З запісных кніжак — 1982

1982

«…і кожны раз сэрца ягонае перапаўнялася горыччу, і гаркотай, і пагардай да нікчэмнасці людской — гэткае іншы раз выпадае на долю чалавека, які насмеліўся ісці па шляху, па якім аднойчы ішоў сам бог».
С. Унсет. «Улав».

Недзе да 1 — 5 чэрвеня скончыць 3 серыі «Замка».

Да 1 ліпеня — «Мсціслаў».
Да Новага года — «Каласы» (?).
Да Новага года скласці вялікі зборнік вершаў.
Да восені 1983 года скончыць «Каласы».

1/І. Пятніца.

Брыдкі дзень. Ноччу лёг ледзь не ў 5 гадзін (ішлі дамоў у 2 гадзіны, з вокнаў дома афіцэраў танцы). Устаў а 12-й. Шэра і дождж. Вечарам былі Адам з Марыяй і Генадзь з Янінай.
Перафразаваць: «Я ведаў розных людзей. І добрых, і сціплых, і адданых. Але як ты назавеш чалавека, які пераконвае, што ведае, аб чым думае сам пан бог? Чалавека, які запэўнівае, што ён — ягоны павераны? І гэта дапамагае яму адчуваць сябе ўсемагутным і кіраваць мной і табой. Дык вось, з’яўляецца чалавек з гучным голасам і сярэднімі разумовымі здольнасцямі. Ён занадта лянівы, каб зрабіцца земляробам, занадта дурны, каб зрабіцца інжынерам, занадта ненадзейны, каб зрабіцца банкірам, але… ён можа маліцца! Ён збірае вакол сябе іншых такіх самых. І вось нарадзіўся першы прарок… постаць бога вельмі зручная. Ты проста падбіраеш выгодныя табе пастулаты, а пасля кажаш, што іх табе пераказалі зверху. І ніхто не можа давесці, што ты брэшаш».

І. Субота.

Тая ж слата і шэрань. 0?. Дождж. Ані ісці куды, ані прымаць каго, ані працаваць. Тэлевізар — нават навагодні — бяздарны. Кніг талковых няма пад рукой. Добра пачынаецца год сабакі.
Як кажуць (нехта): «Жыццё забытае, развіццё забытае, яны глядзяць кіно».
«Я думаю, што з усяго, што паліцэйская дзяржава робіць са сваімі грамадзянамі, самае згубнае і недаравальнае — гэта перакручванне гістарычнага мінулага».
Р. «Хайнлайн». «Калі гэта будзе працягвацца».
(Н.Ф. «Знание», М. 1967, с. 215)
Ісціна неадольная і перад Воблікам яе чалавек не можа здрадзіць.

3/І. Нядзеля.

Раніцай нуль. У 22 г. — 3? марозу. Удзень іржава-брудны туман.
Сёння крыху разбір[аў?] кнігі.
І яшчэ — каркас (толькі галоўнае, пункцірам) пра Мсціслаў і Мсціслаўскі раён. Не ведаю, што буду пісаць, хрыбта так і няма. Здзіўляе, што пра праваслаўных дойлідаў і ўвогуле майстроў — нічога няма. Пра католікаў (і асабліва езуітаў) — усё, аж да сталяроў, бляхароў, атынкоўшчыкаў — да дробязяў.
У нас — абыякавасць да злачынства (і дагэтуль збольшага так), у іх — узвешаны і змераны кожны ўчынак.
Пачаў «Маці ўрагану». Радзіма твая прадаецца. Кожны псяр над ёю кароль.
Першы карабель, які прывёз у Амерыку неграў, называўся «Ісус».

4/І. Панядзелак.

На двары тое самае. Слата +2?. Дождж.
Прынеслі тэлевізар.
Прац[аваў] над «Маці ўрагану».
На ролю ў «Чорным замку» з кінафільма «Мэта» (Цэль) Ніаз — Гіа Гугунава.

5/І. Аўторак.

Слата і гразь. Дождж. Палова градуса холаду. Працую над «Маці ўрагану». Кепска.

6/І. Серада.

Мароз мацнее паступова. Сініцы шалеюць на скрынцы з салам.
Вельмі цаніў усе каштоўныя якасці ў сваіх падначаленых (акрамя ўмення самастойна мысліць). А пры размове з начальнікам адмаўляў у гэтай якасці і самому сабе.
Пра цэнз[ара]: «Недапушчальна, каб чыноўнік… вырашаў, што павінны, а што не павінны чытаць грамадзяне краіны, што яны маюць права трымаць у руках, а чаго не маюць».

7/І. Чацвер.

Мароз 14,5?. З раніцы было цудоўнае яснае сонца, пульхны снег (як там будзе з паездкай па Мсціслаўшчыне — невядома, давядуць заносы). Шмат сініц. Позна не спаў і ўстаў позна, а на 14.30 трэба да Рыгора.
16.30 — Таксі. Да Рыгора на каляды.

«Каляды ў доме генія»
Кватэра ў Грышы лепшая на свеце.
Тут філія Грунвальда ў кабінеце,
Ў шуфлядах вершы, лепшыя ў сусвеце,
Індыраў сотня скача ў туалеце.
………………
Між рукапісаў геній Барадулін
Згубіўся з жонкай, Ланай і Рыжуляй.
Вярнуліся ў 12 ночы. Зборы.

8/І. Пятніца.

У 8 устаў… Шэры дзень.
Усе вокны густа замерзлі. 19?.
14.00 выехалі на Мсціслаў. Завіруха, буран, ледзь не пахавала зусім. У 2 г. ночы ледзь дабраліся да Мсціслаўля.

О вы ўсе, якія міма праходзяць дарогай, зірніце і пагляньце, ці ёсць журба (туга, пакута, жаль, смутак, скруха), як мая журба.
— Чалавек ён — ані Хрысту ані Юду.

9/І. Субота.

10 г. усталі. Агляд горада. [Царква] Ал[яксандра] Неўс[ага], Мікал[аеўскі] касцёл, музей. На «казле» па горадзе і наваколлі. Абед. Вечар у хаце з 2[-ім] сакратаром і дырэктарам ГПТУ. Месячнае зацьменне.

10/І. Нядзеля.

Агляд горада. У 14.00 — ад’езд. У 20.00 у Мінску. У Мсціслаўлі — 25? марозу, у Мінску зараз (22.35 хв.) — 10?.

«Шантаж». За адзінае мы павінны быць вам удзячныя. Вы навучылі нас баяцца за будучыню Беларусі, шанаваць яе і працаваць для яе.

— Ён не бог і не папа рымскі, што, як вядома, бясхібны і бязгрэшны, і не кароль, памазанік божы, які, тым самым, не можа памыляцца. Ён усяго… І яго можна выклікаць у суд, хай сабе ён будзе сямі пядзяў у лобе.
— Гэта вы аб кім? Аб Гімлеры?

16/І. Субота.

Гор Відал. Віцэ-прэзідэнт Бэр.
Прызнак спеласці нацыі, калі яна можа ўжо адмовіцца ад двухсотгадовай хрэстаматыйнай легенды пра сваіх герояў, легенды, ад якой ужо бляваць хочацца, і мае смеласць, не баіцца сказаць пра іх праўду ў вочы. Вось кепскі военаначальнік Вашынгтон, вось Джэферсан, які піша «Дэкларацыю правоў чалавека», адзін з лепшых дакументаў чалавечай гісторыі, ведучы гаспадарку (і не ўяўляючы яе іншай), будуючы яе на працы чорных рабоў. Здзівіўся б, каб яму сказалі, што гэта палавінчатасць і крывадушнасць. Ну так, такія яны былі. А я, скажам, ведаючы шмат праўды аб дзеячах некаторых нашага адраджэння, не маю права гаварыць яе, бо мы не даспелі, бо я магу спаскудзіць высокую справу, якую яны, нягледзячы ні на што, рабілі, часта цаной жыцця і пасмяротнага дзярма, вылітага на іх магілы.
Горш таго, не маю права, бо сумленныя людзі палічаць, што я змыкаюся з Бэндамі (па-латышску «кат»), Абэцэдарскімі, скажальнікамі і перакручвальнікамі праўды і гісторыі, з пяткалізамі ўсіх масцяў.
Скажуць, што я раблю гэта з выгады, з угодніцтва перад сільнымі, чаго я ніколі не рабіў і чым усё жыццё пагарджаў.
Рана, няўчасна. Дайце юнаку вырасці і не баяцца самай жорсткай праўды пра сябе.

Юрысты-прафесіяналы. Сутнасць іхняй працы — не бачыць больш, чым патрэбна.

26/І. Аўторак.

Размытае ў шэрым сонца. 0?. Працую над сцэнай з пракажоным. Скончыў карціну з пракажоным.

27/І. Серада.

Дворнікі скрабуць тратуары. Ноччу была лёгкая завея. Зараз зноў дзень без неба і тры ніжэй нуля…
23.10 — Скончыў першую дзею «Маці ўрагану».

28/І. Чацвер.

Сонца. Сляпучае. Снег на даху кіно аж гарыць. Шкада, што нельга сказаць «Мароз і сонца…». Усяго — 5?. Галубы ў занорках паміж ляпнінай чысцяцца і грэюцца. Бліжэй да вечара купы рознакаляровых аблокаў.

Спыталі ў яго, колькі дурных у ягонай установе, а ён сказаў, што гэта цяжкае пытанне, што лягчэй сказаць, колькі там разумных.

29/І. Пятніца.

Раніцай — 9?, удзень — 5?. Удзень ледзь-ледзь пырскае сонца.
17.30. Прыедзе машына.
18.00. Выступленне на «Электроніцы».
Выступіў някепска, толькі мала было часу. Атрымаў гадзіннік, як Дзяржавін табакерку ад імператрыцы.

30/І. Субота.

Вельмі разумны чалавек. Ведае: певень стаіць на адной назе таму, што калі падыме другую, то ўпадзе. Напісаў пра гэта доктарскую дысертацыю. Абараніў.
Авохці мне –
Нехта спаў на мне:
Андарак не так,
І ў руке пятак (шастак).

Шастак — 6 срэб[раных] грошаў, 12 шастакоў — талер. Талер — 72 срэб[раныя] грошы.

— За што табе толькі плоцяць, калі ты гэтага не ведаеш?
— Мне плоцяць за тое, што я ведаю. А каб мне і кожнаму плацілі за тое, што ён не ведае, — не хапіла б залатых запасаў дзяржавы.

Плоцяць за тое, што дужа многага не ведае.

31/І. Нядзеля.

Някепска церушыць з нізкага неба снег. — 3,5?. Не паехаў у Заслаўе, а засеў за 4-ю карціну «Маці ўрагану».
12 г. — ад музея гісторыі ідзе аўтобус на Заслаўе. Званіла Гаранская. Там этнаграфічнае свята.
15 г. — скончыў 4-ю карціну «Маці ўрагану».

Гаварыў па тэлефоне з валідолам і матам у роце.

1/ІІ. Панядзелак.

Неба проста аж цяжкое, такое нізкае і тоўстае ад хмар. — 1?. Брыда дзікая, ад усяго гэтага баліць галава, а тут «Звязда» друкуе пра самадзейнасць (!), якая расшыфравала пад Веткай нотныя крукавыя запісы ХІ — ХІІ стст — (?!!?). А тут яшчэ трэба пісаць сцэну ў Радзівіла.

2/ІІ. Аўторак.

Раніцай расчыніў праветрыць: сёння не ўдасца сядзець пры адкрытай фортцы. Вецер б’е з боку вокан у гасціную, і кабінет адчувальна цяжкі, як вясной, але волкі і халодны. — 7?. І зноў няма сонца і нізкае неба. Узвыеш.

Прачытаў «Хроніку забойства, пра якое ведалі ўсе» Габрыэля Гарсіа Маркеса (Cronika de una muerto anunciada). Упершыню ўбачыў партрэт Маркеса. Мне здавалася, што гэта вытанчаны, сівы, па-інтэлігентнаму сухі чалавек з тонкім абліччам. А гэта сумесь Фернандэля і каўказца на рынку.
Адзінства формы і зместу. Ідыёцкае часам запатрабаванне, наконт класіцыстычных адзінстваў. А сядзіць яно ў нас. Ну, пісалі, вядома, Андэрсен пра жабу, Гюго пра Квазімоду, але сядзіць у нас, упарта, што прыгожая жанчына не можа быць сукай, што Хрыстос — верх мужчынскай прыгажосці (а гэтага не было), што той самы Андэрсен павінен быў мець аблічча тэатральнага любоўніка. І таўчэм мы гэта і таўчэм.
…Урэшце, азірнуўся на сваю морду. Я не зусім, здаецца, паганы чалавек, а… святых вон вынось. І суцяшэнне, што добрае віно можна піць і ў грубай шклянцы зялёнага шкла. А недзе варушыцца, што лягчэй за ўсё з крыштальнага келіха.
А Маркес усё ж застанецца для мяне тым, выдуманым. А для сябе пакіну, што ў яго добрыя вочы і злом броваў і смяецца белазуба. І яшчэ, што ён падобен на Шата Нішніянідзе, дужа харошага чалавека на маім шляху.

Задумалася «Прыватная гісторыя». Можа быць аднайменная аповесць. Гестапа будзе браць заложнікаў. Архіў [паліцыі?].

7.50. Скончыў сцэну ў Радзівіла.

3/ІІ. Серада.

Сонечна. Неба бясхмарнае., бляклае, як сабранае малако. Колеру Балтыкі ў задумлены, крыху праз сонца заімглёны дзень. Апоўдзень — 8?. Сініцы і вераб’і шалеюць над салам. Тоўстыя, з круглымі патыліцамі.

Забалоцкі прыслаў каляндар. Як заўсёды, пячаць ягонай натуры і, як заўжды, проста геніяльна, хаця назнарок робіць усё, каб не было прыгожа.<

5/ІІ. Пятніца.

Сонейка, сінічы і вераб’іны грай. І цэлы дзень справы. Прсота ператвар[ыўся] у «хадака».

Пазваніў С., што пагаварыў з кім трэба.

Смех і грэх. Мішка звоніць аб назве для залы карчмы «Нававіленскай». Ужо й на гэта мазгі не вараць. 2 стар. назваў даў — мала.

6/ІІ. Субота.

Сяджу бязвылазна, аж пухнуць ногі. — 8?, змрочна, туманна. Каляровую «сволач» сёння здалі. Што за дні такія.

Былі Кісялёвы. Размова аб карэктуры Коласа.

7/ІІ. Нядзеля.

Дробны пушысты снег валіць, і валіць, і валіць. Зноў проста заносы і пад снегам лёд. Каля нуля. І, кажуць, за горадам зноў буран. Во каб гэта зноў у Мсціслаў.

— Такі святы, што са звярамі ўжываецца. Ніякі сабака яго не ўкусіць.
Падумалася, што хай бы той святы прыйшоў у наш круг і паспрабаваў так уладкавацца, каб яго не пакусалі калегі.

21 гадзіна. Скончыў другую дзею. За няпоўныя (увесь час перарывалі) тры дні ўсю шостую карціну. Асвячэнне зброі, разгром Данавана, штурм Крычава, разгром і адыход пад Царкавішча. Вялізная карціна. Выціснуты.

8/ІІ. Панядзелак.

Прачнуўся і прывёў сябе ў лад позна. Снег ці адцерусіў, ці збіраецца церусіць. Ніколі не думаў, што зіма можа мець столькі шэрых, без твару, дзён. Восем градусаў марозу. Не працуецца, а з «Маці ўрагану» трэба канчаць.

Цэлы дзень людзі і званкі. Нудны, аж бляваць хочацца, візіт унучачкі са знаёмым з Адэсы, званок Т.Г. (як нашкіпідарылі іх, каб хутчэй гаварыў у пэўным доме, як быццам я назначаю аўдыенцыю, а не мне) і г. д. І за дзень ані радка.

Эпоха акцёраў! Пан Рэйган граў у кіно (больш чым пасрэдна), а зараз запраўляе светавымі падмосткамі, і фінал можа быць фіналам без гледачоў. Акцёр тэатра «Рапсодычны» Караль Вайтыла грае папу Іаана Паўла ІІ. Не гісторыя, а тэатр, не палітыка, а суцэльная — дый якая яшчэ бяздарная (туды яе!) — самадзейнасць.

Званіў Ганчароў. Сказаў, што канчаю і каб вызвалі.

21.20. Скончыў «Разгром пад Царкавішчам».

Ноччу на кухні выключыў святло, і ўспыхнулі на вокнах такія срэбныя, гіганцкія божынькавы ільны, заззяла за імі такая вялізная сляпучая (толькі трохі на сход) поўня, так заззялі іскры, што зрабілася радасна, як у дзіцячай казцы.
— Бы ў Мсціслаўлі, — сказала Валя.
І праўда, Мсціслаў, поўня, бязмоўная ноч.

10/ІІ. Серада.

