крату.
Ход шырокі стаў, і сухі, і пыльны.
Сцены ў плітах. Зніклі апошнія сілы.
А яны немагчымае ўсё ж зрабілі.
Стаў Рыгор і ціха вымавіў: “Тут”.
На ручным гадзінніку тры гадзіны.
Не спазніліся, пэўна.
І ціха Рыгор
Вастрыё кайла ўсадзіў між цаглінамі.
І ў сцяне зрабіў невялікі атвор.
А пасля пацягнуўся да пліт рукамі,
Штурхануў, наколькі хапіла сіл.
І асклізлы ад цвілі, халодны камень
Вярухнуўся на нейкай нябачнай васі.
Вязні спяць. Світання адбітак сіні
З цемры выхапіў лоб і бялявую скронь.
І Рыгор падпоўз да спячай дзяўчыны,
Разбудзіў і на вусны паклаў далонь.

VІІІ
Зачынілі атвор. Заклалі цаглінамі.
І пайшлі капальняю ўшасцярых,
Неафіты сонечнай, новай краіны
На чале з настаўнікам белым, старым.
Над зямлёю, напэўна, снаваўся ранак,
А яны ішлі і тапталі глей,
Шэсць адрынутых светам, шэсць зацкаваных,
Шэсць няскораных душ у адвечнай імгле.
І, напэўна, па ўсёй краіне суровай,
Ў катакомбах, на выспах сярод балот,
Як у гэтых таемных, падземных сховах,
І чакаў, і верыў у сонца народ.

У Максіма кроў на шырокай далоні,
У Чаховіча грудзі, як жарам пячэ,
У Юрася на калошы падцёк чырвоны
Распаўзаецца ўсё хутчэй і хутчэй.
І Чаховіч сказаў: — Два дурныя калекі
Ратаваць пайшлі здаровых людзей.
Але што ты зробіш, шкада чалавека?
Ён, напэўна, хутка зусім упадзе.
Пасадзі ты яго, Максіме, на спіну
(На маю, вядома, не на сваю).
Ты глядзі за хлопцам і за дзяўчынай,
Я пайду хутчэй — іначай каюк.
І, вядома, крэйдаю сценкі адмечу,
Каб не збіцца вам з дарогі прамой.
Ну, пайшлі. Трымайся, хлопча, за плечы.
Праз вярсту да святла дабяромся з табой.
Ён ішоў з Юрасём, цяжкім і абмяклым,
Адчуваў, як сэрца калоціць у бок.
Добра хоць, што зямля сухая, заклятая
Пад нагамі была, як выбіты ток.
Але вось і канец.
Атвор у кар’еры.
Бузіна над ім зялёным шатром.
І ад шчасця такога, што нельга паверыць,
Заскакаў бы, здаецца, вясёлым бычком.
Мір табе, залатое, як мёд, паветра,
Мір званочкам, што ў цёплай траве звіняць,
Лёгкім хмаркам, падбелу, нячутнаму ветру,
І рамонкам, што ціха пра шчасце сняць,
І калматаму сонцу, і рыбам слаўным,
І насельніцтву кожнай калоды старой —
Ўсёй радзіме, што кaтам без жалю скрываўлена
І ўсё ж застаецца маёй зямлёй,
Залатой, адвечнай, лепшай, адзінай
У сяйве сціплай красы, што нельга згасіць.
Ён глядзеў на сонца аж дзве хвіліны,
Расцягнуўшыся ля створа без сіл.
А пасля паклаў Юрася ля атвора
І, раздзёршы кашулю сваю на бінты,
Зноў пайшоў у вільготную цемру чорную,
У якой блукалі недзе браты.
Ён сустрэў Максіма хвілін праз дзесяць.
Вязні ледзьве ішлі. Ён абодвух цягнуў.
І адзін на руцэ ўсім целам павесіўся,
А другі асядлаў Максіму спіну.
І Чаховіч, мокры, брудны і страшны,
Прасіпеў праз збалелыя вусны свае:
— Што, хлапчына, мала пад’еў ты кашы?
А дзяўчына дзе? Ты кінуў яе?

М а к с і м
(ледзьве дыхаючы)
А дзяўчына ідзе за мною адразу…
У яе… ліхтар… І мацней яна…
Ці далёка яшчэ да гэтага лаза?

Ч а х о в і ч
Ты дзяўчыну пакінуў? Яна адна?

М а к с і м
Катавалі хлопцаў… Яна папрасіла…
І яна сказала, што сілы ёсць…

Ч а х о в і ч
У дзяўчыны заўсёды дзявочыя сілы
І дзявочая, тонкая, слабая косць,
І калі яна дапамогі не просіць, —
Гэта гонару знак, зразумей хоць не сам.
Як вас толькі зямля няшчасная носіць?!
Не дзіўлюся, што ворагі ўсыпалі вам!
Дай мне цэлую свечку. Ідзі на выхад.
Я пайду за ёю… Бяжы, бяжы…
І калі з ёй дрэнна, няхай хоць крыху,
Ты ў мяне зарачэшся навекі жыць.
Зноў Чаховіч адзін. Зноўку кроплі капаюць.
Ён сядае. Млявасць паўзе па нагах.
Нехта сэрца сціскае мяккаю лапай,
Нарастае самота, боль і туга.
Але нельга, нельга, трэба узняцца,
Трэба крочыць, высока трымаць галаву:
“Пачакай мяне, Ганна, пачакай мяне, маці.
Я пакуль што яшчэ на зямлі пажыву”.
Ён ішоў, напэўна, з палову гадзіны.
Цішыня. Толькі недзе капеж пяе,
І нарэшце пабачыў постаць дзяўчыны,
І агарак згаслы ля ног яе.

