Барвяны шчыт

Янку Брылю

Вясёлка, відаць, выпіла не адну азярыну, а яны ўсё яшчэ сядзелі на адхоне, пазіраючы на мокрыя зарэчныя паплавы, з якіх яна вырастала. Маўклівыя, нерухомыя, яны нібы не існавалі адзін для аднаго, хлопец гадоў дваццаці двух і дзяўчына, можа, на два леты маладзейшая за хлопца. Стаяла між імі нешта прыкрае, аб чым цяжка забыць і немагчыма не забыць — іначай хаця і не жыві.

Вясёлка з кожнай хвілінай налівалася колерамі такой першапачатковай яснасці і чысціні — як сама радасць, такой празрыстасці, што праз іх відаць былі — ніжэй лугі, вышэй — лілавата-блакітнае неба.

— Ну і смокча, — сказаў хлопец.

— Як ты з жыцця, — сказала яна. — Усё для колераў, усё для чорт ведае чаго.

— Для колераў, але ж не для сябе.

— Ну канечне… у цябе на ўсё ёсць адказ.

Хлопец не адказаў. Гэта былі першыя словы, якімі яны абмяняліся за тры гадзіны. І не варта было раскрываць рот, каб сказаць т а к і я словы.

Перад імі была Ака, праўдзівей, адзін з яе рукавоў, далей — паплавы, з якіх піла вясёлка, яшчэ далей — ліловае ад хмар галоўнае рэчышча.

Вясёлка разам з адбіткам у вадзе стварала ззяючае, радаснае кола, у якое ім не было і не магло быць дарогі.

Лявей, вельмі далёка, на беразе галоўнага рэчышча, узвышаліся валы з нейкай руінай — і гэта былі валы старой Разані, якая так і не ўваскрэсла пасля нападу татар.

А за іхнімі спінамі ўтульна ляжаў у садах маленькі гарадок Спаск. І гарадок гэты парыў кожным дахам, высыхаючы на сонцы, і зусім не думаў, чаму гэта ён завецца «Спаск». І не хацеў ведаць.

Было ж гэта таму, што сюды ратаваліся жыхары старой Разані, калі падступіў пад яе Батый. Тыя адзінкі, якім пашанцавала ўцячы з агню.

Гэтыя два ў Спаск не ўцякалі. Іх проста паслалі сюды на практыку з Масквы, дзе яны вучыліся. Абое былі журналісты, абое канчалі курс. Абаіх сябры сустракалі добразычліва-дураслівым:

— Бе-ла-русы, бхай, бхай!

Яны сябравалі. Як землякі. Як добрыя сябры.

…Пасля двух тыдняў працы ў Спаску ён паехаў па наваколлю. Па вельмі далёкаму наваколлю. Таму, што ён больш не мог быць з ёю. Таму, што ён, раней маўкліва закаханы ў гэтую дзяўчыну, цяпер не жадаў, не мог быць з ёю. Таму што ўсё ў ёй, раней такое роднае, стала цяпер чужым.

Ён задумаў напісаць серыю нарысаў аб мясцовай лугавой гаспадарцы, параўнаць яе з гаспадаркай свайго роднага Падруцця і зрабіць некаторыя вывады, найбольш не вельмі суцяшальныя.

Але на самай справе гэта былі ўцёкі. Ад сябе.

Ён ездзіў. Пабываў у наваколлі Разані, пераправіўся на чоўне праз Аку — наплаўны мост сарвала нечаканай летняй паводкай, — тросся ў грузавіках, калаціўся ў брынклівых аўтобусах, плыў у чаўнах, выбіваў аб рог гасцініцы хмары пылу са змятага пінжака, гаварыў з людзьмі на паромах, са старымі вартаўнікамі сенажацяў, з бабамі, якія гаманілі на спявучай мове Ясеніна.

Ён бачыў не толькі тое, што належала па справе. Ён быў надзіва прагны да жыцця, гэты чалавек з жоўтымі, як мёд, валасамі, сінімі, дабрэчымі або жорсткімі вачыма і не па гадах уладным прыкусам вуснаў.

Пабываў на радзіме Ясеніна, бачыў у заснаваных туманком лугах рыжых коней, якія званілі балабонамі. Бачыў у Салотчы новую гасцініцу і шэдэўр старога манастыра, які якраз рэстаўрыравалі. Гэта былі мясціны, у якіх жылі калісь людзі з самымі роднымі для яго імёнамі, выключаючы, вядома, два.

…Багдановіч… Купала…

Наведаў ён у Салотчы і дом гравёра Пажаласціна, які Паўстоўскі апісаў у «Тэлеграме» і «Мяшчорскай старане». Дом быў стары, з мезанінам, у якім пісьменнік уладкаваў «капітанскі мосцік» — свой кабінет, з садам, што раскошна ляжаў за ім. У доме жыў пісьменнік Фраерман, аўтар «Дзікага сабакі Дзінга». Ён прыняў хлопца з ахвотай, тым больш што сам быў магілёўскі, і паказаў яму дом, увесь завешаны гравюрамі. Гравюры былі выкананы ў забытай, нямоднай цяпер тэхніцы: на медзі… Карычневыя, неатынкаваныя бярвенні сцен дома былі пакрыты празрыстым лакам: ад шашаля.

Гаспадыня — гаспадару было цяжка хадзіць — паказала хлопцу сад, густы, цяністы, зарослы да таго, што трыпутнікі ад ценю былі вузкія, як лязо. У садзе былі дрыготкія лаўкі, якія ладзіў з дошчачак яшчэ Гайдар, чалавек, якога язык не павернецца назваць нябожчыкам.