18? палітычнага марозу. Увесь час думаў, чаго гэта я ўчора аблаяў Рэйгана? Што мне выбрыкі ягонай акцёрскай палітыкі? А сёння… Прадчуванне падвяло. Касцюшка пазбаўлены імя нацыянальнага героя Амерыкі. Мабыць, веруючы чалавек (хаця, які ён веруючы? Веруючы я, мабыць, нават нехрысць), а паставіў сябе вышэй бога, які ніколі не помсціў дзецям, а ўжо і продкам і пагатоў. Гэтак мы павінны былі ў вайну спаліць кнігі Гётэ і Энгельса, а зараз, у сувязі з абвастрэннем адносін з Ізраілем, спаліць кнігі Шолама Алейхема і Маркса. І ўвогуле, адабраць дадзенае чалавеку, які жыццём рызыкаваў за твой народ?! Часам думаеш, ці не ідыёт ён. І вось міжволі думаеш, а ці не агент ён польскай разведкі[...]. Бо нельга было больш пашкодзіць Амерыцы ў вачах людзей свету, якія могуць і не лезці ў палітыку, але якім дадзена сумленне, дадзена служэнне любові, подзвігу, адкрыццю, пазнанню і праўдзе.
Рацыя, што можна за дзвесце лет навучыцца рабіць адкрыцці і грошы, зрабіцца магутным, але культуры нават за дзвесце лет навучыцца нельга. І адвыкнуць быць хамам — хай ты сабе сын прафесара ці нават міністра культуры — таксама нельга.
Цяжка, мабыць, дзяржаве адчуваць, што ёю кіруе чалавек без пробліскаў чалавечнасці, удзячнасці, совесці і здаровага сэнсу.
Ён абразіў гэтым не толькі іх, ён мяне абразіў, Беларусь, якая дала свету гэтага паляка.
А ўрэшце, ці можа гэткае быдла кагосьці абразіць? Брыдка проста, што даводзіцца жыць з такімі на адным свеце.
А ці не пазбавіць і мне Касцюшку звання ўраджэнца Беларусі толькі таму, што мне не падабаецца тое-сёе з таго, што рабілася за апошнія гады ў Польшчы? Ды заадно прарабіць тую самую аперацыю з улюбёнымі Міцкевічам, Сыракомлем, Манюшкам, Рушчыцам і г. д. (ледзь не сказаў Пілсудскім, але спахапіўся). А што? А што? Як пісьменнік я важу, ва ўсякім разе, больш чым ён [Рэйган], як акцёр. А як дзяржаўныя дзеячы мы з ім аднолькавыя нікчэмнасці, шэлега ламанага не вартыя. Праўда ў яго розныя нейтронныя бомбы, а ў мяне толькі маё сумленне, але, я думаю, вышэйпамянёным людзям ад гэтага майго ўчынку было б больш прыкра.
Але ж і выхадка. Адным выбрыкам зрабіў болей, чым магло б пашкодзіць сваёй радзіме ўласнае міністэрства прапаганды за дзесяць год, каб спецыяльна задалося мэтай зрабіць як найгорш..
Нічога, не прыўнывайма, не будзем гэтак рабіць.

11/ІІ. Чацвер.

Сёння нясмелае сонца, на сонечным баку капае з дахаў. У дзве гадзіны дня — градус марозу. На балконе вытаяла з-пад снегу каліна, але птушкі яе чамусьці не ядуць. Сала ім падавай. Дурныя, дурныя, а сала любяць.

12/ІІ. Пятніца.

Між плюсам і мінусам будзе нуль. І настрой нуль. Нуль надвор’я, нуль часу. Ходзяць і ходзяць, працаваць не даюць. І ўсё трэба, сапраўды трэба. Справы Ларысы Сімаковіч і хору, справа этнографаў пры Заслаўскім музеі. Учора прынеслі канец паэмы Бітэля. Усім сапраўды трэба. Толькі мне працаваць — не трэба. А тут сёння пленум, а тут на тыдні секцыя прозы, і Васіль Б[ыкаў] просіць выступіць, а тут тое і сёе і непрыемныя звесткі. Чорт!

«Кожны раз, калі жанчына робіць мне гонар, сцвярджаючы, што я бацька яе дзіцяці, я ўспрымаю гэта як камплімент і адмятаю любыя сумненні, якія ў мяне могуць быць наконт гэтага,» — сказаў Аарон Бэр.
Гм!

13/ІІ. Субота.

Не зразумееш, сонца ці не. Але ўстаўшы, падышоў да акна кабінета, і ўспыхнула шкло ў слухавым акне дома насупраць, нібы там, на гары, жаркі пажар. І ўтрапёны гвалт вераб’ёў, аж вушы дзярэ. Зараз пайду і гляну з акна кухні… І праўда, сонца, спачатку яркая, а пасля ўсё больш размытая і туманная пляма з абаротнай коскай плямкі пад ёй — Хвастатае сонца. — 4,5?.

— Быў В. Жд[ановіч]. Размова аб лісце да Ц. Я. К[ісялёва] (помнікі архітэктуры). Даседзеў ледзь не да ночы, таму працаваў мала і кепска.

14/ІІ. Нядзеля.

Блішчаць на балконе апалыя ледзяшы і снег пад імі, як бітае шкло. Сонца зімняе, але глядзець на яго нельга, як учора. Два градусы марозу.

Тэатр памрэ? Ды ніколі.
Большасць баб (заўважыў яшчэ па Маскве) ідуць у тэатр не каб глядзець, а каб на яе глядзелі. Таму і ў кіно ходзяць халудрамі, бо там усё роўна цёмна, не відаць. Менавіта таму тэатр не памрэ. Ёсць жанчыны.

Гор Відал. «Бэр» пра французскую рэвалюцыю: «Я… решил, что настала новая эра в истории человечества. Потом я понял, что на старую дурную эру всего лишь напялили маску и в улыбке вот-вот обнажатся окровавленные клыки. Но в 1791 году я… был предан другой Революции».

14.00. Скончыў сцэну ў замкавых сутарэннях.

Джэферсан: «Мы не победили бы в революции, если бы наши руки были скованы наручниками закона », есть «особые случаи, когда законы бессильны и когда спасение лишь в твердой власти диктатора или военно-полевом суде».
М-та-ак!
Бэр: «… всё же я прожил счастливо, потому что мне удавалось делать на земле то, что я действительно люблю: воспитывать других, извлекать радость, развивая лучшее в мужчинах и женщинах, вдыхая в них жизнь, — и хоть я не преуспел в создании королевства, я оставил на своем пути истинные ценности, доказал сомневающимся, что у женщин есть душа, и научил добрую сотню молодых людей, как прожить жизнь самым достойным образом, без жалоб и бесчестья».

15/ІІ. Панядзелак.

У дадатак да ўсіх радасцяў падмога ў рабоце: няспынна, як чакуха па сякеры, чахкае на плошчы, на будоўлі метро капар (ці як там яго клічуць). Нешта забівае. Буду працаваць зачыніўшы фортку. Так чахкае, што аж дзіўна, як гэта не аблятае пяшчотна-пяшчотная шэрань — намаразь з дрэў.
Сонца ледзяное і халоднае. На паўкруглым даху кіно ланцужок чалавечых слядоў, нібы ў вёсцы нехта ішоў, лез на гурбу.

18.20 — 21. Скончыў «Маці ўрагану».

16/ІІ. Аўторак.

Шэрань танюсенькая, нібы на бровы злёгку дзьмухнулі цукарнай пудрай або кара пасівела. Дзесяць градусаў марозу і вінаватае сонца. На два[рэ] гарлаюць ва ўсе глоткі вераб’і. І — вясенні ўжо — спеў сініцы?

Бэйбас А. П. паспрабаваў артыкулам адкрыць кампанію супраць папы рымскага (узлом непрыдатнымі сродкамі; нельга з тонкім чэрапам гуляць у футбол, а з тоўстым — займацца пытаннямі філасофіі), але «кампанія» тая, па-мойму, пачатак кампаніі-абразы веруючым беларусам-католікам. Паслуга імя таварыша Мядзведзя.

17/ІІ. Серада.

Нейкае незразумелае сонца. У паветры і ў небе імгла. Тэмпература швэндаецца недзе ў межах мінус пяці, але пры гэтым рэзкі, дужа свежы вецер. Метро гэтае вылезе бокам: нармальнага руху няма, маршруты мяняюцца кожны дзень, забіваюцца нейкія трубы, а з іншых, адведзены аднекуль з-пад зямлі, гарыць газ. Гразь. Мінск, па-мойму, самы чысты горад краіны, стаў самым гразным, і немаведама, ці вернецца ён пасля гэтага ералашу ў норму (у нас гэта часта бывае так). Стукоча, грукоча, нясе пыл.

Мінулае наша — самае песімістычнае ў свеце, многае ў сучасным не дае падстаў для аптымізму. Аптымізм беларускі ў тым, што калі мы, нягледзячы на ўвесь песімізм і безнадзейнасць мінулага, усё ж жывём, значыць, у нас ёсць падставы гаварыць аб лепшым будучым: «Калі ўжо наша мінулае з намі нічога не зрабіла, значыць, і будучыня нам на плечы».

18/ІІ. Чацвер.

Наўскос падае вуліцай снегавая, дужа празрыстая завея. А ў закрытым двары гэтыя хлапякі рэюць, падаюць павольна. Дужа малыя і пушыстыя хлапякі. — 4?. У такі шэры дзень добра б на лыжах. Прайсці між узгоркаў, на якіх стаяць грывамі ліловыя лясы. Ісці доўга, а пасля напіцца вады проста з палонкі, хаця й не дужа хочацца піць.

Прохазка Георг (1749 — 1821, анатам, фізіёлаг, акуліст).
Падкалоць Жыдліцкага, што заснавальнікам фрэналогіі быў прафесар Прохазка з Вены (кніга выйшла ў 1784 г.).
Праца аб нервовай сістэме. Ох, гэтыя мне аўстрыйцы.

У 15 г. на секцыю прозы «Апавяданне ў часопісе «Маладосць» не пайшоў. На запрашэнні было дапісана рукой Юрэвіча: «Скажыце пра ўсё, што карціць і баліць». А я ніводнага апавядання за мінулы год не запомніў. А трэба было б сказаць: «Я дужа шкадую, што баляць мне ногі, бо мне дужа карціць даць нашым празаікам добрага выспятка пад тую самую паню».

Для «Шантажу».
— Сінтаксічныя і граматычныя памылкі зусім не перашкаджалі яму лічыцца буйным пісьменнікам і вучоным (пра І.).

— Абавязкі аднаго з сакратароў саюза не займалі, відаць, усяго ягонага часу.

Для ап[овесці] «Шантаж».
— Спачатку сваб[ода] слова, а хто правіць — гэта пасля.
— Угм. А вы пад[умалі], як гав[арыць] з палітыканамі на мове свабоды, маралі і г. д. З папугаем і то дагаварыцца лягчэй.
— Вось-вось. І прытым вам, пакуль вучоныя не дадумаліся, дадзена адна безумоўная свабода, свабода думкі. Дык не, вынь ды пакладзі ім яшчэ і свабоду слова! Дзіўныя людзі!

16.11 [хвілін] — замест п’есы пісалася «Прыватная гісторыя».
17 г. — у мяне Сяргей і Міша. Доўгая размова, да 2 г. ночы (Міша пайшоў раней).

19/ІІ. Пятніца.

Сімфонія працы. На вуліцы нешта раве, на сходах беляць, на вуліцы нешта чахкае. У паскораным тэмпе, каб сагрэцца, бо на вуліцы — 11,5?. Роў, чахканне. «Не завіце маю рэспубліку… краем фабрык дымных і машын». Абяцанае Грышава эсэ не пішацца, бо баліць галава, а не п’ю сто год. Ідылія. «Мароз і сонца». І грукат.

Дачытваю аднатомнік Паўстоўскага. Толькі адзін ён у мяне і ёсць. Сорак шосты год. Ведаючы абставіны эпохі і жыцця — страшна. Бо гэта і мой час. Не мог чалавек пісаць аб тым, аб чым фанфарылі. А не пісаць пісьменніку нельга. І як ён пакутна выкручваўся ў той жа «Калхідзе» і «Кара-Бугазе» (і ўсё ж выкруціўся, бо гэта магчыма чытаць і зараз, а тысячы кніг балбатня, горш чым утыль, сённяшнія ваніты, да якіх заўтра нікому не будзе справы, хіба што падцерці за імі), таленавіта выкручваўся, хаця і цаной кровападцёкаў, калі абзывае дачнікам чалавека шырокага і цікавага, і вешае С[таліна] і Калумба на адну сценку. І ўсё каб мець магчымасць напісаць «Мещорскую сторону». У апошнія гады толькі пазбавіўся ад клейны «рамантыка» (што, маўляў, ад яго сур’ёзнага патрабаваць) і змог пісаць больш-менш тое, што хацеў. Але ці не запозна было? Бо вымушан быў засалоджваць манеру, бо адзінай яго апорай, акрамя чыстага юнацтва, былі незадаволеныя жыццём і ўплывовымі мужамі пані, якія, мабыць, і зрабілі, што яго не з’елі да канца. Бо мы, якія адчувалі яго сэрцам, — што мы маглі? Мы, якія і самі бываем часамі кумірамі пань, каб часам гаварыць жорстка… Пісалі «мы скажем автору спасибо за то, что им воспета рыба», і заклікалі, што ці не час вярнуцца да людзей. А ён і яшчэ пара такіх толькі і былі з людзьмі. 43 — 44 гг. памечаны «Стары човен», «Снег», «Дажджлівы світанак», «Тэлеграма». Пісаць пра вайну ён не ўмеў, ды так, як піша В. Быкаў, яму б і не далі. Але ён ужо тады разумеў, што самы час пачынаць ратаваць людзей ад азвярэння, нагадваць ім, што свет не толькі рукапашная, што яна толькі непажаданы, брыдкі спосаб абараніць сады і лясы нашы. Адзін ён нагадаў, што «паміраць збірайся, а жыта сей».

Паўстоўскі. «Характэрны паступовы адыход ад рамантыкі» (гэта пасляслоўе). Калі рамантызм гэта вернасць, чысціня, дабрыня, любоў да неверагоднага — тады вядома. Толькі яшчэ і хваліць за гэта? Ён не рамантык, як і сотні людзей, што вераць, як я. І з якой радасцю ён, як толькі стала магчыма, кінуўся зноў у свае глыбіні паўз сетку, якой яго так няўхільна і добразычліва цягнулі на плыткую ваду. І колькі б ён паспеў зрабіць, не робячы рэверансаў, як нават у «Паўночнай аповесці»? гэта, лічы, казаў напалову амаль пяцьдзесят год свайго жыцця, плаціў за кожны сапраўдны вобраз надуманым. А ўсяго яму было дадзена 76 год і два месяцы. Заставалася, значыць, дваццаць з нечым год. Пісьменнік удумлівы і павольны. Пакуль акрыяў, пакуль развярнуўся — Яна тут як тут.

20/ІІ. Субота.

Сёння сонца, шмат сініц, дзесяць градусаў марозу. Але работы столькі, што няма калі глядзець на гэта. Адкладу эсэ для Грышы, трэба вычытаць «Маці ўрагану», можа, удасца здаць на машынку.

22/ІІ. Панядзелак.

— 6?. Шэра. І шэрань. Танюткая, аж бязважкая. Вельмі прыгожая: ствалы і больш тоўстыя галіны нібы расцвілі больш тонкімі, белымі і лёгкімі. Рабоце не відаць канца.

3«, «Фламенга» (?) і якімі «Віно з абдуванчыкаў» і якімі тыражамі выходзяць (гэта найбольш удатлівых і вязучых) Маркес…

23/ІІ. Аўторак.

Наша шэрань таўсцейшая, чым на тым баку вуліцы. Наша ўжо зусім як белы карал, хіба што напалову танейшая, а тая тонкая і як бы размазаная, уся будова дрэва відаць. Сем градусаў. Гэта «баба», што забівае жалезабетонныя палі, чамкае, чахкае і пакрыўджана свішча. Усё ж работаць пад яе акампанемент — геройства. Не магу думаць аб хворых, якія слухаюць гэта. І зноў замест неба шэры полаг.

Ездзілі ў «Івушку». Нічога не купілі. Падобнай безгустоўшчыны пашукаць. І гэта наша барацьба з «Індпашывамі» і «Обшчапітамі», у якой мы дайшлі да ручкі: «Руслан», «Людміла», «Лакамка», «Цвецічак», «Ягадка» — фантазія проста гофманаўская, дантаўская. Зверхвыбух звышфантазіі.

Скончыў праўку «Маці ўрагану».

24/ІІ. Серада.

У доме другі дзень не паляць, недзе прарвала трубу. Варта летам два месяцы (і так кожнае лета) сядзець без гарачай вады (аглядаюць трубы), каб узімку абавязкова здарылася такое. На вуліцы — 9?. Удома +9. Жывём хораша, на вокнах ужо не папараці, а дубова-тоўстыя яліны.

Бог ім даў свабоду волі. Толькі забыўся даць ім сумленне.

25/ІІ. Чацвер.

У хаце крыху цяплей, сяк-так пачалі паліць, дый на вуліцы ўсяго — 1?. Шэра. Шэрань на ветраным баку змяло, а там, дзе зацішак, яна падобна на ветхія, дзіравыя карункі, дзе ніці сякуцца і радзеюць на вачах. Паставіў новую скрынку сініцам, але сала нарэзаў задробна. Не хочуць тут есці, а спрабуюць сцягнуць, ставяць кавалкі на папа, а на большае не маюць сілы.