Д з я ў ч ы н а
(вінавата)
Вы прабачце. Мне дрэнна чамусьці стала.
Мне сціскалі ногі. Мне цяжка ісці.
Я пайшла была, а потым упала…
І бывае ж глупства такое ў жыцці!

Ч а х о в і ч
Я прыйшоў бы сюды і з дна акіяна,
Я прыпоўз бы сюды і з сотняю ран,
Бо сягоння мне ваш Юрась каханы
Даказаў станоўча, што я — балван.
Але я вам хваста накручу мая мілая:
Тых, хто падае на дарозе без ног
Ды яшчэ памочніка гоніць сілай,
Тых грунтоўна пазбавіў розуму бог.
Пакажыце мне ногі.
(Прамацвае пальцамі)
На месцы суставы…
Жылы тут расцягнуў нейкі подлы гнюс.
Сінякоў затое — божа мой правы! —
Падбярэш на кожны асвечаны густ.
Бацькам быў бы, даў бы вам добрага чосу…

Д з я ў ч ы н а
А нашто так злосна бурчыце вы?
Вы ж цудоўны, добры, зусім не злосны.
Вы такі… як дзядуля, добры, сівы.

Ч а х о в і ч
(сумеўшыся)
Не запісвай заўчасна мяне ў старыя,
Я яшчэ ў Юрася цябе адаб’ю.
Ну, давай на рукі. Трымайся за шыю.
Не зважай, дачушка, на старасць маю.
Крок за крокам цягнуцца пераходы.
Цемра. Змрок. Не лепей скляпенняў турмы.
Але тут ёсць свабода, сонца свабоды,
Што ніхто на свеце не любіць, як мы,
Бо ніхто не плаціў за яе так многа,
Бо ніхто так мала яе не меў,
Бо дзяўчатам нашым прыгожыя ногі
Не для пытак далі ў фашысцкай турме.
Вось сядзіць на руках. Цудоўныя вочы.
А маленькі, слабы такі камячок.
Як яна сказала яму надоечы?
“Вы цудоўны, добры”. Бач ты, дзяўчо!
Ён яе пасадзіў на зямлю з асцярогай,
Як дзіцёнка хворага, спакваля.
Каб у гэтыя слабыя, збітыя ногі
Не азвалася болем тугая зямля.
І далонь яе Юрасю на чупрыну
Непрыкметна і трапятліва лягла,
І настала светлая шчасця хвіліна
Ў тыднях здрады, подласці, чорнага зла.
Ўсім было чамусьці і добра і сорамна.
Адвярнуліся ўсе, глядзелі ў атвор.
Толькі з цемры глядзеў на іх з нейкай горыччу
Зноў самотны, як суткі таму, Рыгор.
Ўсё прыпомніў: былыя звады і лады,
А галоўнае — рукі жанчыны сваёй,
Што калісьці чупрыну Рыгораву гладзілі,
Калі ён прыпадаў да іх галавой.
Але гэтае племя моцнае, светлае,
Не такое зусім, як яны былі.
За каханым такія ідуць на край свету,
І ў нябёсы, і ў прорвы, і ў нетры зямлі.

Калі вечар упаў на хмызы і разлогі,
І лугі заліў малочны туман,
І усе пачалі збірацца ў дарогу,
Каб хутчэй патрапіць да партызан,
Раптам сеў Юрась і сказаў дзяўчыне,
Што была да атвора амаль падышла:
— Ты Чыкоўскага пана падзякуй, Марына,
Каб не ён, ты б мёртвай зараз была.
І пасля на Рыгора глянуў з пяшчотай,
І ў позірку гэтым пабачыў стары,
Што падзяка падзякай, а самота самотай,
Маладосць на гару, а старасць з гары.
Зберагчы жыццё — невялікая штука,
І за гэта ніхто не плаціць сабой.
Шчасце ў іх, а ў яго — старэчыя мукі.
Хай ідуць.
Добры дзень. Ты вярнуўся, боль.
І калі дзяўчына раптам прыпала
Да яго калючай жоўтай шчакі,
Ён маўчаў, і рука яго трапятала
На дзявочых косах, доўгіх цяжкіх.

Ч а х о в і ч
Колькі год табе?

М а р ы н а
Васемнаццаць.

Ч а х о в і ч
Мала.
Пажыві сто год. Весяліся. Кахай.
Сустракай грудзьмі любую навалу
І любі, любі гэты родны край.
Ўспомні гэта слова ў гадзіну суровую.
І бывай. Заззялі агеньчыкі зор.
Як хоць прозвішча будзе тваё?

М а р ы н а
Чаховіч.