Тут жылі калісь тры вясёлыя маладыя чалавекі. Пісалі таленавітыя кнігі, лавілі рыбу, разыгрывалі адзін аднаго. Паўстоўскі пісаў у лазні, а калі гулялі ў індзейцаў, абклейваў усё цела рознакаляровымі маркамі са старых канвертаў: накшталт татуіроўкі. Ён не хацеў змываць марак, надта ўжо прыгожымі разводамі яны ішлі. Гайдар аднойчы прыклеіў на варотах аб’яву «Скупка чарвякоў ад насельніцтва» (у Салотчы мала чарвякоў), і вясковыя дзеці, паціраючы нагу нагой, прасілі, каб па чарвякі да іх выйшаў «самы галоўны», Гайдар. Яны лічылі яго «галоўным» па габарытах. Потым міліцыянер запатрабаваў зняць аб’яву «як дыскрэдытуючую». Атрымаўся скандал.

Хлопец бачыў старое фота, на якім сусветна вядомы цяпер кот, той самы апеты ў цудоўным апавяданні «Кот-зладзюга», жэр рыбу, а Паўстоўскі стаяў за рогам лазні «ў засадзе».

Гэта былі добрыя людзі, і хлопец ведаў: ён, сярэдні чалавек, блізкі ім па празе жыцця і весялосці, па запалу працы і любіць іх за ўсё гэта чалавечай адданай любоўю.

І ўвесь гэты час у яго сэрцы разам з радасцю нарастала туга, у якой ён не прызнаваўся, туга па ёй. Туга ад таго, што яна не бачыла мачтавых бароў Салотчы, не захаплялася разам з ім дзяўчынкай у аўтобусе, не хадзіла па ўздыхаючых маснічынах старога дома.

Не бачыла — і не хоча бачыць. Не захаплялася — і не будзе, не хоча захапляцца. Рэдка бачыў ён людзей, у якіх было б так мала каранёў, так мала сувязі з былым і нядаўнім мінулым. З курганамі на беразе Дняпра, з Камянецкай вежай, з рыжымі конямі на ясенінскіх паплавах і з трыма вясёлымі маладымі людзьмі, два з якіх жывуць і пішуць, хаця не сталі маладзейшыя, а адзін стаў мінулым, бо аддаў талент людзям, а жыццё — Радзіме.

А ён любіў гэтую павязь з усім і ўсімі. З усімі вякамі і з усімі людзьмі, што былі, ёсць і будуць на зямлі. Гэта рабіла яго вялікім, значна вышэйшым за сярэдняга, сябе. Гэта нараджала ў душы нейкі высокі сумны гонар, гордае і горкае пачуццё няяркай радасці за ўсіх і ціхай тугі па еднасці чалавечай. Тое пачуццё, што ярчэй за ўсё свеціць у «Тройцы» Рублёва.

Трасучыся на спадарожнай машыне назад, у Спаск, ён думаў, як жа гэта адбылося, што за два тыдні ён зведаў Ніку лепей, чым за ўсе папярэднія гады? І ўрэшце зразумеў, што раней яны проста ніколі не гаварыі з ёю аб гэтым. Ён лічыў, што ўсё гэта настолькі звычайнае ў кожным чалавеку, настолькі само сабой зразумелае, што аб ім не трэба гаварыць… Як аб тым, што кожны чалавек хоча кахаць і быць каханым, народжаны для кахання, шукае яго ўсё жыццё, моліцца яму і памірае з успамінам аб ім.

Выявілася, што гэта не так, што ёсць людзі, для якіх існуе толькі тое, што ёсць, што вось тут, зараз, у гэты момант. І сярод іх — яна, якую — ён ведаў аб гэтым — ён кахаў тым каханнем, якое заўсёды, як яго радасць і туга за ўсіх.

Не ведаючы аб гэтай сувязі, яна абкрадала сябе, дурніца.

— Рамантыка, — сказала яна тады з вельмі пагардлівай, непрыемнай інтанацыяй.

Гэта было за тры дні перад ягонымі ўцёкамі, у лепшы, у самы страшны дзень яго жыцця.

Увесь той дзень яны ўдваіх ездзілі на райкомаўскім «казле» па прыокскіх паплавах. Травы біліся аб ветравое шкло машыны, ласкава хвасталі людзей па плячах. І ўсё гэта мора чырванела канюшынай, бялела дзятлінай, пахла медуніцай, ліпнула смолкай, вілося звяшкай, мякка гудзела пчоламі, дурманіла, круціла галаву. Дарожкі віліся ў гэтым шаленстве трыумфуючага жыцця такія вузкія, што праз некалькі гадзін дарогі ступакі абаіх, на дне «казла», былі засыпаны слоем абабітых бартамі кветак. Травы былі такія густыя, што, здаецца, ляж на іх і яны ўтрымаюць цябе над зямлёй.

— Івар, — сказала яна.

Імя ў яго было дзіўнае. Ён трохі нават ганарыўся ім і на пытанні, чаму такое, адказваў, што некаторыя прыдняпроўцы любяць варажскія імёны: у памяць аб Рагвалодзе і Рагнедзе.

— Івар, — сказала яна, — мілы. Што ж гэта?

Гэта яна ўпершыню так сказала. Ён ведаў, што не падабаецца ёй. Занадта ўжо быў сціплы ў параўнанні з іншымі, дасціпнымі, спрытнымі. Адно імя ў яго і было незвычайнае.

— Гэта радасць, — сказаў ён і нечакана дадаў: — Гэта ты.

Яна не здзівілася.

— Не, — сказала яна. — Гэта дзень. Бог мой, які дзень!

Дзень сапраўды быў найлепшы дзень жыцця. Івар спахмурнеў толькі аднойчы: убачыўшы пустыя лугавыя азёры, спушчаныя ў Аку. На дне была чорная, у трэшчынах, гразь. Гэта было недарэчна. Яны ўсё адно не зарастуць добрай травой. Вымачыць і ўвесну і ўвосень. А прыгажосці няма.

— Які дзень! — сказала яна.

Маячылі ў густой — утрымае, як ляжаш, — траве коннікі. І дзіўна было, што ног коней не відаць. І коннікі тыя былі калгасныя вартаўнікі, але, магчыма, і запарожцы ў стэпе ці скіфскія разведчыкі.

— Дзень які.

Дзень палымнеў. Сонцам — у вышыні, ярасным кілімам траў — унізе. Вартаўнік праскакаў паўз машыну. За канём беглі два сабакі, ля самых задніх капытоў.