26/ІІ. Пятніца.

І зноў з раніцы такі туман, што нічога не відаць у двары. Цяпер крыху ясней, але гарызонт усё адно ляжыць недзе адразу за лечкамісіяй. 4? марозу. Дзе ў хатах людзі, там ужо зараз у некаторых вокнах лямпы. Праца ідзе марудна, на кожным слове званкі, візіты сяброў (не тых, каго хацеў бы бачыць), размовы па справах, спраўкі, якія можна зрабіць у бібліятэцы Леніна (у мяне лягчэй, не трэба шукаць і чытаць і, акрамя таго, я за гэта не атрымоўваю зарплаты і таму раблю гэта добрасумленна).

Першы візіт, якому рады. Прыйшоў Павал Дубашынскі…

Пайшоў вечарам. Адзін з самых таленавітых людзей, якіх я ведаю. І не толькі як акцёр, ён якраз менш за ўсё грае, хіба толькі сваю слаўную душу. Гэта як… дзядзькі такія бываюць на вёсцы: гавораць — заслухаешся, салавей, калі можна сабе ўявіць салаўя з пачуццём гумару, і ўсё гэта робяць, як кажуць, не для хлеба куска, а для пана Езуса.

Расказваў такія гісторыі, што смяяцца і плакаць хацелася, і — жывая праўда, якой не выдумаеш, хоць язык адкусі, хоць бэркавец паперы з’еш. І разумны, як не толькі мала хто з акцёраў, а і мала хто з пісьменнікаў. Мабыць, некаторыя і не вераць. А я веру, бо талент на незвычайныя здарэнні. Як і ў мяне. Трапіш, а пасля сам здзіўляешся.

І які талент увогуле. Расказаў чатыры голай праўды гісторыі, якія, каб запісаць так, як ён расказаў, — цаны б ім не было. Локці кусалі б усе нашы г… і не толькі штучна раздзьмутыя накшталт СУШ (і шыпяць жа ўсе!), але і сапраўдныя. І нават тое, што выпіў крыху, лепей за іхнюю, на людзях, цвярозасць. Як шкада, што прападуць! З усім трагізмам, гумарам, чалавечнасцю. Праўду кажуць, што калі ўжо таленавіты, то нават дровы таленавіта сячэ, нават малюе — на ўсе рукі майстар. А так, мабыць, і трэба.
Калі не ўгавару яго, лайдака, прапалі для Беларусі чатыры навелы, якіх ніводная літаратура не нюхала.

27/ІІ. Субота.

Пяць градусаў, а шыбы знізу заліты лёдам, і навакольная шэрасць уся струменіцца праз яго.

Для тых, адбірае гісторыю, адмаўляючы яе.
Памяць — гэта веды (і на 90 % веды аб тым, што і як было, гісторыя). Памяць без ведаў немагчымая, бо немагчымыя веды, веданне без памяці.
Памяць плюс пабудаваная, заснаваная на ёй Свабода Волі, свабода асабістага выбару, ёсць ужо свядомасць, усведамленне.
— Памяць, гісторыя, веды плюс Свабода Волі ёсць Свядомасць.
Яшчэ прасцей. Памяць і плюс Свабода Выбару ёсць Свядомасць. Як асабістая, так і грамадзянская.
Гуляючы словам, можна сказаць, што, калі ў Свядомасці адняць Свабоду Выбару, застанецца памяць, гісторыя, у якой мы ўсё, многае разумеем, але ўжо нічога не можам змяніць.

15.00. Марыя Іванаўна Канстанцінава прыслала з Масквы мноства ракушак, марскіх яжоў, марскіх грабеньчыкаў. Сапраўднае свята! Зноў работа «насмарку», сяджу і разглядаю, і на мора захацелася — смерць мая. Марскі вожык-«мышаня», вожык-«кветка», вожык-«долар». Грабеньчыкі перламутравыя, грабеньчыкі на ўсе колеры вясёлкі, зеленаватыя шарыкі — шкілецікі марскіх вожыкаў, грабеньчык «дзень і ноч» з Кітайскага мора (адна створка шакаладная, як тамтэйшая ноч, другая — белая, як сонца на сляпуча-белым танюткім пяску). І «кауры», грошы Палінезіі. Усё ж не зводзіцца на зямлі наша племя, у якіх карані ў зямлі, а галіны ў моры, якое ўсім належыць, без рас і нацый. Сустрэнемся выпадкова, і жыць лягчэй, бо ўсё гэта вакол створана нездарма, з мэтай. Нават гадаўё… Не, сёння свята. І лёд на вокнах растаў.

28/ІІ. Нядзеля.

Градус марозу. Рэдкія і дробныя, але пульхныя сняжынкі лятуць, як ім хочацца, многія нават з зямлі на неба. Вельмі ціха і нават сонна.

Самая вялікая ўзнагарода, калі цябе хваляць тыя людзі, якім табе неяк не здарылася ў жыцці выпадку дапамагчы і зрабіць дабро. І самая вялікая бяда, калі цябе лае і ганьбіць той, каму тое дабро ты ўсё жыццё рабіў.
Думаў над гісторыяй майя. Не толькі іспанская зброя і конніца, але і рэлігія, якая патрабавала чалавечых ахвяр, згубілі старажытную Мексіку. Тут кажуць аб неверагоднасці рабства пры такой багатай і сытнай культуры, як кукуруза, і што, маўляў, таму адпраўлялі на ахвярнік палонных, зачыналі з васаламі «вайну кветак» (калі васал ваюе цацачнай зброяй, а пан — сапраўднай, а «палонных» адпраўляюць на ахвярнік і з’ядаюць), з’ядалі рабоў і г. д. Страшна падумаць аб вывадзе (магчыма, няверным), які прыйшоў мне ў галаву. Так, расліннага бялка вышэй галавы, жывёльнага — амаль зусім няма. Каб задаволіць патрэбу арганізма ў бялку, чалавек павінен з’ядаць у дзень 10 кг бульбы (а калі толькі бульбы, то на чатырнаццаты дзень страўнік адмаўляецца яе ператраўліваць). Возьмем спрошчана. Галоўная ежа мая — кукуруза. У 1 кг сухога зерня 1, 34 кармавой адзінкі. У мясной муцэ — 1,6. Або яшчэ, у бульбе 2 — 3 % бялку. У кукурузе — 17. У мясной муцэ пратэіну 65 — 80 %, тлушчу — 8 — 10 %. Што жыве ў трапічных лясах Юкатану? 2 віды малпаў (адсюль адзін крок), тапір, ягуар (невядомы), дзікі індык і алень (рэдка). У насельніцтва бялковае галаданне. Хатніх жывёл, здаецца, амаль не было. Па святах, пасля вялікіх ахвярапрынашэнняў, чалавечае мяса елі не толькі жрацы і знаць, а ўсе. У вайне галоўнае было не захапіць зямлю (хапала сваёй) і не забіць ворага, а ўзяць яго ў палон. Забіць іспанцаў было б лягчэй лёгкага (атручаныя стрэлы былі), але яны, майя, сотнямі лезлі на іх і гінулі, бо жрацы за стагоддзі ўбілі ў галаву людзям, што толькі палон. Вінаваціць іх не падымаецца рука. Усе грамадствы на пэўнай ступені развіцця перажылі гэта. Але тыя, каго елі, былі і сталі рэзервам добраахвотных памочнікаў іспанцам (яны не ведалі, што іспанскія гекатомбы будуць лічыць пасля ўжо не тысячы, а мільёны галоў, што брыда людаедства ўсё ж не апраўдвае генацыду ў адносінах да шматлікіх індзейскіх плямён). За сто год «канкістадорства» насельніцтва толькі Мексікі паменшала ў 23 разы, г. зн., дзе жыло 230 чалавек, засталося 10. Адно людаедства, рэлігійнае, было заменена людаедствам «цывілізаваным». Гэта як у Германіі. Бедны саматужнік Гаген, у «Нібелунгах», піў кроў чалавечую. Ну колькі яны маглі там засячы людзей пад час бітвы ў падпаленым зале? Ну, сто. Кроў ста чалавек. Фашызм крыві не піў. Але са сколькіх мільёнаў ён яе выпіў.
Пагубіў ацтэкаў недахоп бялку; рэлігія з ахвярамі, якая вырасла на гэтай глебе; нянавісць патэнцыяльных ахвяр, суседзяў; тое, што іспанцы лічылі святой справай пазбавіць свет ад такой рэлігіі і гэтым апраўдвалі (большасць, мабыць, знаходзіла ў гэтым тое, што, яны кепскія, а я харошы) свае нечалавечыя зверствы.
Тут і пораху не трэба было. Усім абрыдла гінуць. А тут прыйшоў з усходу, ад мора белы пярнаты змей, калісьці выгнаны продкамі (а ўсе памяталі, што ён абяцаў вярнуцца), нясе маланку. І ляснула імперыя. Як усё, што заснавана на фанатызме, сцвярджэнні непахіснасці таго, што ёсць, жорсткасці, расправе з іншамыснымі, нежаданні думаць сваёй галавой.
Мне не шкада ні жрацоў, ні канкістадораў. Шкада, што пала ў руінах спадарожніца нават такога жорсткага грамадства, спадарожніца ўсякага грамадства. Пала бязвінная і вялікая чалавечая культура. Прыціснутая і ўсё ж жывая пала ў прах, рассыпалася, згніла. Бязвінная адказчыца за грахі тых, што так не давалі ёй дыхаць, так груба і так падступна катавалі яе.
Яны выблыталіся — хай сабе прыняўшы чужую рэлігію з яе аўтадафэ, стаўшы са жрацоў — біскупамі. А вось самы дакладны дагэтуль каляндар у свеце — загінуў. А вось кнігі спалілі. А вось мастацтва знішчылі молатам і агнём. Рэшткі ад яго засталіся. Знішчалі яго і старыя і новыя, рэнегаты і заваёўнікі, але каб не вартыя жалю рэшткі ягоныя не было б апраўдання перад ісцінай усім мільёнам гэтых існаванняў на зямлі. Пляваць бы нам было на тых, каго елі і хто еў. Каго забівалі і хто забіваў.

1/ІІІ. Панядзелак.

Слата. Тэмпература за першую палову дня дапаўзла з мінус адзін да плюс адзін. І такі самы, між поўднем і прыцемкам, стаіць дзень. Надзьмуў вусны на ўвесь белы свет і рассадзіў галак на тэлевізійныя антэны. Не на царкоўныя крыжы. Па-мойму, гэта помста таму архірэю, ці як яго там, які пісаў ябеду на Пушкіна, што ў таго «тучи галок на крестах». Павучаў, што трэба было пасадзіць на крыжы галубоў. Гэта ён не бачыў помніка Кацярыне ІІ пад сеткай і скіпетрам, які з гэтай сеткі выпер і стаў ад гэтых мілых птушак падобны на гетманскую булаву.

19.35. — Скончыў эсэ «Абраная», аб Украіне.

2/ІІІ. Аўторак.

З раніцы пахмура, — 1, у 14 г. — 4?. Лье з дахаў, усё мокра, усё плыве. Быў Адам М[альдзіс] па справах.
18.30. Сонца сядае, развіднелася да вечару. У акне аднаго дома далёка-далёка і калюча гарыць ягоны адбітак. І здаецца, што ў тым доме жыве Светач.

У 20.30 скончыў пераклад верша Майі Львовіч «На Волзе, у Ніжнім…» У 22.50 — верш «Апошні міг згарае ўшчэнт».

0.43. Скончыў пераклад верша Майі Львовіч «Адаму Багдановічу». Урэшце нехта, гэтая дзяўчына, аддзячыла яму і за мяне. Бо мяне аж калоціць ад злосці пры ўспаміне аб гэтым чалавеку. Напышлівы псеўдавучоны, які свету не бачыў за сваімі выгаданымі (і галоўнае, нуднымі) тэорыямі і ідэямі, ад якіх святых вон вынось. Праўда, няма горш за прэтэнцыёзную бяздарнасць, ды яшчэ і рэнегата. Я б на месцы Горкага не грошы пасылаў былому сваячку і надуманай велічыні (а не саромеўся ж браць), а выдаў бы гэты «Язык зямлі», а раптам там знойдзецца божая іскра хоць адна для нейкага там генія будучых стагоддзяў.
Сядзіць на фотапартрэце, падбіўшыся ручкай, Пляханаў гэткі. І — як паслугу — торкае: «Не перашкаджай жыць».

Ну так, нарадзіў. Вялікая паслуга для будучыні, ведаючы аб заразнасці, так легкадумна трымаў дзяцей, не думаючы аб мерах перасцярогі, аб тым, каб кожны бярогся, еў са стэрыльнага посуду, лекаваўся. Дурная справа не хітрая!
І ўсё пра сябе, усё для сябе, усё сам. Гразнова мне расказвала, што яны баяліся хадзіць да яго, бо, як пакладзе на стол гэты жалезабетонны блок рукапісу ды як пачне чытаць — усе пазасынаюць. Ну, гэта, паложым, не прыклад. Пачні чытаць «Загублены рай», і мы паснем. Маглі не разумець яны, магу не разумець і я (хаця, каго сагрэе кніга, у якой нічога няма для нас сённяшніх, якая ўся і толькі для будучыні), але яго адносіны да сына і ягонага служэння сваёй зямлі, выпакутаванага ў маральных і фізічных цярпеннях — гэта ўжо занадта. Каб у мяне быў сын і ён быў Багдановіч (Катул, Дантэ, Купала, Лермантаў, хто хочаш), я б кожны дзень у ладкі біў ад радасці, што ён зацьмявае маю справу, забівае мяне, што я перад ім толькі цень слабы (значыцца, я не толькі вершы, значыцца, я і такое зрабіў).
А тут с… пры знемагаючым сыне на аб’ект яго любові, сунуць у юрыспрудэнцыю («я шар земной чуть не весь обошел. Где нет юристов — везде хорошо»), якой той не цярпеў, замест справы жыцця, філалогіі і школы Шахматава. Толькі таму, ці ведаеце, што іначай «Лёва не зможа аддацца матэматыцы».
Ён і аддаўся. Вось толькі ці хацела матэматыка, каб Лёва яе ўганорыў і аддаўся ёй. Я нічога пра Лёву не хачу сказаць, можа, быў і дужа харошы чалавек, і праяўляў матэматычныя здольнасці (як тысячы тысяч). Ва ўсякім разе, не Галуа. Але гэты Лёва разам з яго матэматычнымі здольнасцямі ўжо ў мяне кожную ноч сніцца ў пячонках. Сядзіць і на ваніты цягне… Ну добра, усе дзеці роўныя, і ёсць Лёва са здольнасцямі (дарэчы — няма прычыны ўдакладняць, але ён, па-мойму, пражыў даўжэй за брата, не кажучы ўжо пра татачку з ягонымі сямюдзесяццю васьмю гадамі, у параўнанні з векам сына — Мафусаіл. Тры з гакам сынавы жыцці пра рэкі Афрыкі пісаў).
Але бачыць, якое арляня вылупілася ў тваім курыным гняздзе, і не памагчы. Ды я б разбіўся, надарваўся б работай, каб было і Лёву і Максіму.

Не, апантанасць уласнай бяскрылай шызафрэніяй.
І быць у Сімферопалі, калі сын паміраў побач, рукой падаць, бяссільны, самотны, аддадзены на літасць чужых людзей, забыты ўласнай радзімай, якая займалася рэвалюцыямі, і [не] паехаць. Ну, гэта ўжо не!

3/ІІІ. Серада.

Ранняй раніцай быў нуль, удзень нешта плюсавое, зараз падмарожвае. Увесь дзень ліло, ляскала з дахаў. Гніль і кашмар. Раніцай ездзіў на Камароўку, купіў мяса, рабіць паляндвіцы. Вось чым даводзіцца займацца. А на самай справе ніякае мне мяса, патрэбна мне было несалонае сала для сініц. Бо ўчора здарылася дзіва: ніколі б не паверыў, што такія слабенькія могуць — усім гамузам — і вельмі асцярожна, без крыку, каб не звяртаць на сябе ўвагу, сцягнуць з кармушкі кавалак сала шырынёю амаль з маю далонь, таўшчынёю пальцы ў два (памыліўся, дзіркі ў кармушцы зрабіў завялікія) і даўжынёю сантыметраў у 20 (гэта, лічы, грам трыста, а то і болей). Проста, узвядзенне егіпецкай піраміды. Новы кавалак я прывязаў, хай ядуць на вачах, а тое ж, мабыць, адабраў нехта.

4/ІІІ. Чацвер.

Зноў лье, і, мабыць, ужо другіх марозаў не будзе, бо па дрэвах у парку, як ішоў у саюз, сядзелі здаравенныя, як крумкачы, і сур’ёзныя, як крумкачы, гракі. Адусюль вада. Тры градусы цеплыні. Птушкі, мабыць, знайшлі-здабылі сабе нешта іншае (не ўсё ж сала, сала трэба ў мароз). Але ўсё ж спрабавалі ўкрасці кавалак, але толькі паварушылі, падцягнулі да латка, абхітрыў я іх.

5/ІІІ. Пятніца.