Ч а х о в і ч
А… па бацьку як?

М а р ы н а
Бацьку звалі Рыгор.

І Марына зноў да старога прыпала.
Ён маўчаў. Стала мокрай у цемры шчака.
Не трымаў яе — толькі сэрца звяла.
Не сказаў ёй — толькі дрыжала рука.
Маці, пэўна, сказала. Яго баяцца.
Ці сумленна будзе у дзень такі
Плёнам подзвігу ўласнага скарыстацца
І дабіцца няшчырай любві дачкі?
— Ну, ідзі.
(Падштурхнуў Марынку ў спіну)
І глядзеў, глядзеў на яе здалёк,
Покуль цень маленькай, танклявай дзяўчыны
Разам з іншымі не паглынуўся ў змрок.
Ля кар’ера, ў глыбокай гліністай яме,
Ён сядзеў яшчэ з дзесятак хвілін,
Бо фашысцкі салдат праходзіў ярамі
І глядзеў на адвалы, сабачы сын.
Не… салдат не заўважыў нічога, здаецца,
Можна зноўку ісці ў непрытульны дом…
Ноч ідзе. Халодныя зоркі свецяцца
Над няродным, халодным, чужым гарадком.
Ён дадому цягнуўся паволі-паволі,
Быццам кожны міг душою чакаў,
Што дагоніць, крыкне, абдыме да болю,
Пацалуе ў вочы яго дачка.
Ён ішоў на задворках, а потым садам
І каменным бабам ціха сказаў:
— Што, распусніцы, гору чужому рады?
Вось як жыгну лазінай ваш тоўсты зад.
І ўзняліся два цені з альтанкі зялёнай.
Ён падаўся назад, але ляснуў затвор.
І адзін з іх сказаў:
— У імя закону!
Вы пад арыштам, пан Чаховіч Рыгор.
Ён адрэзаў:
— Хутчэй у імя беззаконня.
Што ж, нічога не зробіш, трубі адбой.
І ў святле ліхтара два цені зялёныя
Падышлі, аб камень падкоўкай звонячы,
І Рыгора заціснулі між сабой.

ІХ
У пакоі вялізным святло змярцвелае.
На стале паперы і плецены стэк.
За сталом авантажны, матава-белы,
З рудаватым чубам сядзіць чалавек.
Ён глядзіць з пагардай пустымі вачыма,
Праўнук пана, ўнук пана і пана сын.
Вось такія калісьці сядалі ў Рыме
Па патрэбе сваёй на вачах у рабынь.
І такая прага з’явілася ў сэрцы
Да святла, жыцця, барацьбы і людзей,
Што Рыгор вырашае лепей памерці,
Але выйсце шукаць, не губляць надзей.
“Як ён мог памылку зрабіць такую?!!
Адысці ад дачкі і змяняць яе
На агонь і прэнг, на цэлю глухую,
На чужынца, што ў вочы твае плюе.
Не пабачыць яе і знікнуць навекі,
Да Абрама пайсці на жорны малоць,
Не пабачыць адзінага чалавека,
У якім Рыгорава кроў і плоць”.
І Чаховіч зручней прымасціўся на крэсле,
І сказаў, сабраўшы волю ў кулак:
— Хай не думае пан, што мне вельмі весела
Ў гэтым доме сядзець і маўчаць вось так.
Афіцэр, ашаломлены гэтым нападам,
Паглядзеў на Рыгора. А той яму:
— Захапілі ў палон дзеля нейкай радасці
Торбу костак старых і сцягнулі ў турму.
Ўсё жыццё я пляваў на вашу палітыку,
Бо вучэнні розныя — гэта хлусня.
Я б асобу вашу, пагардай набітую,
На адзін каменны молат змяняў.
Афіцэр на Рыгора з цікавасцю глянуў.
Сапраўды цікава: сядзіць чалавек
І на мове нямецкай лае старанна
Тых, хто зараз яго прывялі на здзек.
Ці дурны ён, ці проста не вінаваты,
Ці такі ўжо хітры, што нельга пазнаць?
Афіцэр зацікавіўся гэтым надта
І дазволіў Рыгору пакуль што крычаць.
Той, забыўшыся, лаяўся па-беларуску:
— Каб вас, дурняў, выкаціла да нагі,
Каб вам дзеці труну змайстравалі вузкую,
Калі ў вашага брата ў кішках мазгі.
Зноў нямецкай мовай, адменнай і чыстай:
— Я ненавіджу вузкую вашу мараль,
Ўсіх нацыстаў, фашыстаў, сацыялістаў,
Тупалобую, абмежаваную шваль.
Артадоксы паршывыя, што скавалі
Бруднай нормай бязмежную душу маю,
Мой святы мікракосм, да дна ідэальны,
У якім цень бога я пазнаю!
Дайце мне па-шляхецкаму spokoj swiety,
Я не хам, не мужык, што гарбее ў зямлі.
Я належу да расы інтэлігентаў,
У руках якой надзея зямлі.
І Рыгор мудрагеліста ляпаў такое,
Што нагадваў вар’ята самому сабе:
— Часткі космасу ў вечным ляжаць неспакоі,
У адвечнай, фатальнай, нямой барацьбе.
Але я душою веру глыбока,
Што Хаду калісьці узнікне з імглы,
Што адвечнае зло ў сімвале Локі
Будзе богам прывязана да скалы.
Ён, нарэшце, ў такі лабірынт забіўся,
Што, на крэсле седзячы, як на нажы,
Рэспектабельны немец і сам здзівіўся,
Калі раптам вылаяўся, як мужык.
І спытаў Рыгора:
— Пан уяўляе,
Для чаго яго сюды прывялі?
І Рыгор адказаў:
— Добры ратай ўзнімае
Папярэдне дзірван абложнай зямлі.
Я мяркую, вам трэба народ выхоўваць, —
Да душы людзей не даходзіць рука, —
Вам патрэбны людзі жыцця духоўнага.
Я для вас, вядома, такая каштоўнасць,
Квінтэсенцыя лепшых сіл гарадка.