— Што за сабакі? — спытала Ніка ў «скіфа».

— Ішчэйкі, — адказаў ён.

— Самі сабе хлеба ішчуць, — у тон яму сказаў Івар.

«Скіф» зарагатаў, хвастануў каня нагайкай, знік разам з сабакамі ў кветках, у чырвоным марыве.

…Некаторы час Івар вёў машыну моўчкі. Вакол гайдаліся, млелі, дурманілі, суха звінелі і вільготна шасталі паплавы.

— Ты сапраўды лічыш, што гэта — радасць? — спытала яна. — Што гэта — я?

— Даўно, — сказаў ён.

— Мілы, — нібы нечакана зразумеўшы, шапнула яна.

Цёплы, напоены водарам, звонам і гарачынёй ветрык плыў на іх.

Івар глянуў на яе. Яна сядзела з заплюшчанымі вачыма, з ценем нейкай радаснай пакуты ў краёчках вуснаў. Вялікія вочы змежаны, крылы праменькага носа ловяць духмянае паветра, п’юць яго.

— У мяне колы ў вачах ад сонца, — сказала яна. — Спыніся, Івар.

Травы былі такія густыя, што, здаецца, ляж на іх і яны ўтрымаюць цябе над зямлёй.

Гэта была няпраўда. Вакол іх, над імі, на іх каціўся, наступаў грозны, гарачы і вільготны травяны акіян.

Бялелі вялікія рамонкі, пазвоньвалі ліловыя званочкі, спявалі чмялі, упяўшыся ў малінавыя шары канюшыны, і рос, віўся, як хмель, аблытваючы рукі і ногі, бела-ружовы, прагны павой.

Але бачыў гэта, кветкі і зямлю, толькі ён. Яна бачыла гарачае марыва неба, у якім, трапечучы, застыў на хвіліну прагны сокал.

…Замест двух нумароў у гасцініцы яны знялі кутні пакойчык у невялічкім доміку над самай Акой. І ўдзень і ўначы з яго было відаць два небы. Толькі ўдзень гэтыя «небы» сінелі блакітам, а ўначы — густым кобальтам, які нехта папырскаў фасфарычным срэбрам. Не вельмі густа, бо стаялі месячныя ночы.

У пакоі, адасобленым ад пакояў гаспадыні калідорам, рыпелі маснічыны і звонка падалі з меднага рукамыйніка кроплі вады. Раз у чатыры секунды. Тут вісеў партрэт невядомага мужчыны ў крухмальным каўнерыку (даводзілася — з-за старога позірку — паварочваць яго абліччам да сцяны) і дзве алеаграфіі: «Востраў мёртвых» Бёлкіна і «Сегодня нездоровится». На апошняй сядзеў белы сабачка, па-зайчынаму падвязаны чырвонай хустачкай у чорныя гарохі. Стаялі тут яшчэ пузатая камода і шырачэзны ложак.

— Лухта якая! — сказаў Івар, агледзеўшы гэта, калі яны засталіся адны.

— Нічога, — сказала яна, — затое водарам наносіць. З паплавоў.

І ён згадзіўся. Ён адчуваў сябе бессаромна, бязмежна шчаслівым. І толькі гэтае шчасце перашкодзіла яму заўважыць, што ўвесь наступны вечар яна была адчужанай.

На другую ноч ён прачнуўся ад дзіўных прыдушаных гукаў. Не зразумеў і, абняўшы яе, адчуў плячом нешта мокрае на яе шчацэ.

— Вялікі верабей, што з табою? — спытаў ён.

— Памятаеш сокала т а д ы? — спытала яна.

— Я не памятаю ніякага… — ён асекся. — Ну, вядома… Ну што ты, што?

— Ён пастаяў над галавою і кінуўся ўніз, у кветкі. Вядома, схапіў некага.

І дадала нечакана глухім голасам:

— Н е т а к гэта… было.

Ён маўчаў. І яна, уздыхнуўшы, пачала казаць далей.

— Ты ведаеш, ты першы, Івар. Прабач, калі ласка, але пакуль не позна… Я прачнулася ад думкі: нічога гэтага не было. Былі паплавы, кветкі, коннікі, смолкі, павой.

— Я кахаў цябе ўсе гэтыя гады.

— А на мяне звалілася, як насланнё. І цяпер мне страшна. Няўжо ўсё? Пачалося і скончылася. А побач — ты.

Ён абняў яе асцярожна, як хворую. Бо гэта ён быў вінаваты ва ўсім.

— Таму, што са мной — няма канца, — сказаў ён.

— Як размяняліся, — сказала яна.

Абураны, ён адсунуўся. Яе шчырасць выклікала і міжвольную вялікую павагу, і адначасова глыбокую крыўду. Яна гаварыла тое, на што могуць адважыцца далёка не ўсе жанчыны, але ёй не трэба было казаць гэтага.

— Кветкі. Сонца. Раптоўна такая хваля ўдзячнасці да ўсяго, замілавання да таго, хто дзеліць гэта з табою… І вось гляджу ў ноч.

Ноч была светлая. Касыя праменні месяца білі паўзверх фіранкі.

— Што навяло? — спытаў ён. — Я?

— Ты, — нячутна сказала яна. — Ты потым шумеў у кабінеце старшыні райсавета аб тых спушчаных азёрах. Ён казаў, што зрабілі тое да яго, што выправяць. І ён быў добры, а ты непрымірымы, рэзкі — нібы і не ты… І табе было ўсё адно, побач я ці не. Нібы галоўнае, што ты заўважыў, — азёры, а не тое… Як той… сокал… Чужы.

— Мне і азёры і ты, — сказаў ён. — Разумееш, у тое возера глядзеўся нейкі далёкі ад мяне чалавек… Маглі б глядзецца закаханыя, як мы, праз тысячу год. У ім гняздзіліся качкі і брохала рыба. І маглі б гняздзіцца і брохаць яшчэ тысячу год. А тут абкралі прыгажосць, аднялі частку нечага і ад цябе, ад майго захаплення табой.