Сёння зноў ліло, было сонца, ішоў у Дом кнігі паўз сквер і стары горад, і было пакуль што яшчэ няпэўнае і нясмелае зімняе адчуванне маладосці і вясны, тое, што ў Рушчыцаўскім «Ля касцёла», тое, што вясной на могілках, дзе ляжыць бацька, калі гэтыя свінні яшчэ не разбурылі царкву, на званіцы якой ён, яшчэ дзіця, званіў на вялікдзень.
Пяць вышэй нуля. Галіны аранжавыя ад сонца. Лёгкая нясмеласць у кроплях вады, подыху паветра, ва ўсім. Тут бы сесці на сонцы, у зацішку, ля цёплай сцяны, на якой шэраная парэпаная шалёўка. І слухаць, глядзець.
Вечарам былі Генка з іншымі. Пасля Дубянецкі.

6/ІІІ. Субота.

Пачалося з сонца, а пасля дзень нібы спахапіўся, што даў занадта і ўзяў дадзенае назад, затое холаду адбавіў з трох да двух градусаў апоўдні. І яшчэ падаруначак: па крыху нагрэтай учора зямлі сыпануў сівізны. Зямля гусцей, асфальт радзей прыпудраны белым. Учора даў абяцанку, абавязак нават, што да новага года скончу «Каласы» (хітры чорт Дубянецкі, проста малайчына, як гэта ён можа дабіцца свайго). Што ж, не хочацца дужа, а трэба брацца і забіваць іх, ссылаць, здзекавацца.
Гэта шмат работы. Год дванаццаць назад мог і па дзесяць — чатырнаццаць гадзін сядзець за сталом. Не ведаю, ці здолею зараз. Наўрад. А калі паспрабаваць. Апошні рывок, каб хаця і кішкі парваць, але — па ўсім.

7/ІІІ. Нядзеля.

Сонца на дварэ. Усе дзверы на кухню з кабінета адчыненыя, і сонца дастала збоку ледзь не да столі, запаліўшы зялёна-сіняе і такое парчовае вакол павіна вочка на пяры, засунутым за партрэт Багдановіча. Сёння аж 8?, сініцы «саізволілі» вярнуцца да скрынкі: ці яны не любяць сала і дзяўбуць цераз сілу, толькі каб перасіліць, адолець мароз. Ці ў адлігу нешта іншае знаходзяць есці, але сёння ў сонечны мароз іх хаця лыжкай сёрбай, а пазаўчора было менш, самыя галодныя ці самыя лянотныя.
«А высачэнная ж была бамбіза. Як казаў адзін старажытны князь, параіў бы я гэтай паненцы бортніка і добрае лезіва».

8/ІІІ. Панядзелак.

Восьмае сакавіка падарыла жанкам з ранку дзевяціградусны мароз, але і шмат сонца. Так шмат, што апоўдні быў ужо толькі адзін градус. Сонца многа (яшчэ дужа рана быў такі дымна-вішнёвы ўсход), а настрою ніякага няма. Душаць справы, ды ўсё непатрэбныя. Вось плюну на ўсё і ўсіх, бо іначай не выдрапаешся ніколі. Неяк брыдка ўсё, нягледзячы што многім і многім куды горш за мяне.

9/ІІІ. Аўторак.

Зноў сонечна, зноў зусім бясхмарна. Толькі на ўсходзе, дзе сонца, лёгкая дымка і — там, дзе ім пакуль яшчэ можна, — смачныя круглыя дымы. На пяціградусным марозцы ім лёгка і весела стаяць у паветры. Вось так кругла стаяць.
С. Я. П. Калі проста вума няма, то адкуль дзяржаўнаму розуму ўзяцца?

10/ІІІ. Серада.

З апоўдня за гадзіну тэмпература ўзнялася з 2? да 3?. Лёгкія, як туман, хмурынкі толькі недзе на захадзе, і ад гэтага неба як размазанае. Затое рэзка і станоўча, у зеніт, перакрэслівае яго цень самалёт. Работы шмат, непатрэбнай, работа валіцца з рук.
Дзень смерці Кастуся [Каліноўскага].

11/ІІІ. Чацвер.

Нельга сказаць, што змрочна. Пахмурасць нейкая прасветленая. Тры градусы марозу. Ніяк не магу скончыць хроніку Бітэля пра Філіповіча. Наблытана шмат, і ўсё ж, нягледзячы на гэта, буду раіць Дубянецкаму выдаваць. І так няма гісторыі, тым больш гістарычнай паэмы, дык яшчэ і такую (хаця б) не выдаць. Ну і потым грамадская несправядлівасць. Як успомню, што супраць яго было гэтае быдла, не тым будзь памянута, Ц. С. Гарбуноў, дый не толькі ён, дык усё б я, здаецца, Бітэлю зрабіў, толькі б яны ў трунах (а некаторыя яшчэ і ў ложках) перавярнуліся. А каб яшчэ тыя, што яшчэ ў ложках, патрабавалі, каб перавярнуцца, санітара, дык і ўвогуле было б добра.
А свая праца стаіць.
Мерыў шчыкалкі з гэтага дня на працягу некалькіх дзён. 28 — 29 см. А ў ікры 43 — 45?. Пухнуць ногі, і ніхто не ведае, што такое.
15.15 — Ехаць у медінстытут з Данілам і Кісялёвым выступаць.

12/ІІІ. Пятніца.

Мокрыя дахі, нізкае неба. Начны снег раніцаю ляжаў толькі сцежачкамі між дрэў, там, дзе не ходзяць і не ездзяць. Амаль два градусы цеплыні. Скончыў урэшце хроніку Бітэля. Чужое, а выдаваць трэба. Ва ўсякім разе, трэба паспрабаваць. І сёння яшчэ зноў нялюбая праца: эсэ, вычытка перакладу і інш. Ну ўжо скончу, а там…
Хімік Куртуа, якому кошка перакуліла рэактывы, гуляючы, і атрымаўся ёд. Крысталы ёду трапілі ў спірт. Вывад: трымайце ў лабараторыях і кабінетах катоў. А раптам адарве непатрэбны канец рамана і выявіцца якраз у меру, г. зн. геніяльна.

13/ІІІ. Субота.

14 г. Былі дзяўчаты. Гаранская і адна мастачка. Прынеслі герб і спражку.
Пішу рэцэнзію на Бітэля. А на двары +6. Ад дрэў няясныя, празрыстыя цені на асфальце і мурах. Такія нясмелыя і няўлоўныя, бо на небе ўсё ж нейкая рассеяная мара-дымок, хаця на сонца ўжо нельга глядзець.

14.54 — Скончыў рэцэнзію на «Сказанне аб Апанасе Берасцейскім» П. Бітэля.
Перапісаў рэцэнзію для выдавецтва…

Рэжысёр «Тайны Эдвіна Друда» Аляксандр Арлоў. Сцэнарыст Георгі Капралаў. Той. Напісаць бы яму ліст: «Містэр Дж. А. Капралоф. Віншую за самы цудоўны англійскі фільм, які я бачыў. З павагаю да Вас польскі пісьменнік Ул. Караткевіч».

179 г. між «парадамі». У гэтым годзе т. зв. «парад планет». Мінулы быў у 1803 годзе, бачыў мой прапрадзед, хаця і не цікавіўся гэтым, хіба што гартаючы «День в руце». Наступны — у 2161 годзе, праз дзвесце [трыста] год пасля нараджэння майго дзеда (1861 г.). Ці будзе каму прымаць гэты наступны парад. Толькі б у іх, божа, хапіла розуму. Мне што, я не дажыву. А вось дзеці іншых, хай незнаёмых.

14/ІІІ. Нядзеля.

Наташа прыйшла. На вуліцы градус цеплыні, пушысты снег сям-там заляпіў дрэвы, сеецца павольна, падае на мокрыя дахі.
Трапіла ў рукі «Звезда» 1972 г. № 4, 5. Там хроніка нейкага А. Сапарава «Опасные комедианты». Чытаў ад няма чаго чытаць — не ўсё ж чытаць Чорнага, Стывенсана, Дастаеўскага і нават Дзюма. У крайнім выпадку можна і гэта. І пляваўся. На кожным кроку жудасць, неразуменне эпохі, чэкісты гавораць на мове Разуміхіна (не памятаю, здаецца, яго: «статеечка», липовый документик«, «чертежик», «ребятки»).
І на кожным кроку ляп. Князь Мікалай Дзмітрыевіч Галіцын робіць дамскія туфлікі, каб не памерці з голаду. Інакенці Інакенцьевіч Замяцін абураецца (гэта Галіцын перадае яго словы): «…дико и чудовищно, чтобы русский князь, потомок Рюриковичей, подыхал с голоду». Значыць, або прадстаўнік добрай дваранскай фаміліі Замяцін не ведае, або Галіцын не ведае сам, што Галіцыны не Рурыкавічы, а Гедымінавічы, як і Трубяцкія. Здыхаць з голаду, вядома, усё адно цяжка, Рурыкавіч ты ці Гедымінавіч, але сумняваюся, каб Галіцын такога не ведаў ці Замяцін памыляўся, а Галіцын гэтай ягонай памылкі не заўважыў. Быў такім чынам нечым накшталт шызіка, які з розуму выжыў, і прашчалыгі Пецькі Шаўцова. І ўжо калі князь Гедымінавіч разбіраўся ў ботах і добра іх шыў, то савецкаму пісьменніку (а пісьменнік, відаць, калі друкуе «Звезда») сорам не разбірацца ў генеалогіі тых, пра каго ён піша. Не ўжо. Калі шавец, то ведай тонкасці рамяства. Калі пісьменнік, то ведай і рамяство і генеалогію, калі ўжо ўзяўся.
А то піша і піша. Калі князь, то Рурыкавіч (а яны, як вядома, лічыліся пры Раманавых… ну… мо на палову прыступкі ніжэй за Гедымінавічаў; магчыма, Раманавы рабілі гэта назнарок, маючы на ўвазе і сваё паходжанне, хаця і яны Гедымінавічамі не былі).
А то яшчэ «Угренинов — настоящая русская фамилия, не то что Шильдер». Ну понятно, фамилия стала русской, может, за десять поколений — как Фонвизин, — и люди стали русскими. Только нельзя называть чистейшим образцом русской фамилии — фамилии, которые сами говорят о происхождении предка: Хазаринов, Татаринов, Евроинов, …Угренинов («угры» — венгры). Так что последняя фамилия это Венгеров, Венгерцев. Гавора сабе і гавора.

17/ІІІ. Серада.

3 г. 58 хв. Скончыў эсэ «Мой се градок». Лёг а палове пятай. Устаў у дзесяць. Вады не было. Пакуль пайшла, пакуль валэндаўся — 12.
Апоўдзень +4. Неба без хмурынкі. Сонейка ў небе, птушачкі цывікаюць, машыны на Энгельса і метрабудзе равуць. Добра, што побач ЦК і ўсё ж крыху саромеюцца пусціць, скажам, каменедрабілку. І ўсё адно гэты творчы акампанемент буду слухаць яшчэ два гады, калі, вядома, абяцанка не будзе цацанкай. А так харошы дзень, ясны.
Панясу «Мой се градок» у «Маладосць», дзе здаюць нумар, а спахапіліся, што Кіеву 1500 год, толькі за некалькі дзён да здачы і, як заўсёды ў іх, патрабуюць, каб работа была зроблена ўчора. Урэшце, чаго гэта я разбурчаўся, з «тоўстых» — адзіна прыстойны, да гэтага быў, часопіс.

Прозвішча з прыдомкам: «Двухбабны-Аднажонец». У першыя гады пасля рэвалюцыі, калі нахлынулі ў гарады з рознага Пашахоння. Рэальна: так як Дамачкін-Візжашчык і Нагорнічных.

18/ІІІ. Чацвер.

Халодны рэзкі вецер пры 2? холаду. Халодны брыдкі дзень. Раніцай Арлен. Цецярына і Барушка зноў трындзяць нешта, што «Апакаліпсіс» — рэлігія, што «нявер’е ў аўтарытэты» — гэта нявер’е ў аўтарытэт «самога» т. П., а не нявер’е ўвогуле. Хадзіў у Дом кнігі, узяў цук[ру] і каўбасы, аддаў Дубянецкаму рэцэнзію на Бітэля, узяў на пераклад Махтумкулі.

19/ІІІ. Пятніца.

Градус марозу, а неба навісла і не рухаецца, хаця вецер пагойдвае галіны дрэў і ліхтары над вуліцай. Калі неба не рухаецца, а вісіць — гэта дрэнна.

Гейнэ, па-мойму, і дагэтуль не могуць дараваць не за тое, што ён быў хрышчоны яўрэй, які ненавідзеў пан-германізм і ўсякі «пан…», спачуваў «прывіду камунізму» і здзекаваўся з узнесеных на вяршыні Парнаса дрэнных літаратараў, а таму, што ён адзін з раздзелаў «Падарожжа на Гарц» запісаў так:
Раздзел
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ямецкія цэнзары . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
балваны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
А хто ж гэта ў якія часы даруе?

Быў Дубянецкі, прынёс пап[еру], доўга сядзелі, гаманілі.
Ці не на моцны вецер і мароз?
У размывах хмар сядала дужа аранжавае сонца з вельмі чырвоным арэолам вакол яго. Паглядзеў на яго. Пішу, а сам кончык пяра і літары ля яго крывава-чырвоныя.

20/ІІІ. Субота.

Сёння градус цеплыні, але холад, бо ў кватэры не паляць, і моцны вецер. Суцяшэнне толькі ў тым, што не ляжыць нерухома, а крыху бяжыць, гэткае сабе кіле шыняля ніжэйшага афіцэра з блакітным і белымі размазюкамі. А вось і сонца на імгненне высмехнула, а тут жа пляма і доўга не будзе.

Дастукаўся! Прынёс Н. Трухан афішу, газетны водгук і праграму «Ладдзі Роспачы». Дык вось там, у спіску дзеючых асоб. Дастукаўся. На маленькую старонку аж два парадоксы. Папa выконвае Ю. М. Фейгін, а кaта — О. А. Караткевіч. Такі з яго поп, як з мяне кат. Удружылі мне землячкі, удружылі.

21/ІІІ. Нядзеля.

Сонца ззяе яснае, як сапраўднай вясной. Але вясна хлусіць. Халадок. Тры градусы цеплыні, а між дрэў і на дахах, дзе цень, усё яшчэ ляжыць наздраваты снег-лёд, і ад яго бягуць струменьчыкі. Праўдзівей, цягнуцца, распаўзаюцца вільгаццю па дахах, ціха высыхаючы на сонцы. Калі-небудзь усе мае назіранні будуць вось так, з акна. Трэба мець тупую мужнасць паступова згаджацца з гэтым: не было б горшага.
Кепска я разбіраюся ў тым, хто што робіць з так званых «дзеячоў», але думаю, што разумею рэдкія зрухі сэрца чалавечага. Не люблю газет і радыё, але сёння вось даведаўся, што Хамейні з серады спыняе ўсялякую палітычную дзейнасць. Калі не падманвае, калі гэта не палітычны выкрунтас, на які заўсёды ловяцца людзі, то гэта (хочацца ў такое верыць) проста ўсведамленне таго, якая гэта лухта «ў паранджы» і «без паранджы», «агульныя з жанчынамі» ці «асобныя» басейны (мне незразумела і абрыдліва, а для іх, можа, нейкі сэнс, і тут яшчэ падумаеш, ухваляць такую гавённую рэвалюцыю ці не), якая гэта лухта ў параўнанні з тым, што даводзіцца «аддаваць канцы». Не на полі бою і не на пласе, там варта, а вось тады, калі магчымы спакойны роздум.
Скончыў рэцэнзію на Ліпскага, Рыбака, Іпатаву.

22/ІІІ. Аўторак.

У 9.55 — 3? марозу, а сонца на ўсё неба. Снег між дрэў злежаны да тонкасці і васпаваты. На К. Маркса дворнікі саскрабаюць з тратуараў ужо зямлю. Дах кінатэатра толькі што ў мокрых разводах. Птушыны гвалт стаіць зусім весні, скора ім не спатрэбіцца мая кармушка і маё сала. Можа, хаця колькі там іх з дапамогаю гэтага зіму перажылі. Плыве з акон. Дзень будзе ўвогуле цёплы, калі не нагоніць хмары.

Шчадрына была цэлы дзень. Умучыла нас. Няшчасная. А ўсё таму, што жыве для іншых. Для мамы (ну, гэта трэба), для ўнукаў (і гэта часам трэба), для дачок, для зяцёў (а ў гэтых дзе адчуванне, што яны мужчыны, што яны самі!). І для людзей.

23/ІІІ. Аўторак.

Нягледзячы на чатыры градусы цеплыні, снег у цяні не тае. Але, нягледзячы на снег, так цёпла, так вее бясхмарным небам і ветрам, такія сінія цені ляжаць (зімой яны на снезе таксама сінія, але якія ж нежывыя, а тут аж дыхаюць) на зямлі, снезе, асфальце, так пяюць птушкі.