А ф і ц э р
А калі мы скажам, што вы злачынец
І таму вас ноччу сюды прывялі.

Ч а х о в і ч
Я скажу, што нейкае глупства чыніцца,
Што зусім адэкватныя вы і аслы.
Я ў адзінае веру: ў мудрасць старую,
І палітыкам мне немагчыма стаць.
Я такога сцверджання вам не дарую.
Вы філосаф. Вам трэба ў душах чытаць.
У афіцэра аж вочы сталі вялікімі,
Перад ім, безумоўна, стаяў ідыёт,
Звар’яцелы на кнігах, дрэнны палітык,
У жыцці дзіця з уяўленнямі дзікімі,
І усмешка немцу скрывіла рот.
І Рыгор, які скомкаў апошнія словы,
Бо сядзець ад нянавісці лютай не мог,
Зразумеў, што ў першай сутычцы суровай
Ён пасунуў ворага і перамог.
Немец цвёрда адрэзаў: — Хопіць на гэтым.
Вам, паддопытны, трэба будзе чакаць,
Бо з турмы сёння ўранцы ўцякла кабета
І кабета гэтая — ваша дачка.
Мы караем злачынцаў жорстка, сурова.
Наш закон непакорных без літасці б’е.

Ч а х о в і ч
Уцякла, і дай ёй божа здароўя,
Што, нарэшце, ведаю я пра яе!
Я, папраўдзе, дачкі не бачыў ніколі.
Нарадзілася пасля разводу дачка.
А яна камуністка?

А ф і ц э р
Была ў камсамоле.

Ч а х о в і ч
Ў камсамоле мяне дарэмна шукаць.
Я адказ не нясу за ўласнае племя,
На яе ніколі нат не зірнуў.
Хай пацягнуць самі сваё бярэмя

А ф і ц э р
Дзе вы сёння былі?

Ч а х о в і ч
Мне апрыкраў свінух,
Гэты горад разбіты і разварочаны
Да апошняга мура, апошняй сцяны.
Я хадзіў на дзень у Святое Ўрочышча
Паглядзець на даўнія курганы.

А ф і ц э р
Улічыце, на вас ляжыць падазрэнне.
Вы тут лепшы знаўца будоўляў старых.
Вязні зніклі бясследна з тых сутарэнняў,
І пакуль адшукаць не ўдалося іх.

Ч а х о в і ч
З-пад замка можна знікнуць не толькі праз сцены.
Цяжка мур разбіць, лёгка гонар прадаць.
Людзі сталі на варце ля сутарэння.
Ці няма там здраднікаў сярод салдат.
Афіцэр націснуў званок рукою
(Пульхна-белай, прыгожай была рука)
І сказаў чалавеку з перадпакою:
— Прывядзіце сюды Якуба Лучка.
І пасля растлумачыў паважна Рыгору:
— Чалавек, якога пабачыце вы,
Намі ўзяты пасля трывогі ўчора,
Калі штосьці цягнуў з разбітай царквы.
У яго мы ўзялі пра адрас даведку,
Калі ваша дачка з турмы ўцякла…
Ён галоўны і вельмі сур’ёзны сведка.
Прызнавайцеся: сувязь з падполлем была?
Прызнавайцеся: будзе сонца над гаем,
Кнігі, музыка, гоман дрэў і рака.

Р ы г о р
Што вы кажаце, пане, я проста не знаю.

А ф і ц э р
Вы маўчыце? Ну што ж,
(салдатам)
Давайце Лучка.
І ў святле электрычным, белым і пыльным,
У дзвярах пакою ўпэўнена стаў
Чалавек пажылы ў гарнітуры цывільным
З тварам пшута старога, з вусамі ката.

Л у ч к о
Я кажу супраць гэтага чалавека.
Бо капальні ведаюць ён ды бог.
Толькі ён на пачатку гэтага века
Прапаўзці пад зямлёй куды хочаш мог.