Яна вышэй лягла на падушках:

— Нібы падзяліўся мною і з тым, што быў, і з тымі, што будуць. А для мяне адзін той дзень і існаваў.

Івар абняў яе, але яна адсунулася:

— І ведаеш, мне дзіўна і страшна, што ты са мною. Не трэба гэтага было. Толькі той падманшчык-дзень. А потым, пасля кветак, гэты пакой.

— Зменім, — нязграбна сказаў ён.

— Не. Я пайду адсюль… раніцай, як прыйшла ўчора…

І, нібы дакараючы сябе, сказала:

— Вось так жа… нечакана. У адзін дзень.

Ён сказаў спакойна, але гэта было, як адчайдушнае маленне:

— У мяне быў дзень і яшчэ тысяча да яго.

Яна маўчала, і тады ён адчуў, што сэрцу не хапае паветра. Хвіліну ён ляжаў у такім глыбокім адчаі, што цьмянела ў вачах, а потым зразумеў — не розумам, ўсёй істотаю сваёй, — што гэта канец, што да яго ў рукі сапраўды ўпаў толькі адзін дзень, а за ім не будзе нічога. Што здарылася — ён не разумеў, але адчуваў, што гэта непапраўна. І таму, што ён не разумеў нічога і лічыў, што яна з-за капрызу адбірае ў яго жыццё, абраза і гнеў на гэтую недарэчнасць выціснулі прэч адчай.

— Як хочаш, — сціснуўшы зубы, сказаў ён. — А я лічыў, што гэты дзень — першы. Што ўва мне і ў табе раптам дзіўна сышлося ўсё, што было, што будзе.

Бачыў яе вочы, што суха блішчалі ў цемры. І раптам яна сказала:

— А можа, яно і лепей… Нават напэўна лепей. Так я хаця буду помніць гэта ўсё без расчаравання, з удзячнасцю, са шчасцем. Адзін дзень… Хіба мала? — абаперлася на локаць, уздыхнула. — Ну вось, дурная. Я ж усё гэта ведала. І заплакала толькі таму, што занадта добра ведала, і на хвіліну мне здалося, што гэта — страта, што чалавек нешта ў жыцці можа затрымаць.

— Слухай, ты што гаворыш?

— А што? — непаразумела спытала яна. — Ты ж ведаеш, я так і лічыла, што ўсё на адзін дзень… Мне толькі вось зараз на хвіліну стала сумна. Прабач… Нічога, зараз усё добра. Усё стала на ранейшыя месцы.

— І што, — спытаў ён, — гэта ўстойліва? Звыкла? Прыемна?

Толькі намаганнем волі ён прымушаў не дрыжаць свой голас.

— Але. Усе так жывуць, — сказала яна. — Сённяшнія звычаі, сённяшняя мода, сённяшнія кнігі…

— Гэта якія?

— Ты… «Братоў Стронгаў» чытаў?.. Ну вось… І іншыя з таго ж кола.

— Гэта аднадзёнкі, — сказаў ён. — Зразумей.

Размова пачынала цікавіць яго. Ён сапраўды ўспомніў, што заўсёды бачыў у яе руках амаль толькі такія кнігі. Крыўда ўсё яшчэ жыла, расла ў ім; жанчына гаварыла спакойным, амаль радасным голасам, быццам вызвалілася ад наслання. Ён помніў, што раней ён не быў так ужо занадта патрэбен ёй.

Відаць, і сапраўды акіян кветак зрабіў сваю справу. Штурхнуў яе да таго, хто быў побач. Адчула на хвіліну цеплыню да яго, убачыла сокала ў небе, а потым вызвалілася сваім звычаем.

Ён быў першы ў яе. І таму яна, адчуваючы, што канец, што вяртаецца да звычайнага шэрага дзён, што прайшоў той, адзіны ў жыцці дзень, якога ўжо не будзе, трохі паплакала. А там і забудзе. І нічога не зробіш.

А ён не мог без яе. І толькі гонар стрымліваў яго, не дазваляў зрабіць нешта абразлівае для сябе. Але ён задыхаўся ад гора.

— Гм, аднадзёнкі, — сказала яна. — І што? Таму і добра. Іншых і чытаць не трэба, бо адказваюць на ўчарашні дзень.

— Заўтра іх забудуць, — сказаў ён.

— Будуць новыя.

Гнеў пачынаў сляпіць.

— Ты нядаўна чытала Дос Пасаса, — сказаў Івар. — Ён — гэта «ўчора».

— Я толькі што дастала, — усміхнулася яна. — Для мяне — «сёння».

— А каб ты Шэкспіра толькі што дастала?

Яна, відаць, адчувала сябе азадачанай.

— Лухта, — сказала яна ўрэшце. — Вы, мужчыны, абрыдліва лагічныя. А мы жывём гэтым днём.

— Вы?

— Ну, я. І дарэмна я так забылася, што дала гэтаму чужому адчаю авалодаць сабой. Уначы ўсё перабольшваеш.

Ён амаль ненавідзеў яе ў гэту хвіліну.

— І ты можаш так жыць?

— Я заўсёды жыла так. Такія, як ты, — захопнікі. А такія, як я… Як у вас завуць тых матылёў, што жывуць адзін дзень?

— Аўсянікамі.

— Непрыгожа… Эфемерыда — лепей. Я — эфемерыда. Мне страшна, калі я ўяўляю ўсе вякі, што былі, і ўсе, што будуць… А ты клічаш мяне туды… А мне добра з маім таршэрам. Я не хачу, каб побач з ім…

— Што?

— Не хачу пампейскага свяцільніка і атамнай лямпы, якую калі-небудзь вынайдуць. Не хачу.

Ён сеў і закурыў.

— Што ж, — з сумнай усмешкай сказаў ён. — Сапраўды, нельга жыць ні ў якім дні, акрамя як у «сёння». Пра-а-авільна па форме. А па сутнасці гэта чорт ведае што. Здзек.

— Такія жанчыны.

— Мана! Мана! Як жа тады думаць аб дзецях?