10 г. Пленум. Публіцыстыка.
На пленуме толькі й сказаў, што ў такім гарнітуры сяду на месца Танка і буду рабіць залёты, а мо і ажанюся з Даронінай, а пасля змыліся з Рыгорам. Гэтыя, як вераб’і на гнаі, а вераб’і зараз, як багі. Пасля прыехаў да машыністкі, не застаў. Зрабіў пакупкі і вярнуўся працаваць над «Мсціслаўлем» («Мсціславам»), “Мсціслаўе«(м).
Быў Сімяон Полацкі не толькі заснавальнікам, асноватворцам рускай паэзіі, але, на жаль, і заснавальнікам рускага нізкапаклонства ў паэзіі. Асноватворцам ліслівасці ў рускай літаратуры (ды, як падумаеш, ці толькі ў рускай). Імёны ж ім ты, пане божа, ведаеш.

24/ІІІ. Серада.

Раніцай — 0. У дзве гадзіны +5. А сонца нясмелае, а вясна — з разводамі. А з зімніх снежных небаскробаў-хмарачосаў (ніколі не бачыў такога запушчанага і бруднага горада як чысцейшы Мінск з гэтай будовай метро; а як збудуем — прывыкнем) — або залежы лёду ў цяні, або снежныя слупы (як у выветраных гарах) самай дзівоснай формы.

Быў на пленуме. Толькі й карысці, што падаў Карпюку рэпліку (ён ваяваў за абраднасць): «Замест папоў — паэты». Не дачуў — дык я раўнуў на ўвесь дом. Пасля забраў з машынкі «Маці ўрагану», прыехаў на таксі дадому. А ахвотна-ахвотна паблукаў бы, каб не столькі работы. Думаў, за зіму спраўлюся — чорта!

Паўсюль дэвальвацыя ўсяго. Ва ўсходнеславянскія сярэднія вякі кошка, напрыклад, каштавала даражэй за каня і толькі крыху дзешавей за вала, працаўніка і памочніка. Кошкам была лафа! Паспрабаваў бы тады хто-небудзь утапіць жывы капітал, кацянят? Ого! А цяпер?
Тое самае і з грашыма, і з паэтамі. Раней на іх хаця прылюднай плахі не шкадавалі, і ў гэтым была павага. А цяпер — хіба што дзярмом зальюць. Ну, шчыра кажучы, самі і вінаватыя. Быў паэт або бог, або годны вораг.
А засталіся толькі вечныя (іх заўсёды хапала) лізаблюды. А астатніх так мала, што, можа, й не варта ўспамінаць. І каты, і арыстакраты, і паэты ў стадыі глыбокага падзення. Усіх хоць пруд прудзі.

25/ІІІ. Чацвер.

Тэрмометр ледзь ускараскаўся на дзве ступенькі ад нуля. Неба без пробліску. Дажджу няма, хаця пры такім небе яму б церусіць і церусіць. Трапочуцца галубы, дымком нясе. Каб не спевы птушак, то сам бяздарны дзень.
І справы бяздарныя. Ездзіў у Акадэмію, пасля шукаў тое-сёе, купіў Кісялёву «Музей». Снег усю зіму не прыбіралі, цяпер паколатым лёдам засыпаныя ўсе бульвары, усе спадзяюцца на вялікую прыбіральшчыцу вясну. Нічога не вычытана, лісты не адказаны, галоўная работа стаіць — а, каб яно ўсё спрахла!

26/ІІІ. Пятніца.

У 1 г. 33 хв. скончыў пераклад «Лёсу туркмена» Махтумкулі. Верш цудоўны, але яшчэ раз давёў, як кепска аддаваць кесару кесарава. Ён вымушаны быў пісаць пра бекаў, тора і аксакалаў. Курыць — хай сабе з самых высакародных палітычных намераў — ладан, а ты праз дзвесце год выкручвайся. І якога д’ябла спадзявацца на нейкі «капрыз» ці нават «мудрасць» другога. Усе, па-мойму, хочуць, каб ад іх адвязаліся і пакінулі іх у спакоі. Ну, выкруціўся.

Дзень нейкі расшарпаны. Бясхмарна — і дымка на даляглядзе, веснія цені — і снег канчае канаць у дварах і завулках. Шэсць градусаў — і нясмелы холад сонца.

27/ІІІ. Субота.

+4. Сонца і нейкая дымка, сям-там размазаная на небе. На дахах ужо і тануць няма чаму, а з-пад кожнай рыны ўсё адно вільготны след на асфальце. Снег між дрэў ужо гразны і праедзены да чорных плешаў. І не п’ю ўжо колькі часу — безліч, а вясна, і галава ранкамі такая, што хочацца запісаць, як таму перапісчыку на палях даўняй кнігі: «З пахмелу, ды не хочацца пісаці…» Зноў на тым самым месцы крэсліць неба белым аблочным следам самалёт, спаўзае да комінаў і даха дома праз вуліцу. Вельмі далёка і таму вельмі павольна. Вось-вось толькі знік.

28/ІІІ. Нядзеля.

Сонца — і зноў цэлы дзень работа.

29/ІІІ. Панядзелак.

0.35. — Скончыў вычытку «Калыскі».
Раніцай.
Хмарнае неба ў нейкіх разводах сіняватых і плямах, як штучны мармур у некаторых сучасных пабудовах. Нічога брыдчэйшага я яшчэ не бачыў, як такі мармур. Гэта значыць бачыў, вядома, і горшае, але… Учора за людзьмі за акно не было часу зірнуць. І ўсе ідуць, і ва ўсіх справы, і ўсе мяне некуды цягнуць, і ва ўсіх куча пытанняў, якія вырашыць трэба сёння. Ну, а ты пасля адхапі, калі хочаш, для працы кавалак ночы. Пяць градусаў цеплыні, а ісці — ну куды ж, не хочацца. А трэба. А там зноў вычытванні, на гэты раз з машынкі «Маці [ўрагану]». А калі нешта не прахадное, а сапраўднае — чорт яго ведае.
Ну «Маці [ўрагану]», вядома, не прахадная. Я, можа, яшчэ і сам толькі прадчуваю, які каменьчык я збіраюся бяздумна кінуць осам у гняздо.

Пайшоў у выдавецтва — занёс Махтумкулі і г. д. Спачатку крапаў дробны-драбнюткі дожджык, а калі я (дайшоўшы ўжо да паштамта) вяртаўся назад — хвастала як з вядра. Па даху тэлефоннай будкі з даху дома так барабаніла — як бубнам па галаве.

30/ІІІ. Аўторак.

+5. Разводы хмар на небе, часам праглядае сонца. І няма ўпэўненасці, што вось у 11 г. так, а праз гадзіну не будзе цеплыні або лютага холаду. Пакуль — няўпэўненасць. Ва ўсім.

31/ІІІ. Серада.

Сёння сонца адзначыла апошні ў сакавіку дзень. Раніцай было тры градусы цеплыні, зараз, у 14 г., — 6. Паўсюль блытаныя, ламаныя цені. У самых зацененых, самых зацішных кутках або каля тых месцаў, дзе ўзімку часцей чысцілі і накідалі вялізныя снежныя дзюны (наўскос праз сквер ад праспекта да будынка, дзе «Маладосць», напрыклад), — капае, сыходзіць вадою і парай апошні снег. Апошні зімні снег. Могуць быць яшчэ і вялізныя, бо гэты год «планетнага параду» можа паднесці яшчэ чорт ведае якія падарункі (быў раз у Кіеве завал снягоў на маладыя лопасці-лопухі каштанавых лісцяў, пасля першага мая ўжо), але гэта будуць ужо «веснія» снягі. Ад адной назвы нібыта не так і страшна, хаця гэтыя «назвы» могуць зрабіць, што дзеці застануцца без лішняга яблыка, а дарослыя…
Сёння прыслалі, урэшце, план Мсціслава. Паглядзеў на ўсё гэта… А ці не махнуць мне сапраўды туды. Ды не, чорта з два. Спачатку вычытаць «Маці ўрагану», звезці ў Віцебск і здаць. А пасля хоць трохі пра Мсціслаў, хоць разгорнуты план кнігі зрабіць. А тым часам пройдзе там вясна вады і вада зеляніны. А я адну п’есу скончыў на пачатку восені, другую — на сыходзе зімы. А ўсю зіму, самыя рабочыя месяцы, займаўся лухтой, выручаючы іншых. За паўгода восені і зімы, самага рабочага часу, — 2 нікчэмныя эсэ, некалькі вершаў, некалькі перакладаў, безліч ідыёцкіх рэцэнзій, водгукаў і г. д. А яны, каго рэцэнзую, для мяне рабіць не будуць, яны пачасту і для сябе рабіць не могуць.

2/ІV. Пятніца.

0.20. Скончыў вычытку першых трох экземпляраў «Маці ўрагану». Сёння буду вычытваць яшчэ тры, а там трэба званіць у Віцебск і ехаць туды на чытку.

Раніцай такое сонца, што нават праз адчыненыя балконныя дзверы вее дзесяціградуснай цеплынёй. А тут сядай і мужна, так бы мовіць, бярыся за работу. Дакладна — машынальную, без аніякага пробліску новай думкі, павароту вобраза і г. д. На ўсё гэта ўжо няма часу.
Пад вечар, перад захадам, страшнае «свір-р-р-р-р»-канне вераб’ёў на балконе, даядаюць сала. Цяпер пакладу толькі, калі вернецца зіма, а так: «Бог падасць», лайдакі. Чамусьці адчыненыя на балкон дзверы прыцягваюць іх. Іх многа, болей чым пару дзён назад. І нельга сказаць, што гэта іх проста лепей чуваць. Кожны дзень крыху сяджу там, бачу. Ці наядаюцца перад гулянкай, ці перад тым, як пераходзіць на падножны. А сініц нешта не бачу.

3/ІV. Субота.

Працаваў да 3-х гадзін ночы. Сёння апоўдзень +10. Але на небе патроху накіпаюць нават не аблочкі, а хмаркі. Чорт ведае што, з розуму натура з’ехала. А тут яшчэ ў доме рамонт, фарбуюць вокны. Хай яго! Пайду да цёткі, бо і гэты дзень прапаў усё адно, і хай на яго грэц.
Гаварылі з ёй, успаміналі мінулае. Колькі адыходзіць са старымі (а яны і самі пад канец жыцця не ўсё помняць), а моладзь хоць бы спытала ў іх: «Скажи-ка, дядя?» Ім ёсць справа толькі да трантаў. Ні да чаго больш. Ну, яшчэ дыскатэкі з кашэчым выццём. Ідзе і памірае эпоха. Не тая, пра якую б’юць у хлуслівыя барабаны, а памірае наша праўдзівая Прыватная гісторыя. Ідзе, бедная, на сметнік у мільёнаў разам з іхнімі смехам і слязьмі. І ў гэтым сэнс пісьменніка. Ён не толькі за Цэзараў гаворыць, ён — дрэнна ці добра — гаворыць за ўсіх радавых, прыватных рымлян, якія самі пра сябе нічога не маглі сказаць і так і паміралі нямыя. За іх сказаў Катул, за моладзь пачатку стагоддзя — Багдановіч, за «крэсы» — Танк, за эпоху адлігі мілы Панчанка. За сучасныя пакаленні… не было яшчэ такога і няма, на жаль. Але і то яны гаварылі за людзей крыху вышэй сярэдняга. А пра продкаў майго дзеда, і братоў ягоных, і іхніх сяброў, і пра… Ніхто не сказаў пра іх. А я, спахапіўшыся позна (мне на продкаў было пляваць з іншай прычыны), ведаючы, што ў дакументах знайду палову, чвэрць праўды — выпытваю апошніх з жаднасцю і баюся, бачачы, як хвалююцца, што вось-вось не даскажуць, памруць.

Ехаў ад яе. Сонца. На вербах над Свіслаччу няўлоўны жоўта-зялёны налёт.
Прыходзілі Генадзь і Яніна.

4/ІV. Нядзеля.

Апоўдзень — 12. Цёпла. Ціхамірнае сонца. Аблокі нібы распусціліся ў небе, іх не відаць, іх прысутнасць можна ўявіць толькі па задымленасці далягляду. Гэта паруе апошні-апошні снег (як у нас у двары пад заходнім плотам і як у Купалаўскім скверы, дзе ўзімку ля дарожкі былі замкавыя снежныя муры) і зямля. Нават птушак нідзе няма.

5/ІV. Панядзелак.

Амаль сем. З самай раніцы званкі і наведвальнікі, наведвальнікі і званкі. Р. С., лекар і г. д., і г. д. Палова другой, я толькі прыбраўся і яшчэ не еў. Шмат я ім наработаю з такой практыкай.
Недзе ў 13 — 14 скончыў вычытку апошніх трох з шасці экземпляраў «Маці ўрагану».

Для «Часу марадзёраў» (пра гандляроў ікон, рабаўнікоў крамаў). У рэзультаце злоснай задумы, злога капрызу чалавека (людзей) чыніцца бязглуздая, вар’яцкая, злачынная жорсткасць, не ў адносінах нават да нашага народа (да гэтага мы ўжо сяк-так прызвычаіліся), а да гісторыі нашай.
Тое, што не вывезена (якое права маюць музеі суседзяў на нашыя каштоўнасці), тое, што нельга вывезці (ратуша ў Мінску і Магілёве, Мірскі замак), тое знішчаецца, каб мы засталіся голыя на зямлі, каб нам нават ганарыцца не было чым. Гэта нішчаць усе: абазнаныя — з прынцыпу, народ па неадукаванасці, архітэктары, каб на месцы старой жамчужыны збудаваць буйнаблочную каробку з двума гарыламі і трыма каровамі на фасадзе і такім чынам уславіць сваё імя ў стагоддзях (раней толькі жонка ведала, што ён дурань і імпатэнт, прабачце, творчы імпатэнт, а цяпер слава аб гэтым — на ўвесь свет, цяпер пра гэта будуць ведаць усе добрыя людзі). І ўсе разам ад вапіюшчай некультурнасці, непісьменнасці, наплявацельства, абыякавасці, думкі толькі пра [...].
Дзякуючы турызму ў нас і ў Смаленску, і ў Маскве гандлююць з-пад крыса беларускай іконай, унікальнай беларускай скульптурай. Бізнес укараняецца нават у тых месцах, дзе не ведалі й дагэтуль, што такое крадзёж, паклёп, падман. Скарбы нашы — у прыватных калекцыях, яны асуджаныя на маўчанне. А тое, што на месцы, асуджана на разбурэнне, паталоку, разрабаванне.
Бог наш у рашучую хвіліну здрадзіў нам, стаў богам моцных суседзяў, даў сябе разрабаваць. Стаў саўдзельнікам нашай бяды, нашай агульнай трагедыі. Ён бараніў нас, пакуль непахісныя былі нашы ўладары, а калі яны пахіснуліся — выдаў нас з галавою драпежнікам.

6/IV. Аўторак.

Шостага шэсць цеплыні. Сонца знікае так часта, што, лічы, яго зусім няма. Бягуць на ўсход нейкія няпэўныя аблочкі, і невядома, чаго ад іх чакаць: або дажджу, або снегу, а хутчэй за ўсё не чакаць ні чарта. Сяду, запрагуся і…
Гадзін у 16 пачаў-такі збірацца, а пасля пайшоў дождж. Блішчаць мокрыя дахі. Снег яшчэ ёсць ля «грузавога» пад’езда Купалаўскага тэатра, але — як новага не будзе, — то гэтыя дажджы яго даядуць. Зараз, у 18 г. пад +9.

7/ІV. Серада.

Сем з паловай. Неба зноў, здаецца, абяцае дожджык. Гэткая бясхмарная падманлівая дымка. На «амерыканскіх клёнах», ці як іх там, вечна не ведаю гэтых чужых парод, — птушкі.

8/ІV. Чацвер.

Раніцай дзевяць градусаў. Неба няпэўнае. Ці то дождж абяцае, ці яшчэ нешта. Усё не растае снегавая гара (цяпер яна — лапічак ла грузавога пад’езда тэатра). І вось хадзіў па горадзе крыху, вярнуўся. Надвор’е пахмурнае, вось-вось пойдзе дождж. Каб не шчодрасць весняга святла — зусім бы восень.
Недзе перад прыцемкамі былі першыя ў гэтым годзе дзве маланкі недзе на поўдні. Без перуноў. А ноччу лінуў і сячэ зямлю хвосткі дождж, які, мабыць, з’есць увесь снег. З накрывак ліхтароў падаюць у нос светлымі іскрамі кроплі. Дождж моцны.

9/ІV. Пятніца.

Апоўдзень — градус вышэй нуля. Нават гэты — круглую ноч! Дождж не злізаў да канца майго клятага ворага, купкі снегу ля тэатра. Ну, тэатру гэтаму так і трэба, каб апошні снег датляваў менавіта ля яго. Дождж хвастаў і з раніцы. Пасля быў град, пасля апускаўся рэдкі мокры снег. Пасля град. Пасля зноў снег. Цяпер вось дождж. А тут яшчэ, відаць, з поваду вялікага яўрэйскага свята, праваслаўныя апальшчыкі напіліся, і батарэі халодныя, а гарачай вады няма. Поўны набор радасцяў.

10/IV. Субота.