А Чаховіч, што прыглядаўся да болю,
Штось знаёмае бачыў у рысах тых.
Выплывала яно павольна-павольна.
Ён пазнаў. Ён ведаў:
“Лабазнік? Ты?
Дык табе яшчэ гэтага, шкура, мала,
Што людзей праз цябе перастаў я любіць,
Што жыццё маё праз цябе зламалася,
Што жыццё маёй жонкі ты загубіў”.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Іх салдаты ў бакі штуршкамі цягнулі,
Але ўпяўся ў Лучка Рыгор, як бульдог,
Біў яго па твары, у вочы снулыя,
А калі адцягнулі, — каленам між ног.
Разам з ім вартавыя на крэсла ўпалі,
Ён стагнаў праз зубы: “Псяюха! Падлец!”
Сэрца зноўку глыбока кудысь апускалася.
“Зараз канец… Зараз канец…”
Але зноў галасы. Яно ажывае.
Гэта дрэнна. Значыцца, зноў хітраваць.
Што ж, нічога. Пакуль што душа жывая,
А пасля хоць зусім не расці трава.

Л у ч к о
Пан маёр, я прашу вас заўважыць гэта.
Гэты пёс шалёны мне вусны рассек.

Р ы г о р
Мала даў табе я, бандзюк адпеты.

А ф і ц э р
Вы, Чаховіч, падступны, дурны чалавек.

Р ы г о р
Я зусім не палітык, скажу вам шчыра,
Але я прызнаюся: я знаю хады.
У дні юнацтва, у дні кахання і міру
Вельмі-вельмі часта хадзіў я туды.
Ён па злосці сваёй на мяне нагаворвае,
Гэтай злосцю ён дваццаць гадоў жыве:
За каханую жонку, за ўласнае гора
Я калісьці даў яму поўху ў царкве.
(Да Лучка)
Што ж маўчыце вы, вашае словаблуддзе?
Мо зусім не было тых брыдкіх сустрэч?
Мо не вы тады пасля бабскага спуду
Ад мяне на карачках пабеглі прэч?
Я не мог стрымаць да дачкі агіды,
Не любіў людзей, што жылі са мной,
Бо калісьці гэтая тлустая гніда
Пажадала на тыдзень жонкі чужой.

Л у ч к о
Брэша ён. То не злосць. Я адданы ўладам.

Р ы г о р
У яго адданасць хвіліну жыве,
І калі на вас зваліцца гора і звады, —
Ён вас першы прыстукне па галаве.
Я скажу вам цяпер праўду шчырую самую.
І хлусіць, і круціць я не буду, до.
Я сумленны, я чысты зусім перад вамі.
Я ў царкву Гумёнаў не знаю хадоў.
Але ёсць і ў мяне адна таямніца…
Напярэдадні дня, як прыйшоў ім канец…
Позняй ноччу… ў час, калі мне не спіцца,
Сакратар гаркома прыйшоў да мяне.
Я ніколі не меў з ім ніякай справы,
Але ў сэрцы маім варушылася злосць,
Бо капальні тады яму сталі цікавымі,
Як падэшвы праз боты агнём прапякло.
Але госця свайго не турнеш за дзверы,
І размова кароткай у нас была.
Ён прасіў накрэсліць план на паперы.
Мне не шкода было. Я накрэсліў план.
Я не знаю, якая была патрэба,
Але ён пытаў, як прайсці туды,
Ці раскошна там, ці вільготная глеба,
Ці хапае ў падземных студнях вады.
Я сказаў, што вады і паветра даволі,
Што надзіва моцная столь угары,
І прасіў ён мяне, каб нікому болей
Я пра нашу размову не гаварыў.
І скажу вам шчыра, да самага скону
Я не кінуў нікому бы нават сказ,
Каб не рэўнасць, не ярасць мая шалёная
Да таго, хто трэцім сядзіць паміж нас.

А ф і ц э р
(суха)
Вас, Чаховіч, за гэта ніхто не пахваліць…

Р ы г о р
(з’едліва)
Вы мяркуеце, я не ведаю сам,
Што заўжды паўстанцы ў капальнях хаваліся,
Што яны, вядома, і зараз там?
(жорстка)
Я гандляр. Мой тавар пад зямлёй хаваецца.
Вы іх возьмеце там, як у пастцы тхара.
Гэта проста дрыжачыя, слабыя зайцы,
У якіх толькі й ёсць, што жах і нара.
І за ўсё гэта будзе адзіная плата,
Не ў зямлі, не ў марках і не ў рублях:
Я прашу, каб Якуба, поскудзь праклятую,
Расстралялі вы на маіх вачах.
Больш за ўсё жадаю гэта пабачыць:
Пот халодны, жах ворага злога майго.
Хай сціскаецца сэрца, няхай паплача,
Як калісьці жонка мая ад яго.
Зараз! Тут! Перад гэтым начным паходам!
А іначай, гонару слова даю,
Зайцы ў цёмных норах здабудуць свабоду,
Вы — здабудзеце толькі душу маю.

А ф і ц э р
Мы прызнанне і не з такіх выціскалі.
Кожны плача, калі да магілы крок.

Р ы г о р
Вы, здаецца, болем мяне пужалі?
Чалавека, ў якога сэрца парок?
Я нікога, нікога з вас не баюся.
Не шкада, не шкада мне пакінуць свет.
Толькі трошкі шкада маёй Беларусі,
Дый яна як-небудзь без нас пражыве.

А ф і ц э р
Хто мне скажа, што ў гэтым няма падману?