— І яны будуць «сёння». І наогул, не хачу. Адразу, паслухайся цябе, папаўзуць бог ведае якія прывіды: «будучыя пакаленні», «святое мінулае», «праца для ўсяго гэтага», «вярніся да роднай зямлі». За гэта не плацяць! Нікому гэтага не трэба!

— Ясна, — сказаў Івар. — Я аднаго такога белетрыста ведаю. Ніжэй сярэдняй рукі. У яго таршэр… А паколькі… хто яго ведае, што ў сённяшнім мастацтве добра, а што дрэнна, які мастак выйдзе ў вялікія, а які не, то ў яго на сценах карціны Клевера… Пастаўшчыка двара яго імператарскай вялікасці… У кнігах ён, мабыць, не за імператара, а што на справе? Мяшчанота!

Спрэчка перайшла ў варожасць. Раніцаю Івара накіравалі ў Салотчу і далей. Ён ездзіў і ездзіў, імкнучыся забыць пра той прыкры выпадак. І не мог.

…І вось яны сядзелі на адхоне, а перад імі былі вільготныя паплавы, на якіх згасала вясёлка. Свяцілася толькі ля самай зямлі, як рознакаляровае вогнішча.

— Заўтра я еду, — сказаў ён другі сказ за ўсе гэтыя гадзіны.

— Куды? У заўтра?

«Лухта. Няўжо яна нарываецца на спрэчку?»

Івар скоса зірнуў на яе. Ніка глядзела на яго быццам са здзіўленнем, бо бровы няроўна прыўзнятыя. А можа, гэта іронія?

— У заўтра. Што перадаць?

— У мяне сваё заўтра, — здрыгануліся яе вусны. — Без гасцінцаў роднай Беларусі, без фатоннай ракеты і без мастака з Галынічаў. Майму «заўтра» не будзе справы да гэтай фікцыі.

— Добра, — сказаў ён. — Давай тады на развітанне з’ездзім ва «ўчора».

— Вельмі мне тое прыемна, — сказала яна.

— У будучыню не магу, — падаў ён руку, — а ў былое давай… Уставай.

— Што ж, падзецца ўсё адно няма куды. Давай тады паедзем.

Берагамі, зарослымі купамі дрэў, яны ішлі нядоўга. Пачаўся звівісты спуск уніз, да рукава Акі. З кожнай павароткай усё новыя і новыя, зялёныя, чароўныя краявіды ўставалі перад імі… А потым за адной павароткай адкрыўся вачам зялёны домік з дошак. Над ім клубіліся, як мірныя выбухі, пышныя зялёныя дрэвы.

— Гарадская станцыя чаўноў, — з сухой усмешкай сказаў ён.

— Гэта тваё «ўчора»?

Івару здавалася дзіўным, што некаторыя людзі так любяць мучыць другіх, але што зробіш. Трэба трымацца, як індзеец падчас катаванняў: рабіць выгляд, што табе робяць манікюр.

— Калі меркаваць па яе лодачных маторах, дык гэта «дзесяць год назад».

…Хлопец у цяльняшцы звалок да металічнага чоўна пераносны матор, усталяваў яго і, ні пра што не пытаючыся, торгаў за ланцужок бітых дзесяць хвілін, намагаючыся завесці сваю «канструкцыю». У яго было суровае аблічча, бо ён адчуваў свой абавязак. А на беразе па костачку ў пяску стаяла басаногая маладая жанчына ў штапельнай сіненькай сукенцы, зграбненькая, жоўтагаловая, як лотаць, і казала свайму марачку:

— Ты там босы не хадзі.Там тыя падсобныя чэрці накідалі дроту.

— Не пайду, — хмурыў белыя бровы марачок.

Жанчыне было шкада, што вось едзе мужык супраць ночы.

— Ты і не пад’еў, — сказала яна. — Табе з тваім… са здароўем.

— Ды што ты, Маша, — саромеўся марачок.

І адначасова касіўся на пасажыраў, нібы запрашаў іх у сведкі: вось, маўляў, баба. І непрыемна гэта, канечне, але што зробіш, баба яна баба, і лепей не супярэчыць.

— І ў Шатры не хадзі, Толік. Ну яго, кума, да д’ябла.

— Ну яго, — згадзіўся Толік.

— І правільна. — Жанчына, здаецца, прымушала сябе верыць, што яе Толік не пойдзе ў нейкія там Шатры. — А то гэты кум — толькі б яму гарэлка.

Калі белыя шлейфы пены закіпелі за кармою чоўна і постаць жанчыны на беразе стала маленькай, Івар спытаў:

— Жонка?

— Але, — сказаў марачок. — Год як жанатыя. Як з флоту прыйшоў.

— Балтыец?

— Чорнае, — сказаў марачок. — Вось тут і ўладкаваўся… бліжэй да вады.

— Дрыжыць яна за цябе.

— Баба, — прыемна пачырванеў марачок.

— А сам спаскі?

— Спрадвеку.

— Што гэта яна аб тваім здароўі так?

— Я застуджаны. Шлюпку нашу перакуліла, у лютым. Мілю праплыць аднаму лухта, а ўдвух — цяжкавата.

— З кім жа ты ўдвух плыў?

— З шатроўскім кумам. Яму ключыцу перабіла.

Абое зірнулі на марачка з некаторым здзіўленнем. Але ён глядзеў на сонца, што сядала ў люстра Акі, і быў абыякавы.

— Што за Шатры? — спытала Ніка.

— Вёска такая ля Старой Разані. Там шатры стаялі… гэтага… ну…

Батыя? — спытаў Івар.

— Во-во, Батыгі, — сказаў марачок, ужыўшы менавіта тое імя, якім звалі Батыя жыхары гэтага наваколля восемсот год таму.

Ніка, відаць, таксама ведала гэта, бо яе бровы трывожна ўскінуліся.

Івар пасадзіў Ніку далей ад носа, каб не накідвала пырскамі, скінуў з пляча спартыўную сумку і, дастаўшы з яе сваю куртку для дарогі, накінуў на вузкія плечы дзяўчыны.

— Сядзі, — сказаў ён.