Надвор’е скача то вышэй, то ніжэй нуля. Да 4 г. пісаў манарым Розе [Бяловай] на дзень нараджэння (па-руску). Устаў позна, пакуль перапісаў — 14 г. Прыйшло таксі і паехалі да Генкі. Брыдкі шэры дзень і часам такі жудасна-густы белы снег з ветрам, зарадамі, што жудасць. А пасля шызыя хмары адыходзяць, і ў разрывах сіняе неба.
Ехалі аўтобусам новымі мікрараёнамі (я іх не бачыў), паўз новыя рэстараны (я ў іх не хадзіў). Відаць, у кожным горадзе: Оршы, Арэнбургу, Кіеве, Маскве, цяпер у Мінску — я застаюся жыхаром гістарычнага ядра. Пасля дарога. І яе ледзь пазнаю, а там жа было паходжана па вёсках з дзеўкамі (была ў тыя часы такая мода), там жа было пагуляна, пабіта (у сэнсе боек). Спіць яшчэ многае. Хіба чахлыя коціці на вербах. А ў лесе яшчэ лапікі снегу. Часам вялікія, а часам з пятак. У Раўбічах (і собіла ж мне недзе ў сярэдзіне 50-х гг., калі хадзіў туды пешшу і быў там адзін касцёл над рэчкай, лес да возера, выбраць гэтае месца, толькі месца як нешта набліжанае да маіх Раўбічаў. І раман напісаў. А тут праз дзесяць год собіла камусьці пачаць там будаваць спартыўны комплекс. Можа, і яму падабалася месца і назва, вядомая праз мяне, таксама зрабіла сваё. Хто ведае? Толькі я шчаслівы, што хаця аднавілі касцёл, які пад час маіх вандраванняў быў — каробка ў густым лесе, здзічэлай шыпшыне і бэзе); у Раўбічах былога дзікага майго ачаравання, за якое я так любіў гэта месца, — няма! І маёй Беларусі няма, а ёсць спартыўны комплекс. І зала з камінам, дзе рабілі банкет Розін, — зала адзінае маё суцяшэнне. Амаль не сядзеў з людзьмі, а сядзеў ля агню і глядзеў то ў яго, то ў вокны, за якімі то па-зімоваму церусіла і валіў снег (а вакол былі камень, качэргі і шчыпцы, як у дзяцінстве, і агонь, які рваў з каміна ў комін), то праяснялася і глядзела ў шыбы зануранае неба прадвесня, замучанага, халоднага, усяго ў цязе да жыцця (і зноў жа агонь у каміне). Усё б аддаў за хату з камінам і каб хадзіць не за гумно. З цяжкасцю адарваўся ад агню, праводзячы пляменніцу дадому. У яе вось-вось… Ці будзе яшчэ гэта дзіця ведаць адкрыты агонь, любіць яго да сціскання сэрца, ведаць радасць хаджэння босым па незасмечанай траве. І ведаць радасць незасмечанай роднай зямлі, чыстай водамі, паветрам, небам і душамі.
Ехалі назад. Сутонне было. Снег скончыўся, і была прамытая зеленаватая цішыня над бярэзнікамі, яснасць і халадок у душы. Адна з улюбёных маіх дарог, бо тут нейкі невядомы калісь зрабіў дарогай загагуліну, каб абагнуць адзін-адзіны дуб. І я гэтаму невядомаму кажу «дзякуй». Можа, у астатнім жыцці быў гэтага не варты. Але вось за адно імгненне.

11/IV. Нядзеля.

Пакуль прыехала Валя — ужо настаў дзень. Прымарозіла. І там, у Зялёным лузе, халадней, нават лужыны ўзяліся ільдом. Так у межах аднаго горада. Па небе бягуць пухнатыя, дужа маленькія аблочкі, і вісіць поўня, якая пачала старэць. Кладуся спаць. Бліжэйшыя дзень-два наўрад будуць лепшыя.
Каталіцкі вялікдзень. Дзень шэры. Дзень прапаў. У Адамчыка Васілеўскія і іншыя.

12/IV. Панядзелак.

9 гадзін. Палова градуса вышэй нуля. Нібы сонца. А пасля брыдкая шэрасць. Самы бяздарны з дзён. Рэцэнзент Чайкоўскі накідаў заўваг аж да таго, што хоць ты здымай кнігу. Рэдактар Ткач прымчала ў позу сюды. І вось я ёй даводзіў, што Малая Падвальная такая і ёсць. А Вялікая Падвальная, цяпер Яраслаў вал, была ў тыя гады Варашылава і г. д. Ані храна не ведаюць уласнага горада. А пасля такога дня маляры прыйшлі, а пасля іншыя непрыемнасці. А тут званок яшчэ ад аднаго Кіеўскага рэдактара. А тут уладкоўваць справу з абрыдлівай хрэстаматыяй беларускай дзіцячай паэзіі па-ўкраінску. Бр-р-р!

13/IV. Аўторак.

Апоўдні + 2?. Шэрасць ва ўсім. Планіруюць рэдкія-рэдкія, у хвіліну па сняжыне, белыя хлапячкі. І лепей сёння не будзе. І наўрад ці на наш вялікдзень будзе лепш. Прынеслі мне крыху мацы, яйка з вялікадня каталіцкага ёсць.

Вобраз вальнадумца, чалавека да рэлігіі талерантнага. Можна есці фарбаваныя каталіцкія з мацою і запіваць іх тураўскай юбілейнай крыварылаўкай, напіткам самым што ні на ёсць праваслаўным, з-пад ляснога хмыза.

Хвацкая сям’я: жонка прападае па Вахтангу Кікабідзе, муж сумуе за Таняй Даронінай.

Сябар мой, Отар Ш., ведаў за сталом адзін тост. Заводзіў прыгожыя грузінскія вочы і казаў узвышана:
— За лубов! За стр-ра-да-ные!!!

Нацыя алёшаў карамазавых (аж бляваць хочацца ад нашай мяккасці і дабрыні)! Скажам, прыйдзе час царства божага на зямлі — вось тут мы і спатрэбімся, тут і прыйдзе наш час. Чорта з два! Бо да таго часу нас зжаруць.

14/IV. Серада.

Апоўдні +2?. Сонца, рэдкія хмаркі. Усякая ерунда. Учора бачыў сапраўды сінюю-сінюю сініцу, прычапурылася. Звычайна сіні колер у іх бляклы, у прускі блакіт. А тут такая ляпіс-лазур, што вачам балюча, і грудка не жоўтая з водсветам у зялёнае, а жоўтая з водсветам у блакіт, і толькі крыху зелені. Сёння бачыў ластавак на карнізе дома праз вуліцу. Снегу на «тэатральнай кучы» маленькі мазок.
Быў Сяргей Сцяпанавіч Грачанюк, валыняк, зараз з Кіева. Разумны вельмі і, па-мойму, прыемны чалавек.
Даўным-даўно, парадзіруючы прыстрасць сталінскіх часоў да ваенізіраванасці, добры мой … сказаў мне: «Благодарю профессоров за лихое чтение лекций, а студентов за залихватское их посещение».
Я ні ў малой меры не вінаваты, што свет населены балванамі. І мне няма за што дзякаваць, калі ён часткова населены ўсё ж разумнымі людзьмі.

155 дзён. Пяць месяцаў па трыццаць адным дні.

15/IV. Чацвер.

Неба — ну амаль зусім бясхмарнае, сонечнае, толькі бляклае зусім не па-вясенняму. Хмарка. Пяць градусаў. З адчыненага сонечнага балкона вее цеплынёй, з адчыненай форткі сцюдзёнаватым халадком. А аблокі кучаравыя і малыя, як у «Вясне» Чурлёніса (не хапае толькі драўлянай званіцы), усё накіпаюць і накіпаюць. Так што ўпэўненасці няма, нібыта гэта не вясна, а восень. Сёння, зараз вось, упрытык засяду за «Чорны замак».

16/IV. Пятніца.

Холад на дварэ і рэзкі вецер, нават на сонцы, у зацішку. Увесь дзень урэшце пісаў «Дасье» на асоб, занятых у «Чорным замку». Каб у сцэнарыі не пэцкацца.

18/IV. Нядзеля.

Хрыстос уваскрос! У гэты б дзень сонцу — на ўсё неба, у адрозненне ад пахмурных кучак і каталіцкага вялікадня (я — патрыёт), а тут лепей, чым у іх, але ўсё адно нічога асаблівага. Неба, праўда, упершыню па-сапраўднаму веснавое, дужа блакітнае, але шмат хмар і ўсяго чатыры градусы цеплыні. Акрамя таго, палякі абазвалі, сказалі, што сёння ў секты хрысціян праваслаўных вялікдзень. Усё жыццё жыву, а не ведаў, што я сектант. Прызнацца, крыўдна, усе хрысціяне ў прынцыпе роўныя. Але я, зноў жа як хрысціянін, ім дарую.
Усё адно на наш вялікдзень неба сінейшае.

19/IV. Панядзелак.

Дні як неба ў хмарах. Цягнуцца некуды і невядома з якой хуткасцю, а ты гэтага не заўважаеш. 6°. Роўна і бясколерна да абрыдлівасці. Учарашнія гулі дарам мне не абышліся. Я не піраваў, але ўсе піравалі, і таму галава ў мяне цяжкая, як кадоўбец з варам. Можа, лепей бы і піраваў.

Зараз даведаўся, што пасля маёй лютай лаянкі фотаілюстрацыю да майго эсэ пра Кіеў замянілі. Замест мемарыяла (на якім настойваў гігант Далідовіч, які хацеў так нейкім чынам нейтралізаваць уздзеянне самой рэчы і рэакцыю на яе) паставяць Хрышчацік і помнік Багдану Хмяльніцкаму. Гэта таксама не мой Кіеў, не Кіеў маёй маладосці, «Лісцяў каштанаў», вайны, гэтага эсэ.
Хрышчаціцкія «тарты з крэмам» ніколі не любіў. Помнік Багдану [...]. Я [...] нічога не ведаю, ні чарта не чытаў. І пра Мікешына, акрамя таго, што беларус, ды яшчэ, мабыць, і не заўсёды прынцыповы, нічога не ведаю. Але жыццё развіло ўва мне нюх [...]. Богам клянуся і сваёй інтуіцыяй, што гэта павінна было адбывацца так. Чалавек зрабіў фігуру, а вакол яе постаці казака, украінскага, рускага і беларускага селяніна, украінскага Кабзара і лірніка. А пад капытамі шляхціц і езуіт. Апошнія два тут ні да чаго. Ідэю можна перамагчы, але ніяк не папраць нагамі.
Ну, думка ясная. Усе разам перамаглі ворага. І тут з’яўляецца чыноўнік і гэтую ідэю гвалціць, спасылаючыся на перавышэнне бухгалтарскіх коштаў, а значыць, народ трэба прыбраць (па-мойму, калі дзяржава вырашае ставіць помнік, яна не павінна зважаць на сальда-бульда, тым больш за кошт народных постацяў, бо жывыя прадстаўнікі гэтага народа, урэшце, будуць аплочваць усе гэта, і грош цана была б Багдану без казака і лірніка) [...]. Аўтар згаджаецца праз нябачныя свету слёзы. Добра, што гісторыя ўносіць пасля свае карэктывы. На дошцы проста «Багдан Хмяльніцкі», а гэта — усе, што гінулі з ім. Ну ладна, хай ужо гэта. Гэта ўсё ж больш мае, чым задастая баба, якая, невядома чаму, павінна для мяне ўвасабляць Радзіму. У тых, хто яе ўвасабляў, якраз вялікіх задоў не было. Яны не працавалі манекеншчыцамі ў мастакоў і не балаваліся з імі пасля сеансу зярністай ікрой. Ім у падвалах парашу пад ложак спаражнялі, бо турэмшчыкам з СД ім было яе лень выносіць.
А «бедны Генрых» яшчэ кажа, што я адказваю толькі за эсэ, а за ілюстрацыі яны. Я яму сказаў, што ў ілюстрацыях да рэчаў не Беларусь, а суцэльная Чухлама. І падумаў, што хар-рош быў бы Дантэ з карцінкамі ілюстратараў «Плейбоя».

29/ІV. Чацвер.

Некалькі дзён ніякіх запісаў. Моцна параніў вока. Сёння (не, учора працаваў таксама і пазаўчора над сцэнарыем, рухаецца туга) сеў за стол. Ідзе сцэна апазнання. Гэтае кіно з’еў бы з кашай. Валяць на спецыфіку і ідзе прызнанне ў каханні на 10 хвілін на фоне праходу герояў па лесапарку. І хоць бы слова. І хоць бы пейзажам выявілі пачуцці людзей. Ні чарта не ўмеюць. У неарэалістаў я такое магу сто раз бачыць на фоне праходу па памыйках. Умею[ць] гаварыць пейзажам, святлом, музыкай. Нашы ўмеюць толькі балбатаць, як папугаі ў клетках, на сходах пра вобраз станоўчага героя. Ты — пішы яго, паказвай яго, а не дундукай.

Сёння 12?. Сонечна, але наплываюць хмары. І вось палова трэцяй, а надвор’е пахмурнае, можа быць жождж. Учора Адамчык прынёс жонцы з лесу букецік сініх вочак-пралесак. Скора маюць з’явіцца іх вялікасць смарчкі.

30/ІV. Пятніца.

Цёпла, сонечна, страшна хочацца ў лес або хаця на вуліцу. Што за няшчасны лёс. Усю восень, усю зіму працуеш, а ўвесну навальвае працы зусім неўпрадых. Не бачыш кожны раз, як цвіце арэшнік. І менавіта тады кожнаму да цябе справа (усе падцягваюць канцы перад летам); кожны вые: «Ты ведаеш, памажы». А архівы і бібліятэкі нашто? А даведнікі? Не, там цяжка. І выглядай ім, што Сікст «Сіксцінскай мадонны», афінянін, быў страчаны пры імператару Валерыю і г. д. А то раптам (жонка Данілы Міцкевіча) серыя пытанняў, ды з такіх розных галін! Ну, думаю, вырашаюць нейкае дужа складанае навуковае пытанне. Не, вырашалі дужа складаныы красворд. Звярталіся па дапамогу да ўсязнайкі. А, каб ім! Я Данілу да-аў-такі заўвагу. Але дзень усё адно сапсуты. А то пытанні Люські: чаму ў таго ж сікста шэсць пальцаў? Я — і, па-мойму, ніхто — гэтага не заўважаў, а лезеш правяраць.

Ваюючы за п’есу, якую я ўсё адно ім не дам, і ніякай не дам, пакуль там жывыя яшчэ або (я не крыважэрны) не пайшлі на пенсію два-тры чалавекі, N. з купалаўцаў (а справа ішла пра «Калыску чатырох чараўніц», якую лепей хоць дзіцячы садзік ставіць, абы не яны) урэшце кінуў: «Караткевіч ніякі не драматург».
Рацыя. Караткевіч ніякі не драматург. Таму што Караткевічу было б раз плюнуць зляпіць такую самую таленавіта злепленую, самую геніяльна зробленую, самую драматычна склёпаную п’есу, як Скрыбаўская «Шклянка вады».
Караткевіч можа, але ён пагарджае ваяваць такой зброяй. Ён не таго шукае і не таго патрабуе ад драмы. Ён можа тужыць, што не хоча рабіць так. Як лёгка, як бліскуча таленавіта, які феерверк! І як — лёгка. У яго, пане N., не феерверк, у яго вогнішча, якім абаграюць дом і сэрца, на якім смажаць мяса, да якога свята кіруецца той, хто заблукаў. Ён зайздросціць, можа, спалучэнню феерверка і вогнішча ў такіх драмах, як «Маці» Чапека. Але і тут ягоная мэта глыбей. Ніякага феерверка (а там, дзе ён ёсць, — там бздура, накшталт пераапранання Каліноўскага).
Ён не драматург у тым жа сэнсе, у якім не драматург, ніякі не драматург Чэхаў. Хаця ён і ведае сваё сабачае месца, «не драматург Караткевіч».

1/V. Субота.

+7. Цэлы дзень, з малымі перарывамі, лье дождж. І халодны вецер.

2/V. Нядзеля.

+8. Шэра, але прасветлена. Цывікае птушаўё. Збіраюся выбрацца ў лес. Сорам: вясна без вясны.

3/V. Панядзелак.

+8. Шэра. Сёння хадзіў здымаць швы. Дзень то ўсміхаецца, то аблокі, ужо зусім летнія, клубастыя (менавіта «клубастыя», не ад рускага, а ад беларускага, г. зн. азадзістыя, круглыя і смачныя). Вельмі прыемна. На ліпах набухлі пупышкі. А ўчора было халоднае пекла: дождж, золь, ветрасек. Аднак знайшоў больш за 40 смарчкоў, яшчэ першых, нясмелых, маленькіх і чорных, як сушаныя грушкі. Ледзь вылезлі, і мала. Знайшоў бы і больш, але вока хворае і ад ветру, драбнасею-дажджу і іншых раскошаў слязіцца. А за кампанію і суседняе.

4/V. Аўторак.

Дзесяць градусаў і дзесяць раніцы. Ані хмурынкі, птушак — птахоцце! І ўсё ж свет нейкі дзіўны, графічна-халодны, з рэзкімі ценямі. А ў гэтым рэзкім святле вераб’і цягаюць пух, а сініцы ўсё яшчэ жэбраюць, хаця я ўжо і кармушку выкінуў. Відаць, камашні малавата. І я не ведаю, што робяць буслы, якія ўжо ж тут. Эге, тут.
Атрымаў ліст з Алжыра. [...]