Р ы г о р
Я адразу, як толькі здохне Лучко,
Павяду туды, супраць тых “партызанаў”,
Трыццаць, сорак, сотню вашых штыкоў.
Хай вядуць мяне хоць трое пад руляй,
Хай наперадзе нехта таксама ідзе.
За жыццё Лучка, за адзіную кулю
Заплачу вам сумленна хоць сотняй людзей.
І пакуль не загіне вораг мой кляты,
Я ў капальні з вамі не пабягу.

А ф і ц э р
(рашуча)
Добра, пойдзем на двор. Бярыце, салдаты.
(Салдаты цягнуць Лучка з пакоя,
той упіраецца нагамі.)

Л у ч к о
Не хачу! Не магу! Не хачу! Не ма-гу-у…

Х
Зноўку змрок. Ён чорны, як сажа кашлатая.
Ён чакае людзей па кутах, як звер.
Пад зямлёю ідзе два дзесяткі салдатаў
І паперад усіх з ліхтаром афіцэр.
А за ім, знерваваным, злосным і змораным,
Натапыраныя, як два груганы,
Два салдаты пад руляй вядуць Рыгора,
Што нясе яшчэ ліхтар запасны.
Практыкуюцца немцы ў бязглуздых жартах,
Прадракаюць, што здрадніку ў пекле гарэць.
Але ён не зважае, ён крочыць упарта,
Ён іх хоча памучыць раней, чым памрэ.
Ён зрабіў усё, што было патрэбна,
Чалавек, што зганьбіў Ганну, памёр
І ляжыць, накрыты торбаю зрэбнаю,
На асфальце двара, тлустым тварам да зор.
Ёсць тут ход бакавы і калодзеж адразу,
Непрыкметны ў цемры, тры метры ўшыр,
А пасля лабірынт пераходаў і лазаў.
Там схавацца… там цемра, спакой і мір.
Там спакойна і добра памерці нават,
І ляжаць свабодным, як продак той.
Паміж добрым жыццём і канцом крывавым
Толькі яма ў тры метры якіх шырынёй.
Ход з глыбокаю студняй яны прамінулі
Стаў нямецкі салдат ля яго якраз.
Падстаўляць галаву непатрэбна пад кулю.
Зробім круг, у другі паспрабуем раз.
Ён выходзіць зноў на старую дарогу.
Зноў на спіну падаюць кроплі вады.
Сярод немцаў патроху расце трывога:
На дарозе нехта пабачыў сляды.
Зноўку справа, як слуп, афіцэр збялелы.
У Рыгора нервова каленкі дрыжаць.
До чакаць. І тут пераможа смеласць.
І Чаховіч кінуўся ўбок, як кажан.
Афіцэра збіў проста ў цёмны калодзеж
І адзіным, з апошняй сілы, скачком
Скокнуў некуды ў цемру, насустрач свабодзе
Нечакана моцным, пруткім рыўком.
Пераскочыў калодзеж, упаў на калені.
Рукі ўраз падламіліся, ўпаў на твар.

Стрэлы. Стрэлы. Мільгаюць слабыя цені
(Дагарае на дне афіцэрскі ліхтар).

Ён ляжаў на мокрай глебе халоднай.
Давялося ворагам безвач страляць.
А з-пад ног яго па сцяне калодзежа
З шапаценнем ціхім спадала зямля.
Ён зусім не баяўся немагчымай пагоні.
Час ліхтар запаліць. Запалкі грымяць.
Што за рэзкі пах ідзе ад далоні?
Ён панюхаў…
Газа…
Памылкі няма.
Вось ад кулі дзірка ў рэзервуары,
Невялічкая, быццам цвіком пракол.
Кнот смярдзіць абрыдлівым пахам гары
І згасае хутка. Цемра вакол.
Трыццаць простых сярнічак. Вось дык прыгода!
Гэта значыць, найбольш як дваццаць хвілін,
А пасля вечны змрок, глыбокі, халодны.
Выбірайся, блытай, памры адзін.
Дзе я зараз? Шугнуў агеньчык гарачы.
Ён — як частка жыцця. Не дрыжы, рука.
Я павінен шаты лясныя пабачыць,
Я павінен выйсце адсюль адшукаць.
Ён ішоў і сценкі мацаў рукамі,
Ён вісеў над студнямі, як на крыжы.
Спадзяваўся толькі на добрую памяць,
Плазаваў, як макрыца, жадаючы жыць.
Ён запалку траціў на скрыжаванні,
Выбіраў дарогу пры жоўтым святле,
Ўспамінаў пра зямлю, цеплыню, світанне,
Мацаў волкія сцены і поўз далей.
Ход адзін быў проста на ўзвод пяхоты.
Ён падумаў, што проста калена тут,
І пасля, цыганскім абліўшыся потам,
Поўз назад, дзве запалкі ўтаптаўшы ў бруд.
І апошняй запалкі полымя сіняе
Загасіла цемра ўзмахам крыла.
Ён ля кожнага ходу сядзеў паўгадзіны,
У мазгу аднаўляючы даўні план.
Хоць бы тонкі, маленькі агарак свечкі.
Ён гадзіну поўз усім д’яблам назло.
І зрабіў ён цуд: у цемры адвечнай
Ён прайшоў вярсту і пабачыў святло.
Гэты ход выводзіў за горад, у поле.
Ўвесь аблеплены брудам ад пятак да шчок,
Ледзьве выпаўз Чаховіч з цёмнай расколіны
І зваліўся на цёплы рачны пясок.