Калі ён хацеў паставіць сумку ў нос — у ёй нешта звякнула. Паглядзеў — бутэлька гарэлкі, хлеб і бляшанка салакі ў масле. Успомніў, што хацеў пасядзець з аб’ездчыкам у Князеве, але той хату замкнуў, а сам паехаў у Разань. І ён, Івар, паставіў «скарб» у сумку і забыўся.

— Нібы на пікнік едзем, — сказаў ён.

— Які пікнік без гарэлкі, — сказаў марачок і філасофскі дадаў: — Скажу я вам, і не трэба. Самая гэта атрута.

Ветрык абвяваў твары, таму што човен аж ляцеў па імкліваму шклу вады. Сонца ўжо села. Нехта разліў на цэлай палове неба журавінавы сок. І ад гэтага здавалася, што Ака поўная не вадою, а крывёй.

— Было, — уздыхнуў Толік, нібы ў адказ думкам Івара.

І зноў Івар убачыў трывожныя вочы Нікі.

Яны выйшлі на шырокі абшар Акі. З захаду насоўвалася ноч. Высокі бераг, да якога яны плылі, быў цьмяна-крывавы, але згасаў на вачах, нібы зямля ўсмоктвала чырвань. У ярах берага ляжалі ўжо грыфельна-блакітныя цені.

— Івар! — сказала Ніка.

— Што?

— Не, нічога.

Нешта цямнела пад ярам. Проста закінутая царква. Яе не было ў той час, як прыходзіў Батыга. Значна пазней узвялі яе людзі, і не на самым месцы спаленага горада, а за валам, нібы баяліся старога месца, прымхліва думалі, што яно праклятае на векі вечныя. І пабудавалі тут, і нічога добрага з гэтай выдумкі не атрымалася. Пабудова як быццам засохла ў засені крывавых валоў: асінка пад іржавай скалой.

А над руінай уздымалася нібы вялізнае плато, вышэй за ўсе астатнія адхоны і стромы. Яно ляжала такое змрочнае, што веі Нікі здрыгануліся, нібы яна ўбачыла здань.

Дзень ужо згас, калі яны падняліся на крутаяр, не заўважыўшы вышыні вала, бо ён быў тут проста прадаўжэннем берага. Глянулі з вышыні на залаціста-сінюю раку. Рака спакойна прымала ў свае віры ноч.

…Перад імі ляжала нешта вялізнае, увагнутае, блакітнае і пустое, недзе далёка па акаёму акрэсленае цёмнымі, невысокімі, здавалася, валамі.

Яны спусціліся ўніз і апынуліся раптам у такім глухім маўчанні, што стаяла ніякава.

Уся гэтая катлавіна з яе бязмежнасцю і цішынёй, з блакітнымі ценямі і бязлюдствам нагадвала месячны кратэр.

Акрамя каменных і таксама нядаўніх слупоў і абваленых арак на адхоне — як сягае вока — нічога: ані каменя, ані руіны, ані дрэва. Нічога.

Цьмянела. На ультрамарынавым небе заварушылася нованароджаная зорка. А людзі ішлі ўсё далей ад Акі, да процілеглага краю мёртвага кратэра.

Падала ранняя раса, халадзіла ногі. Паабапал сцежкі цягнуліся рады чагосьці блакітнага. А Івар ішоў наперад, перад чужым хлопцам і не менш чужой цяпер жанчынай, і нешта сумна і гаротна сціскала ягонае сэрца.

Быў вялікі горад. І вось аднойчы падступіла пад яго забрала арда чужых людзей, якія жылі разбоем, як вялікія рыжыя мурашкі, і якіх ніхто не чакаў. Імчалі намётам, і была іх такая процьма, што нават людзі на вежах з жахам і гідлівасцю пачулі чужы пах. Пахла потам нямытых ад нараджэння цел і барановым лоем.

— Кху! Кху! Кху! — ляцеў з-пад частаколаў крык крумкача.

Яны знішчылі горад. Да апошняга бервяна. Апошнія абаронцы з малай дружыны Еўпація Калаўрата прыйшлі на папялішча і скамянелі ад гора. Колькі разоў потым даводзілася мужчынам славянскай зямлі стаяць на котлішчы і не ведаць, чый попел нясе унь той смерч?! Можа, попел збожжа, спаленага ў засеках, а можа, і попел сына?!

І Калаўрат гнаўся за Батыгай і сек ягоных нукераў так, што разжарваліся мячы… Разань манголы ўзялі толькі таму, што, перамогшы Кітай, узялі адтуль «парокі», сценабітныя машыны.

«Парокі» яны ўжылі і супраць маленькай раці жывых. І забілі.

І Батыга глядзеў на людзей, расціснутых пудовымі камяніскамі, з жахам і зайздрасцю:

«Былі б у мяне такія — трымаў бы іх супраць свайго сэрца».

Івар адчуваў, што ён быў бы бедны і слабы, — сляпое кацяня, забытае ў траве! — каб не жыў у ягоных жылах, разам з запалам сённяшняга змагання, дзень пагібелі Разані і, яшчэ больш, дзень Крутагор’я, у які яго, Івара, браты-беларусы ўратавалі ад татар славянскую і неславянскую поўнач.

І Цяпінскі, і Вячка, і Міхал Крычаўскі — усе яны былі ў ім. А ён быў — усе тыя людзі, што будуць. Усе.

Але што было да гэтага жанчыне, якая з неахвотай, толькі таму, што рабіць не было чаго, пайшла за ім на гэтую «экскурсію».

…Быў агонь… Быў потым жар… Цяпер нічога… Кратэр месяца.

Блакітныя радкі паабапал сцежкі — ён прыгнуўся, каб паглядзець, — аказаліся бульбай.

— Падсобныя гаспадаркі служачых, — сказаў Толік. — Нічыя зямля. Год як узаралі.

У бульбе сям-там нешта бялела, цьмяна і невыразна. Івар зрабіў некалькі крокаў па барознах і схіліўся.

— Што там? — спытала Ніка.

— Цэўка, — дзіўным (такога яна яшчэ не чула ў яго) голасам адказаў Івар. — Чалавечая.