А на ролю маладога Валюжыніча — той, з грузінскага фільма пра балоты — Апалон па прыгажосці.
Даглядзеў: «Чакаю і спадзяюся». Страшэнна прыдытны быў бы на ролю Вячоркі Новікаў. На ролю Шурка (Алег Меншчыкаў), на ролю Мультана (?) — возны Віктар Уральскі. І асабліва на ролю Высоцкага — Паўло — Лесь Сердзюк. Паспраб[ую] пагав[арыць] з рэжысёрам.

5/V. Серада.

Дванаццаць градусаў і ані хмурынкі. Пяшчотная зялёная дымка на таполях.

6/V. Чацвер.

Сёння ў тры гадзіны дня ў ценю 21. Бязвоблачна, хоць на роліках па небе едзь. Хадзіў упершыню за многія дні ў выдавецтва, атрымаў кнігі і крыху грошай. Так добра было прайсціся.

7/V. Пятніца.

Яшчэ няма поўдня, а ўжо семнаццаць. Ані хмурынкі. Дужа патрэбен майскі дождж. А лепей два, бо калі іх два ў маю — аграномы… Добры, цёплы, хлебадатны дождж. Харошы. Каб паліў, а пасля сонейка і парок ад вільготнай зямлі. А праз дзён пяць яшчэ адзін такі самы. Ды хіба нас нехта слухае?!
У нас замест гэтага тэлевізар, а ў ім за тыдзень дзве перадачы (я абсмяяўся):
1) «Сумленна, па-журналісцку»: гэта значыць, лічы, «без усялякага сумлення» (адзінкі не йдуць у разлік).
2) «У свеце навукі». «Палессе ўчора, сёння, заўтра».
Я мяркую, што пры гэткай «навуцы» — ніякага «заўтра» ў Палесся быць не можа. Хіба што загаджанае, занесенае пад час чорных бураў тарфяным пылам і пяском.
А я яшчэ з сярэдзіны шасцідзесятых, таму ўжо дваццаць год, званіў ва ўсе званы аб шкодзе меліярацыі і смяротнай шкодзе гербіцыдаў. У адказ — выспяткі з усіх бакоў (бедная мая …..!), і загадана разбіраць на ўсіх партсходах.
Думаю, што ў гэтым, трэцім выпадку было больш талковага, чым дрэннага. Прынамсі, хто і не чытаў ніколі — упершыню прачытаў нешта вартае.

8/V. Субота.

Нягорача. +11. Ранішні дождж спыніўся, хаця неба і шэрае. І ўсё адно нясуць мяне чэрці ў смарчкі. Заседзеўся, вобраз божы шырокі — у тры дні ні аб …, пуза — у тры дні не аб’едзеш (а ніколі ж так мала не еў; гэта ўсё пісьмовы стол і праца ўдзень і ўначы, уначы і ўдзень). Ногі, што праўда, пасля масажу прыйшлі да нормы. Жонка прывезла югаслаўскі стол і крэслы пад назвай «рустик». Наколькі я быў шчаслівейшы, калі краў рэпу на чужых палях або пазней еў нешта з газеты (калі было чаго есці!). Я б тады слана з’еў, а быў худы, як хорт, спрытны, як кот, ну і сільны, як мядзведзь (…у дужанні толькі Янкі Брыля — дый тое, калі раззлуецца, — Антона Бялевіча, які валодаў дрэннай прывычкай хапаць за ніжнія, слабейшыя рэбры і нават ламаць іх, ну і Валодзькі Дамашэвіча, які — адкуль бралася? — валодаў машыннай сілай). Астатнія і звязвацца баяліся, а я, здаралася, і гэтых трох усё ж клаў, і не так рэдка. Астатнія былі не ў лік.
Дзе яно ўсё падзелася? Куды падзелася і хлапцоўская прывабнасць, і сіла, і вынослівасць валовая (Нарач пераплываў, 12 км, і сведкі ёсць, па голай каменнай сценцы спускаўся і г. д.). А цяпер нават брылы паабапал рота абвіснулі, як у старога сабакі.

10/V. Панядзелак.

Полдень. Двадцать восемь. Куда-то отступили грозовые тучи, было солнце. Теперь опять наплывают (наплывает) серонебье. Будет дождь. Липы все в нежнейших почках, кокетничают.
Второй день у меня Погосян, друг мой.

11/V. Аўторак.

+19. На ліпах зялёныя мушкі з ружовымі мазкамі. Шэрае неба. Хадзіў у збер… (прабачце, ашчадную касу). Зараз збіраемся з Лапцэвічамі ў смарчкі.

12/V. Серада.

У 16 гадзін — +10?, а з раніцы было і ўвогуле вельмі холадна. Усю ноч быў страшны дождж з такімі дзікімі, без перапынку, на ўсё неба маланкамі (а па-мойму, лепш навальніцы можа быць толькі навальніца ў моры або ў дзікай паўночнай пушчы), што нават мне было крыху ніякавата. А ўсю першую палову дня проста ліло, а зараз прыціхнула. Я ведаю, нашто гэтыя халады. Акрамя цвіцення чаромхі абавязкова распусціцца адзін з пяцёх, самы ўлюбёны мой дуб па лагойскай дарозе.
Тысячу разоў даруй божа таму высакароднаму чалавеку, які ў гэтым месцы назнарок «вільнуў шашою» — толькі б застаўся цэлы, толькі б рос, гнаў парасткі, выбіваўся, з часам, да неба гэты дуб. Не люблю ацірацца ля начальства, але трэба папрасіць, каб паклалі камень з надпісам: «Мы назнарок абагнулі цябе дарогай. Жыві тысячы год. Пакуль жывеш Ты — будзем жыць Мы».

13/V. Чацвер.

Восем раніцы. +6,5?. Аж усе шклы запацелі ад розніцы тэмператур. Неба без воблачка, сінюткае. Сёння паеду на рынак, завязу радысу і яшчэ сяго-таго цётцы. Хацеў бы жыць 86 год, але не так, без магчымасці выйсці ў двор, працаваць, чытаць.

14/V. Пятніца.

Усю ноч хвастаў дзікі лівень. Абы б не над камяніцамі, а над палямі. Яно і добра, але халаднавата: у 9 г. — +4 цеплыні. І рэдкія, «латышскія», як я іх называю, аблочкі-аліўкі. Зноў дождж? Цёплага бы дажджу.

15/V. Субота.

Апоўдні восем градусаў. Над тэлеантэнамі амаль нерухома стаяць многія аблокі, і блакіт між іх халодны, не грэе душу, а самі аблокі спадыспаду шэрыя. Аж грэх бярэ, столькі не быў. Вазьму зараз машыну і, узяўшы цётку Ніну, што прыехала пагасціць да цёткі Жэні, паеду з ёй на могілкі. А ц[ётка] Жэня ехаць ужо не можа, бо я ёй павязу «Сямейную хроніку» і «Багрова-ўнука» Аксакава. Дарэчы, улюбёная кніга дзядулі, які і сам быў рыбак з рыбакоў і «ружейный охотник» з «ружейных охотников». Хай чытае. І яна, мабыць, яе не перачытвала год пяцьдзесят.

198 дзён. Шэсць месяцаў па трыццаць адным дні.

16/V. Нядзеля.

Апоўдні плюс восем. Шынельна-варсісты дзень, здаецца, пачынае пасміхацца. Дрэвы зялёныя, процьма птаства. Цікава, ці пырсне на свет зялёным мой братка дуб. Няўжо яму яшчэ і гэтага холаду з бясконцымі дажджамі будзе мала. Тады гэта будзе свінства з яго боку. Таму што ўжо дзён бы на дзесяць і пакінуць мачыць. І рунь і людзі ссумаваліся па святлу і цёпламу сонейку. Вельмі хочацца ласкавай цеплыні.

17/V. Панядзелак.

Сёння +12. Ані хмурынкі. Ліпы распускаюцца і, як у нас казалі, «радзеюць» (гэта азначае радуюцца, лікуюць). А я зноў, як ёлуп, за ненавісны гэты замак. У лес хачу, сесці на пень і глядзець, а што там робяць мурашкі. Або вогнішча раскласці і бульбу пячы, або проста драмаць у гамаку пад дрэвам. Чорта з два. Сёння Зоя павінна атруціцца. А я сам, як атручаны… А ракушка мая зусім не рапан (ледзь не даў за гэта Вальку Ждановічу па шыі), а КАРАЛЕЎСКІ СТРОМБУС. Вось як. Стромбус, ды яшчэ каралеўскі.

22/V. Субота.

Дрэнная вясна. 11 градусаў. Дахі пад панылым небам блішчаць, як лакіраваныя. Ні табе падацца куды, ні рабіць няма ахвоты і магчымасці.

23/V. Нядзеля.

+15, і ліпы распусцілі ваўсю маладыя зялёныя ветразі, неба ў амаль нерухомых лёгкіх хмарках. І ўсё ж нейкім холадам вее з акон. Ці ўжо гэта мой холад? Падумаць страшна! Ды не, не, яшчэ не зусім час. Яшчэ ўсяго бруньёнаўскі ўзрост і столькі яшчэ не зроблена, і хто гэта за мяне давалачэ. Бо я як дрэва, моцнае, але пакуль не дало парасткаў ці дало дрэнныя, якім на зямлю, з якой яны прабіліся, напляваць.

24/V. Панядзелак.

Прыступ ужо трэці дзень. Не магу працаваць.

25/V. Аўторак.

Ужо чацвёрты дзень усё ніяк не можа скончыцца прыступ. Боль, нудота і ўсё такое. Або пазбаў мяне гэтага, Божа, або прыбяры зусім. Бо ўжо немагчыма цярпець. Трэба, відаць, кідаць не толькі чарку — я яе часам гадамі не бяру, але і папяросы. Дзень з раніцы быў слязлівы, а цяпер зліва ідзе і ідзе вуліцамі горада і невядома, ці будзе ёй канец, як і майму болю.

26/V. Серада.

+21,5. З раніцы сонейка, ясна. Цяпер, у 18 г. набіраюцца хмаркі і ці не зноў на даждж. Але мне цяпер усё адно. Боль адпусціў, а тое ж грыз, як тысячы звяроў. А дождж хай лье, ён пакуль што яшчэ нават карысны. З раніцы напісаў пару сцэн для «Замка» і пару лістоў, якія, разам з бандэроллю ў Алжыр, панесла Наташа. Нічога, абы без гэтага, а так яшчэ папрацуем.

27/V. Чацвер.

+21. Сонечна і хмарна, і невядома, ці на яшчэ большую спёку, ці на навальніцу. Людзі ходзяць у сукенках без рукавоў. Варона, што звіла гняздо на нашым дваровым пятачку, акуратная, ціхая-ціхая, вылятае з зеляніва так, што крыку ад яе ніякага ніколі не чуваць, і знікае на разбой недзе ў суседнім парку.
Сёння, здаецца, яшчэ крыху лепш. Працаваў. Быў цудоўны чалавек В. А. Ляшковіч і прынёс фоткі з новага мемарыяльнага знака Рак-Міхайлоўскаму, які яны адкрылі. Эх людзі! Каб жа вы ўсе былі, як адзін гэты чалавек!

29/V. Субота.

Сёння +16. З раніцы было так сабе, а зараз дождж грукоча па блясе (а дурнічка выбралася на рынак, ёй пятрушкі трэба: век бы я без гэтай пятрушкі еў і не плакаў, гэта ж не за сталом у духане, дзе пятрушку ды цыцму пудамі можна жэрці), усё ў мокрым шэрым святле. Цывікаюць вераб’і.

30/V. Нядзеля.

+15. Солнце, но ветер, ветрено, и этот ветер довольно быстро несеи облака, и они накипают, похожие на самых удивительных зверей и людей, низкие, разных оттенков. А в промежутках лазурь и гнется листва. Сегодня набрасываю черновик листа председателю Генеральной Ассамблеи ООН. Хотелось бы по-человечески, а не общие слова. Пишу по-русски и невольно в записи перешел на это. Жуткая речь инерция. Прочитаешь, скажем, польскую книгу пару часов, сядешь за свое и вдруг на второй фразе с удивлением замечаешь, что пишешь «Ale z z Jana swinia». И по-украински то же самое.

31/V. Панядзелак.

Было 16, цяпер, апоўдні, 18. На небе ані хмурынкі, але яно не сіняе, а нейкае выцвілае. Можа, да вечара, калі сядзе выпарэнне горада. А я, замест таго, каб у парк, — за стол. І што за шчасце такое! Няшчадна працуеш усю восень, зіму, вясну мокрую, калі не шкада, каб вызваліць лета. І тады ўсё блытаюцца пад нагамі розныя бязглуздыя справы, усялякая непатрэбшчына. А самае важлівае ўсё адно прыходзіцца на самыя залатыя дні!

На чарзе
1. «Зямля» (літоўская)
2. ЛіМ (недзе чэрвень)
3. «Зямля» (Лукша)
4. «Бярозка» (недзе чэрвень)
5. Я. Купала «Сов. лит.» (недзе чэрвень)
6. «Калыска» («Маладосць», недзе жнівень)
7. «Братэрства»
8. «Леаніды» 140 %
9. «Черный замок» (пол. 60)
10. «Нов. мир» (?)

1/VІ. Аўторак.

З самага рання 18 градусаў. Ані хмурынкі. Хадзіў у Дом кнігі, уладкаваў справы. Вярнуўся — хадзілі з Валяй на «Бітву за Рым». Лухта, але якое відовішча! Пасля выносіў смецце і заседзеўся на суседнім дворыку. Зелена і цень, трапечуць пад моцным ветрам ліпы і акацыі (таму і не горача), а ўнізе боская цішыня. Трава гусцейшая, лопух, белы россып глухой крапівы, чарнабылле, а пасярэдзіне цвіце раскашнейшы куст «разбітага сэрца». І цвіце ўжо недзе з 10 мая (у Лагойску перад магазінам тады бачыў), пяшчотна-ружовы, добры.
І кроплі расы звісаюць з кожнай кветкі, улюбёнай па ўспамінах дзяцінства.

2/VІ. Серада.

І зноў бясхмарна (20?), і так хочацца на траву, а тут сядзі і вядзі па бясконцай кінадарозе свайго Косміча. Абрыдла, як не ведаю што. Да 1 ночы пісаў ліст у ААН. Сёння Адамчык забраў яго. Хоць камарыны піск, які ніхто не пачуе, але няхай хоць так. Прынамсі пасля будзе слабое суцяшэнне, што і ты пішчаў, што не трымаў рот на замку, калі трэба было падаць голас.
З ціхім трэскам абсыпаюцца кветкі ландыша на стале.

3/VІ. Чацвер.

+21. Ані аблачынкі. Цэлы дзень працаваў. Застаўся адзін часопіс. Быў званок, што чакаюць у Сімферопалі.

4/VІ. Пятніца.

+21 з раніцы. Гарачыня, ані хмурынкі. Сёння шмат спраў у горадзе: хочаш не хочаш, а ідзі.

5/VІ. Субота.

Горача, спёка, задуха. Пад 30. Недзе пад вечар сабралася і пайшла была навальніца, палосамі. Бо ў нас мала, а ў некаторых раёнах ліло, як з вядра. Білі маланкі. Лічыў: недзе кіламетры за чатыры ад нас. Пасля дажджу так заліваліся птушкі. А зараз зноў задуха і спёка. Што будзе — нікому невядома. Не шкодзіў бы яшчэ адзін добры дождж, хаця зямля і прамяклая, а пасля каб не печка, а лёгкая добрая цеплыня. Тады былі б з хлебам.

6/VІ. Нядзеля.

Спёка. Дваццаць з гакам. Не дапамагаюць і аблокі, што пачалі наплываць а другой палове.

7/VІ. Панядзелак.

Апоўдзень 13?. Бадзёры халадок у пакоях. На небе сінім грувасцяцца аблокі. Перада мною букет ландышаў, а ў гасцінай на стале пачынаюць абсыпацца півоні. Успамінаю дзяцінства. Колькі іх было, розных, на зацененым раніцай ад сонца боку дома. Вялізныя, свежыя, усе ў расе. І там жа раслі незабудкі і вялікапышныя кусты «разбітага сэрца». Чаму ніколі ў жыцці пасля тых год я не бачыў такіх раскошных кветак? Не было іх і, відаць, ужо не будзе.

8/VІ. Аўторак.

+11. Па-сапраўднаму холадна (у Маскве, кажуць, дождж са снегам). Неба сіняе, але таксама халоднае і снежнабелыя аблочкі на ім. Кепска, калі тое самае сустрэне мяне ў Сімферопалі. А трэба было б да поўдня скончыць сцэнарый і аддаць на машынку, каб пасля вяртання сесці за «Мсціслаў». Трэ было б.
Скончыў позна вечарам сцэнарый «Замка».

9/VІ. Серада.

+12. Але на вуліцы, як ходзіш, нічога. Раніцай ехаў з Валькай у выдавецтва. У холе прэзідыума АН вельмі прыемная і цёплая бяседа з Галінай Максімаўнай Гарэцкай. Хораша пагаварылі наконт Малой Багацькаўкі, бацькі і іншага. Пасля адвёз рукапіс М. Іос., з домам управіўся, атрымаў том Дастаеўскага. Збіраюся крыху папрацаваць. Пасля вяртання засяду за «Мсціслаў». Трэба хутчэй канчаць, а там «Каласы».