Ранак. Светлыя далі. Сонца над водамі.
Вербы ў дымнай расе. Жаўрукі пяюць.
І свабода! Свабода! Такая свабода,
Што рыданні ў горле дыхнуць не даюць.
Беларусь! Зялёная, залатая!
Край мой светлы, што выпіў мора пакут!
Да апошняй бярозы благаслаўляю
Светлы дзень, калі я нарадзіўся тут.
І Рыгор ад бруду рабы, як жаба,
Лёг знясілены над ракою ў хмызах.
Спёка. Сны. Наплывае дзіўная слабасць.
Часам дрыжыкі ў сне прабягуць па нагах.
Сонца грэла яго травяністы ложак.
На зямлі, што ён не аддаў на здзек,
Пасля цяжкай пакуты спаў пераможац,
Спаў стары змагар,
мудрэц,
чалавек.
Дуб стары зацяняў яму твар суровы,
І, паспешна выбегшы на адхон,
Дрэвы цёплай Радзімы стаялі ў галовах,
Неспакойны і моцны вартуючы сон.

ХІ
Хвояў шум. Лясы спяваюць, спяваюць.
Над зямлёй зялёны гудзе акіян.
Над зямлянкай яліна рыпіць крывая,
І ляціць супраць ветру хрыпаты груган.
Партызанскія коні ў яры гігочуць,
Ля кастра прыглушаныя галасы.
Болей гукаў не чутна. І ліпеня ночы
Ціха сяйва месяца льюць на лясы.
Забыццё цягучае раптам мінае,
Не пакінуўшы нават следу свайго.
І Рыгор няўпэўнена прыпамінае,
Як на беразе хтосьці торгаў яго,
Як Максіма вочы яго разглядалі,
Як адчуў ён холад вільготнай зямлі,
Як яго на фурманку людзі клалі
І кудысьці па сцежках лясных вязлі,
Як па тоўстых карэннях скакалі колы
І была галава цяжкой, як свінец,
І вавёрка, агністая і вясёлая,
Умывалася, седзячы на сасне.
Насалода на сэрцы была такая,
Быццам зноў ты, маленькі, ляціш на санях,
І кажух бязмежны цябе ўкрывае,
І далёка ляжыць бесклапотны шлях.
І не трэба думаць пра ямы чорныя,
І не трэба думаць, як вылезці з іх.
Толькі што са мной? Я, напэўна, хворы.
Гэта помсцяць ночы ў капальнях сырых,
Сон на зябкай траве, што расою іскрыцца.
Перагрузка сэрца. Халодны бруд…
Ну, а дзе дачка? Дзе доктар са шпрыцам?
Ён жа зараз, здаецца, стаяў вось тут.
А старэнькі доктар, сівы і кашчавы,
Юрасю і Марыне сказаў адным,
Што з Рыгорам амаль безнадзейныя справы,
Што няспынна трэба сачыць за ім.
“Запаленне лёгкіх… Стан вельмі трывожыць.
Надта слабае сэрца. Зусім не лячыў.
Дарагая, яно і адмовіць можа,
Можа, нават зараз, сёння ўначы”.
Зноў Рыгор праз нейкі дурман адчувае,
Што кудысь знікае хваля пакут,
Што над ложкам яго хтосьці ціха рыдае,
Штосьці цёплае падае на шчаку.
“Сустракаць нас будуць каменныя бабы,
Нам смяяцца будуць бярозы ў гаю.
Ўстань! Жыві! Адкінь сваю ціхую слабасць.
Я вазьму на сябе ўсю хваробу тваю”.
Ён павекі з цяжкасцю адкрывае
І усмешкай слабою моршчыць нос:
— Што ты плачаш? Не трэба, мая дарагая.
Я шчаслівы. Не трэба, не трэба слёз.
— Ціха, татка, маўчы.
— Не магу, каб ціха.
Я павінен, павінен табе сказаць,
Што няма на свеце горшага ліха,
Як самотным жыць і самотным сканаць.
Я спакойны, і мне няцяжка памерці,
Бо ў жыцці такое вытрымаў я,
Што жахлівей нават ганебнай смерці.
Дай руку мне. Вось так. Дарагая мая.
Зноўку сны. Курганы. Ные свежая рана.
Ах, якія шчасныя, светлыя сны!
Пад гарой руіны варожага стана,
Лютым боем сталочаны бур’яны.
Вораг блізка. Вецер смярдзючы ад гары.
Вораг блізка і хоча яго забіць.
Накіпаюць у небе чорныя хмары.
Зварухнуцца нельга! Як хочацца жыць!
І аднекуль людзі, светлыя, чыстыя…
Сэрца радасцю поўніцца. Ён не адзін.
Быццам стаў народ вакол гуманіста
І яго засланіў мільёнамі спін.
Чалавечнасць у пушчы пайшла старажытная,
Бо не хоча рабства на новай зямлі.
Чалавечнасць падпальвае спелае жыта,
Каб яго забойцы ўзяць не змаглі.
Чалавечнасць за ворагам пільна сочыць
З-за рачных сітнягоў, з-за ляснога кража
І глядзіць захопнікам проста ў вочы
Кожным днём туманным, кожнаю ноччу
Цёмнай дзіркай нацэленага ружжа:
— Я не той, што раней. Зразумейце, людзі.
— Як схапілі б стрэльбу рукі мае!
— Але хто гэта сеў мне проста на грудзі?
— Гэта смерць. Ну што ж, сустрэнем яе.
Над зямлёй дуды равуць баявыя.
Дудары рукой раздзімаюць мяхі.
Не зламаць народу магутную шыю,
Не паляжа народ у быллі сухім,
На курганах вогнішчы волі палаюць,
Падаюць сігналы далёкім барам.
Скачуць коннікі. Люд на паўстанне склікаюць.
Край, паўстань!
Край, прачніся!
Пара!
Пара!
Б’е салют над ім. Рэха будзіць нетры.
І ад слёз цяжка дыхаць. Плыве імгла.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І нясе на хвіліну мора паветра,
Уваходзячы ў цела, стальная ігла.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Зноў Марына, Юрась. Зноў ветру парывы.
За сцяною гонкія хвоі пяюць.
— Дай руку мне, дачушка. Жыві шчаслівай.
Абяцай, што не кінеш справу маю.
Дай і ты, Юрась. Пацалуй яе ў губы…
Дай руку мне. Мне светла, мне добра цяпер.
Ты кахай, ты любі яе, сынку мой любы,
Бо жанчыны варты кахання, павер.
А пасля пасміхнуўся:
— Бачыш, канаю.
І з-пад цяжкіх павек заблішчэла сляза:
— Ты, дачушка, не вельмі мяне праклінаеш?
— Бацька, што ты! Як можна такое казаць!
Вы абое былі такія самотныя,
Вы загладзілі ўсё гадамі тугі.
У даўняй спрэчцы з маці, любай, гаротнай,
Я стаю на тваім баку, дарагі.
Без цябе я даўно была б нежывая,
Я іначай думаць зусім не магу.
— Дзякуй, любая.
Зноўку сны наплываюць,
Зноўку страшныя здані з цемры бягуць.
Устаюць чужынцаў тупыя абліччы.
“Людзі, ўстаньце! Кнігі!.. Агонь гарыць!
Гуманізм, ён павінен быць ваяўнічым.
Мы павінны кнігі ад куль бараніць!..
Цяжка грэблі разбіць, засыпаць каналы
І зрабіць бясплоднымі ўсе палі,
А для кнігі хопіць пары запалак.
Паўставайце са зброяю, дзеці зямлі!
Над усім чалавецтвам хмары трывожныя.
Хіба можа воінам грозным не быць
Чалавек, у якога так лёгка можна
Ўсё жыццё, усю працу зараз загубіць?
Кнігі! Кнігі! Пыльныя, родныя, мілыя.
Белы глянец паперы, што лашчыць далонь.
Ці на тое раджалі вас і расцілі,
Каб на плошчах пажэр вас прагны агонь?!
Вось ён ліжа тамы… Гараць, як салома!
Чорны попел… Згасае… Гэта канец”.
Зноў з’явілася раптам на міг прытомнасць:
— Я хачу на святло. Нясіце мяне.