Гэта была, сапраўды, галёначная косць. Івар асцярожна выйшаў да сцежкі… Ішлі доўгі час моўчкі.

— Чорт ведае што, — голас Івара сарваўся. — Што яны сабе думалі… служачыя?

Невымоўная пагарда прагучала ў яго тоне:

— Нельга такога… Не-льга… Першыя ж загінулі з усіх… Не ўваскрэслі… Горад лёг і не ўстаў… Бульба… Зямлі ім, падлам, мала, каб яны яе елі, зямлю тую, каб яны…

— Праўда, — сказаў Толік. — Непрыгожа. На могілках гарод развялі.

— Подла. Гэта ж суцэльныя могілкі. Тут невядома, дзе зямля, а дзе прах. Дык паважайце ж вы такую зямлю, гады. Не варушыце. Хай спяць…

Ён ніяк не мог супакоіцца і, нібы плуг жывых людзей, а не косці, вывальваў з зямлі, абурана кідаў словы.

— А каб яны бачылі, што гэты іхні мёртвы кратэр… не ўсё яшчэ на зямлі — помнік ім, няхай нават звычайны, з бетону… Тут — можна, бо яны ж бетону не бачылі.

— Дзяцей трэба сюды вадзіць, — змрочна і нібы засаромлена сказаў Толік.

Лапік бульбы скончыўся. Вакол стаяла блакітная нечапаная трава. Вышэй каленяў.

— Ты, хлопец, сакратара паведамі, — сказаў Толік.

— Пайду, — сказаў Івар. — Не паеду раніцай. Пайду.

— Абавязкова схадзі… Івар, — раптам вельмі ціха сказала яна.

На траве стала лягчэй дыхаць. Магчыма, таму, што дзірван надзейны хутаў тое, белае, шчодра рассыпанае ў бульбянішчы.

Івар некалькі хвілін ішоў моўчкі. Потым сэнс слоў дзяўчыны дайшоў да яго, і ён здзіўлена пакасіўся. Не, ідзе спакойна. «Таксама мне яшчэ дбайніца».

Падышлі ўрэшце да ўнутранага ўхіла валоў.

— А невысокія, — сказала раптам Ніка.

Яны падняліся на вал і раптам застылі. Пад нагамі была бездань. Злізаны часам, сточаны, вал усё ж зрываўся ўніз такой страшнай, асабліва ўпрыцемку, прорвай, што халаднела ў нагах. І ў сінім сутонні направа і налева, да самага далягляду, ішоў усё той жа страшэнны, мёртвы, бязлюдны яр.

Толькі тут ахапіла іхнія сэрцы тое, што знікла. І яны ўсвядомілі душою магутнасць працы тых, што ўсе паляглі тут, і веліч горада, які загінуў бясследна, так і не адрадзіўшыся.

Яны сядзелі моўчкі доўга-доўга, а яр падаў з-пад ног, нібы хацеў агаліць сэрца зямное, ішоў у абодва бакі, нібы хацеў абняць зямлю.

У кратэры сям-там пачыналі ўставаць слупы цёплага туману. Варушыліся.

— Бачыце той, самы высокі, — сказаў Івар. — Недзе там, на княжай палове, стаяў церам. Калі малады князь паехаў паслом у арду і яго там зарэзалі — Еўпраксея, жонка ягоная, узышла на вышкі церама і з дзіцём кінулася адтуль. Ведала, не абароняць.

Слуп стаяў і чэзнуў паступова. Відаць, патокі паветра зганялі туманы.

— Дзіўнае месца, — сказала яна. — Такі нечаканы сум. Уладны. Дзе-небудзь ёсць яшчэ такое?

— У нас ёсць, — сказаў Івар. — Друцк.

— Цікава, — сказаў Толік. — Што, усё гэтае — можа быць, каб так і знікла? Каханне такое. Засталося ці не?

— Засталося, — сказаў Івар. — У людзях.

Нейкае няпэўнае святло зараджалася за ярам, за пустым полем на другім баку. Яно было бязмежнае, тое поле. Бязмежнае і пустое і трывожнае сяйва паступова залівала яго, нібы там, за даляглядам, налівалася зарыва.

Ніка сцепанулася, можа, ад лёгкай жуды, можа, ад холаду.

І тады Івар дастаў свае «князеўскія» прыпасы.

— Вып’ем атруты? — сказаў ён. — Справім трызну, Толя?

— Самая атрута, — сказаў марак. — А і вып’ем. Такое ўбачыць, ды не выпіць.

— Вып’ем, — сказаў Івар. — За гэты народ, што там…

Марачок выпіў з крышкі тэрмаса і скарынкай падчапіў салакі.

— Бедны народ, — сказаў ён. — Збожжа сеялі — мякінку елі. Ездзіў на іх, відаць, хто хацеў. І шкада, што ездзілі. Бо вось ляжаць жа… Ён, народ гэты… у-у!..

Пакруціў галавою, бо слоў больш не было.

Сяйва яснела, ператвараючыся ў барву.

— За старога князя, — сказаў Івар. — Які ён ні быў, а лёг… І за Фёдара, што засяклі ў ардзе.

— І за ўнука, што… з маці, — шэптам сказала дзяўчына.

— Імя ж яго — не вем.

Івар выпіў. Трох чалавек маўчалі.

— Ведаеце што, — сказаў Толік. — Вы хвілін трыццаць можаце пачакаць?

— А што? — спытаў Івар.

— Я ў Шатры, да кума. Гэта дзесяць хвілін. Хачу на заўтра запрасіць.

І з гонарам дадаў:

— Сыну два месяцы.

— Добра, — сказаў Івар. — Канечне, трэба сказаць.

Толік пайшоў зрэзам вала, спусціўся ў катлавіну, знік з вачэй.

— Моцны, — сказала яна. — Расце сабе сярод гэтых руін, карэннямі камень ламае.

Ён змаўчаў. Не ягоная гэта была справа.