Вось лясы. Вось сонца ўстае за лясамі.
Вось люстэркі чыстых лясных азёр.
І туман адпаўзае ў дрыгву клубамі,
І жывіцаю пахне спрадвечны бор.
Заліваюцца птушкі. Яшчэ нясмела,
Бы не вераць у тое, што сонца зноў.
Але сонца ўстае, ружовыя стрэлы
Гоняць цемру з вільготных грыбных яроў.
Ян Прыгожы у світцы ўстае залацістай,
Ноч кладзе на калені пад гоман і свіст…
На паляне, залітай світаннем празрыстым,
Памірае апошні стары гуманіст.
Сэрца стала вялікім, горла заткнула,
Быццам хоча ўвабраць усё, чым жыло,
Быццам палка, даверліва пацягнулася
Да святла, што заўсёды знішчае зло.
Ў вучняў моцныя рукі, сумленныя вочы.
— Падыміце… Вышэй… Там сонца гарыць.
Гэта ты, зямля, з усмешкай дзявочай?
Я люблю цябе… Пацалуй… Бяры.

Вось ідзе яна ў светлай, празрыстай белі,
Вось за пальцы сухія пяшчотна ўзяла…
І на сонца глыбокія вочы глядзелі,
І зусім не міргалі, як у арла.
З неймавернай, ружовай, ззяючай далі
Далятаў разам з сонцам далёкі звон.
Птушкі страсным харалам праз слёзы спявалі,
І расой абліліся шыпшына і клён.

Упершыню — У кн.: Вячэрнія ветразі.
Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 1. Вершы, паэмы / [Аўт. прадм. В.Быкаў] — Мн.: Маст. літ., 1987. — С. 95 — 135.