Яснела, гразнела зарыва. І скора стала зразумела, адкуль яно. Над бязмежным полем, адтуль, з-за яго абшару, выкаціўся вялізны, як шчыт, барвяны месяц. Барвяны, як рана, трывожны, як невядомая пагроза, ён усплываў з татарскага боку і асвятляў поле, глядзеў няўмольна на вал, на людзей, на зямлю.

— «Лісіцы брэшуць на барвяныя шчыты», — сказаў Івар.

— Гэта «ўчора»? — спытала яна.

— Не. Гэта і ўчора, і сёння, і заўтра. Гэта — заўсёды… Як той, чыя костка. І Толік. І яго сын. І заўтра гарэлкі нап’юцца, і кум прыйдзе… Ат, ды што там… І будуць успамінаць, як плылі…

Месяц наліваўся барвай, але здаваўся чамусьці менш пагрозлівым. Можа, таму, што ўсё было і ўсё будзе… Ух, як яны ляжалі калісьці, на полі: у купах, упяўшыся адзін аднаму ў глоткі… Дрэўкі дзід раслі з іхніх грудзей… А ў Толіка жоўтагаловая, як лотаць, жонка, і заўтра ён абавязкова вып’е. Усё добра, толькі ў яго, Івара, дзірка на дне жыцця… А іначай і жыць не трэба. Гары яно, такое жыццё. Без добрых людзей, якія былі, ёсць і будуць, без іхняй праўды, чысціні, без бойкі за ўсё гэта. Бо так вось здохнеш.

— Ты дзе? — спытала Ніка.

— Там, — сказаў ён.

Над полем уставаў спакойны барвяны шчыт.

— Разумееш, — сказаў Івар, — я сярэдні просты чалавек. Ад мяне не застанецца памяці. Я не веру ў бога. І таму я не магу жыць іначай, не адчуваючы сябе… часткай усяго, што было, ёсць і будзе. Іначай я памру, знікну… без слядоў. Як для цябе тыя… у кратэры. А каб не яны, каб не нашы беларускія хлопцы ў Крычаве і пад Крутагор’ем — уся зямля стала б вось такой.

Ён хітнуў галавою ў бок папялішча, налітага чарнілам густой цемры.

— А я? — спытала яна.

— Я кахаю цябе, — сказаў ён. — Але што мне ў адным дні? Ты мне… назаўжды, як гэты свет, і паплавы, і валы, і… Беларусь.

І, памаўчаўшы, дадаў:

— Нават калі мяне не будзе… А ты думаеш іначай… Таму — ідзі…

Выліўшы ўсё, што было на душы, ён неяк холадна і прасветлена паспакайнеў.

— Я пастараюся забыць, — сказаў ён.

Яна сядзела, схаваўшы пад сукенкай ногі і абхапіўшы іх рукамі. Сядзела, паклаўшы падбароддзе на калені. І ўсю яе, разам з курткай, накінутай на плечы, разам з удумнымі вялікімі вачыма і ссунутымі бровамі, заліваў зарывам барвяны шчыт, які ўставаў над зямлёй, вялізны крывавы шчыт.

— Налі, — ціха сказала яна.

— За што вып’ем? — спытаў ён.

— За княгіню з сынам, — сказала яна.

Яны выпілі тое, што заставалася. Потым Івар устаў, перахапіўшы бутэльку за рыльца, як гранату. Устаў і падышоў да краю яра, і яна ўбачыла на фоне барвянага шчыта яго вялізную постаць.

— Ты што? — спытала яна.

— У бок татар, — з нейкай адчайнай весялосцю адказаў ён. — Трымайце, д’яблы копчаныя!

І, выгнуўшыся, мятнуў… Асветленая зарывам, бутэлька праляцела над ярам, і палёт яе быў доўгі — здавалася, канца не будзе. Яна праляцела яр і процілеглы схіл ля яго і ўпала недзе далёка, вельмі далёка ад іх, у крывавым полі.

— Збірайся, — сказаў ён. — Дай руку.

Яна глядзела на яго знізу дапытлівымі, дзіўнымі, трохі нават страшнымі ў гэтым зарыве вачыма.

— Сядай, — сказала яна.

Голас быў такі, што ён сеў, хаця і ведаў: дарэмна.

— Яны прайшлі, праўда ж? — спытала яна.

— Ну.

— І мы?.. І я прайду, і ўсё?.. Такое кароткае ўсё?.. Прайшлі — і косткі ў бульбе?

Ён маўчаў.

— Івар…

Ён маўчаў.

— Я яшчэ многага не разумею. І я… не магу без цябе ў гэты кароткі час… Што ёсць я без цябе?.. А ты… Я, разумееш… я слабая, відаць… А ты, я не ведаю, што такое ў табе?.. Але нешта трывалае, магутнае… Я не ведаю, што яно, але яно перажыве.

Голас яе задрыжаў.

— Ты сказаў мне аб ім, а я не зразумела… Я, відаць, вельмі абразіла цябе… Ты павер мне: я зразумею, зразумею цябе. Ты для мяне… як першы крок да тваёй праўды. Мне страшна без яе…

Ён маўчаў. Ён не верыў пасля ўсяго, што было.

— Ты паехаў, і я зразумела… Калі ласка, не адмаўляй мне…

Івар працягнуў руку, яшчэ не разумеючы, што здарылася.

— Я раптам адчула: ні хвіліны не магу без цябе.

Рыданні аддаліся так раптоўна над гэтым ярам, над гэтым пустым кратэрам, над полем, паўзверх якога плыў расплаўлены і грозны барвяны шчыт. Яны аддаліся так раптоўна, што ён спалохана схапіў яе за плечы.

— Што з табою?

— Я была дурная… Я нічога не разумела… Калі можаш… даруй мне, Івар.

Барвяны шчыт плыў над імі.

Упершыню ў кнізе: Караткевіч У. Чазенія: Апавяданні і аповесць. — Мн.: Беларусь, 1970. — С. 92 — 111.
Перакладзена на рускую, польскую і балгарскую мовы.
Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 2. Аповесці, апавяданні, казкі. — Мн.: Маст. літ., 1988. — С. 340 — 360.