VІ. Аўторак. Нястойкая няўдача лепей за нястойкую ўдачу.

Загадзя напісаў гэтыя словы, і вось яны збыліся. Ездзіў у Сімф[еропаль] чытаць «Маці ўрагану». Абакралі. І прыступ. Дзякуй богу, калі ўсё гэта хутка пройдзе.
А ўвогуле лета дрэнь. Вось сёння на вуліцы 18?, але ветрык халодны, холадна і ў хаце, што настыла за дні сцюдзёныя, няўтульна, вады гарачай ужо з месяц няма (так кожны год): яшчэ месяц не будзе. Работы вышэй галавы, рэзультаты невядомыя. Словам, хто ведае.
Вечарам скончыў вычытку сцэнарыя «Чорнага замка».

23/VІ. Серада.

Сонца. Сёння забраў Дылеўскі сцэнарый на кінастудыю.

24/VІ. Чацвер.

Дождж, мокрыя дахі. У 15 г. — 13?. Мяняюць замкi. Мондры паляк па шкодзе. Працаваць не магу, размовы, шум. Затое цяпер, мабыць, і сам часам не здолееш трапіць у кватэру, асабліва выпіўшы. Сядзеш на прыступкі і будзеш плакаць. І не высадзіш плячом дзверы разам з вушаком, як гэта зрабіў раз я на Веры Харужай. Дзверы-грамілы, дзверы не з рукі.

25/VІ. Пятніца.

Стыне пахмурнае неба. +13. Жонка пайшла ладзіць банкет для супрацоўнікаў. Сяджу дома. Атрымаў бандэроль ад Канстанцінавай і адзін прыемны ліст з Масквы. Сядзеў В. Ждановіч, пілі каву, балбаталі аб сім-тым. Словам, размова была цікавая, але са звычайных. Усё ніяк не магу сесці за «Дыяментавы горад», так вырашыў назваць Мсціслаў. А тэрміны падпіраюць, і чорт яго ведае, што з усяго гэтага выйдзе. Бо і скончыць жа «Каласы» абяцаў«. Словам, на 52 г. жыцця трапіў у яшчэ горшую катаргу.

VІ. Субота.

20?. Сонца. В. была на рынку, я дома сядзеў, напісаў ліст Антонію. Настрой з раніцы дзіўна радасны, зараз жонка сапсула на псы. Як можна нечакана павышаным тонам, уласнай злосцю і г. д. сарваць чалавеку ўсё, нават самае светлае.

VІ. Нядзеля.

Дзень з нейкай шэрай усмешкай. Носіць таполевы пух. Вершам загаварыў (і праўда, даўно не пісаў вершаў. Трэба будзе хоць у Піцундзе накінуцца на іх ды зрабіць хаця дзесятак). Цёпла. Амаль 22?. Хаця б толькі патрымалася цеплыня, каб рэшткі, хаця б толькі рэшткі ўжо амаль знішчанага ўраджаю даспелі, далі людзям сякі-такі хлеб, гародніну, яшчэ нешта. Сёння будзе сціплая вячэра, у Валькі заўтра дзень нараджэння. Пакрысе старэем, а такім людзям здаецца, што і свет старэе разам з імі. А гэта няпраўда. Вечна маладое неба, і вечна застанецца малады таполевы пух.

VІ. Панядзелак.

Дзень нараджэння Валькі. 13?. І які слёзны дзень нараджэння. Такога дажджу з мірыядамі буйных кропель, што паўзуць па шыбах і аж заліваюць праз шчыліны хату, даўно не бачыў, акрамя таго ёй сёння занеслі страгача за тое, што пад час кражы ўкралі з хаты партбілет. «Абакралі хату і мы й вінаваты». Ну а каб выдзерлі сумачку ці перастрэлі ў завулку і лапалі? Нічога, настрой бадзёры.
Горш іншае. Сенажаці і паплавы па калена ў вадзе. Зноў бяда. І не толькі людзям, а й быдлу.

VІІ. Чацвер.

Вось і серадзінны месяц. Апоўдні 18?. Трэба сёння расправіцца з лістамі, каб заўтра, можа, сесці за «Дыяментавы горад». З ранку сонечна было, цяпер накіпаюць хмары. Устойлівага надвор’я так у гэтым годзе і не бачыў. Дрэннае лета. Ці, можа, гэта мне з гадамі ўсё здаецца горшае і горшае. Але толькі няма ні такіх дабратворных дажджоў, ні такой мяккай, да апошняй жылы гарачай, спякоты. І трава пахне не так, і кветкі не так цвітуць. Ды не, напэўна ж гэта не так, а ўсё астатняе — прытупленне пачуццяў.

VІІ. Пятніца.

Учора вечарам прыходзіла Мірдза: прыехала на свята. Відаць, давядзецца аддаць ёй адзіны білет. Што ж, ладна. Спадзяюся, што ў 2042 годзе мне дадуць білет на дзве асобы, а можа, і на гасцей.
Сёння 14? і безвылазны, безнадзейны дождж. Лье і лье, неба шэрае, вада бубніць у рамах і аб шыбы, і чорт ведае, чым усё гэта скончыцца. Адно ведаю цвёрда: сенажаці па нізінах прапалі. Устае ціхая ярасць на неба. На рацыён пустапляса гэтая агіднасць аніяк не паўплывае, хутчэй наадварот, з большым смакам будзем есці. А вось над чым будзе ляскаць зубамі каняга?

Атрымоўваецца, што за рэшту жыцця я прачытаю ўсяго 15 000 кніг. Чытаю 47 год. Палучылася, што каля 5 000 кніг прачытаў. Лухта. Чытаю на тыдзень 4 — 5 вялікіх і малых кніг. У год — 260. За 47 год свядомага чытання 13 000 кніг. Мала, кропля ў моры.
Ну, скажам, пражыву яшчэ год 10.
2600 кніг за гэты час. Ну 3 тыс. А ўсяго, зн. 13 000 + 3 = 16 000 кніг, а колькі ж іх, выдатных? Як мала часу!

За род свой беларускі, горды,
І за Дняпро наш маладзецкі
Шпурляў чужым хамові ў морды
Гаўрыла Йванавіч Гарэцкі.

VІІ. Субота.

З раніцы дождж, да вечара распагодзілася. Заходзіла Мірдза, Данута Бічэль і вечарам Кісялёвы.

VІІ. Нядзеля.

Свята ў Вязынцы. Не паехаў. Меркавалі, што будзе 50 000 чалавек, а гэта не па мне. Я вялікія натоўпы толькі ў кіно люблю, а калі не праштурхаешся ні да батлейкі, ні да бліноў, ні да эстрады (на эстраду мяне, вядома ж, ніхто не запросіць) — гэта не па мне. Пыл, які ўздымуць праз гадзіну на месцы поплава (ба, ды нават лужыны), гамарня, нічога і нікога не чуць, абліччаў не відаць, усё нібы ў тумане — злітуйся, пане божа. Ды і надвор’е псуецца. На месца бясхмарнай раніцы зараз, апоўдні, аблокі, і ці не будзе яшчэ дажджу. Ты прабач мне, Янка. Я табе сваё свята спраўлю, ціхае. Запалю перад тваім партрэтам свечку ды пачытаю твае вершы. Як мог я табе ў гэты юбілей адслужыў — як магу я табе і адсвяткую.

VІІ. Панядзелак.

17?. З раніцы пахмурна і нудна. Прачнуўся позна. Званіла Нуйкіна з «Нового мира», адчытаў за самавольныя праўкі і сказаў, што, калі не прыслухаецца, — матэрыял зняць. Пайшоў у Дом кнігі, атрымаў карэктуру «Леанідаў». Гэтыя малпы-няробы набіраюць, як пальцам у с… круцяць, а ты тады скарачай 137 радкоў. 3 старонкі з гакам, ды яшчэ ў канцы, дзе дзеянне плотнае. Адправіў рукапіс у «Новый мир», схадзіў у ашч[адную] касу (адну кніжку так і не знайшлі), у магазін. Прыйшоў знясілены. Жонцы сёння будуць пенсіянеры з піянерамі зацвярджаць вымову, прыйдзе позна. Значыць, сам вары есці. А, плюну на ўсё ды буду піць каву. Пляваў я.

VІІ. Аўторак.

І сонца і цень. З раніцы, калі хадзілі ў касу, было нават холадна. Увесь дзень вычытваў «Леаніды». Вечарам была Іна Аляксандраўна, пачала за здароўе, а скончыла за ўпакой, як трэба лекавацца. Гэта ў яе як манія.

VІІ. Серада.

18?. Сонца, але грувасцяцца хмары. Позна заснуў і спаў да 11. Паснедаю і сяду за «Леаніды». Трэба спіхнуць з рук і да справы.

VІІ. Чацвер.

9?. Дождж. Ды які! Беспрасветны. Лупіць па шыбах, залівае браткі, мацыёлу і настурцыі на балконе. І як тут, калі вычытаю «Леаніды», дабрацца да Дома кнігі — розумам не раскіну. Учора быў заняты найбрыдчэйшай работай: па радку вылоўліваў, а скарачаў гэтыя тры старонкі і восем радкоў. Друкары ў нас — несусветнае г… Набіраюць левай нагой, а аўтар пасля, у самым важлівым месцы, скарачай або дапісвай непатрэбнае пасляслоўе, бо чатыры старонкі «не дабралі». Словам, друкарня імя таварыша Пракрустава.

VІІ. Пятніца.

Пахмурны дзень. Часам нават крапае дожджык. 18?. У 10.30 адвёз Вальку на Камароўку, а сам паехаў на абмеркаванне «Замка». Накідалі дурных заўваг. Але далей будзе рабіць сцэнарый — ужо рэжысёрскі — Міхась Пташук. А я толькі дапамагаць. Дзякуй і на тым. Нічога пакуль з іх не ўзяў. Дачакаюся прыёму. Можа, тады. Пасля пачаставаў хлопцаў у «Свіцязі» (сам не п’ю, дык нават дзіўна), а потым на машыне Ігара Дылеўскага прыехаў дадому. Цікава, чым гэта ўсё скончыцца ўрэшце.
Усе жанчыны нацыі, спасылаючыся на тое, што ён «нацыянальны набытак» (а рускія, што ён «национальное достояние»), патрабавалі, каб ён аніводнай ночы не спаў у сваім ложку.

VІІ. Субота.

22?. Дужа цёпла і дужа хмарна. Калі такі падаруначак нам паднясе і ўвогуле туманны Далёкі Усход (жнівень і верасень там, праўда, не павінны быць такія) — добра нам будзе.

VІІ. Нядзеля.

25?. І з раніцы такая бясхмарнасць і чысціня неба. А зараз зноў хмаркі і дымка, ад сонца ледзь-ледзь прыкметныя цені. І нават настурцыі на балконе (зацвілі — і гэта як першая прыкмета яшчэ досыць далёкай восені) не дужа ведаюць, куды ім паварочваць свае жоўтыя з чырвонымі мазкамі каўпачкі. Нейкае дзіўнае, без абяцанняў, лета.

VІІ. Панядзелак.

Гарачыня, і хмары, і не робіцца нічога.

VІІ. Аўторак.

27?. Дзіўнае надвор’е і дзіўны стан: увесь разбіты, увесь нейкі расторзаны. Хадзіў па карэктуру. Сяджу і адчуваю: вычытваць не магу. Кепска.

VІІ. Серада.

26 ці 27?. То сонца, то хмары. Валька паехала ў Вільнюс на цэлы дзень, прыедзе, мабыць, ноччу. Сяджу, чытаю польскі дэтэктыў, спрабую вычытваць [сваё]. З жахам які ўжо дзень разумею, што такое жыццё мне абрыдла, але і мяняць яго на нешта іншае не маю ні ахвоты, ні, што галоўнае, сілы. Па-дурному жыву і не ведаю, куды ісці і куды падацца ад усяго гэтага.

VІІ. Чацвер.

Яшчэ раніца, а ўжо 21?. На небе ані хмаркі. І перадавалі, што ў Хабараўску ўжо шмат дзён тэмпература не спускаецца ніжэй за 30. Як і ў чым ехаць — хто ведае? Ну, праўда, да гэтага яшчэ далёка. Могуць і дажджы пайсці, і нават зазімкі ўпасці. Лянівы я стаў. З жахам думаю пра дарогу да «Маладосці» — што ўжо казаць пра Петрапаўлаўск.

VІІ. Пятніца.

25?. Спёка, ад якой нічога не магу рабіць. З адчыненых балконных дзвярэй вее гарачынёй, як з напаленай печкі. Учора аднёс карэктуру «Калыскі» ў «Маладосць», звалі купацца, але я без жаху не мог пра гэта і памысліць. Сёння Васіль кліча на рыбы, дык вуды не наладжаныя. Паехаць проста так паляжаць, ці што? Трэ было б сёння адказаць на ўсе лісты — жах перад паперай. Чорт ведае што такое?

VІІ. Субота.

З самай раніцы 18?. А абяцаюць пад 30. Еду сёння ў лес з Лапцэвічамі.

VІІ. Нядзеля.

21?. То сонца, то хмары. Паветра дрэнь. А ўчора быў такі раскошны, такі ясны, хаця і гарачы дзень. Ехалі на Лагойск, там, ля «Партызанскага бору» (цьху!), паварот налева, за Корань, на Укропавічы і адтуль на лес. Ля хаты высокая трава, дацвітае белая шыпшына, ціша, паветра піць можна. Чырванее патроху парэчка. А ў лесе ўжо ёсць сыравешкі і маслюкі, ад суніц чырвона, ад чарніц чорна. І проста хоць ты кінься ў слёзы ад добрага бязлюддзя, ад паляны, вакол якой ходзяць у небе пад ветрыкам страйнюткія яліны і расчухраныя бярозы, ад нахабных яшчарак, якія бегаюць па пакосе (нехта махнуў касою з дзесятак разоў) і ледзь не ўзлазяць табе на ногі. Па дарозе туды і назад купаліся на Вячы. Вада цяплюткая і ласкавая! Гэта жыццё. А то сядзіш у горадзе, як сыч, і толькі робіш, робіш невядома на чыю карысць.

VІІ. Панядзелак.

Гарачыня. Крыху чытаў. Вечарам быў і нечакана застаўся на вячэру Валянцін Нікулін з «Современника». І розум ёсць, і не абы-якая сіла ўздзеяння, і талент, і правільны погляд на рэчы, але раскідана ўсё неяк, фрагментарна. Мысліць мазаічна, можна было б сказаць. І гэтая жудасная маскоўская прывычка называць людзей (а для яго — не для мяне — проста добрых знаёмых) па імю, часам нават без бацькі. «Додзік перасяліўся ў Пярну» — і здагадайся, што гэта Самойлаў, які мне ў Додзікі не набіваўся. «Фёдар Міхайлавіч сказаў…» — і пачынаеш саабражаць, ці то нейкі з яго знаёмых, ці гэта Дастаеўскі. «Леанід, ну Лёня, ну гэта ж чалавек» — і не зразумееш, ці гэта нейкі іхні рэжысёр (або працоўны сцэны) або нябожчык Уцёсаў. Стаміўся за вечар (нягледзячы на цікавую бяседу), нібыта камні вазіў.

VІІ. Аўторак.

Спёка. Вечарам былі Наташа і Кісялёвы. Цэлы дзень рабіў (прыпякло ўрэшце) план «Дыяментавага горада».

VІІ. Аўторак.

У 11 г. — 21? гарачыні. Рэдкія размытыя хмаркі. І трэба сёння ісці ў Дом кнігі, хай на яго дабро (за выключэннем дзвюх асоб, якія чым хутчэй праваляцца ў зямлю, тым лепей). На адваротнай дарозе, відаць, давядзецца і ў цырульню зазірнуць, а то завалахацеў, як прыдворная Кудла. Ненавіджу галіцца (адно што з барадой яшчэ горш) і стрыгчыся (дзякуй богу, гэта не так часта, і лысым быць яшчэ горш, а не мінуе ж і нас горкая чаша сія).

VІІ. Чацвер.

Удзень была гарачыня, а вечарам, калі ішлі з Васілём Быкавым і Нілам ад мастака Дударэнкі, было халаднавата. Гаварылі пра раман Лойкі, людзей «Нашай нівы», пра абэцэдаршчыну і бэндаўшчыну.

Зыгмунт І (Стары) пасля першай шлюбнай ночы з каралевай нібыта напісаў лацінскі вершык-двухрадкоўе:

Facies picta, vulva non stricta.
Твар маляваны, піхва няшчыльная.

«Увесь час гэта бачым у ўчынках палітычных, у паводзінах цэлых народаў. Увесь час бачым адвяртанне ад гуманітарызму, літасці, братэрскай добрай волі. Часам лозунгі гучаць прыгожа, але, навязаныя сілай, выклікаюць згубныя вынікі, што выцягваюць з гвалту або жаху».
Агата Крысці. «Рандэву са смерцю».

Для «Шантажу»: «Асоба, якая прыўлашчвае сабе вынясенне меры правасуддзя і адбірае ў чалавека жыццё, ёсць небяспечная для грамадства».

Любоў да ляноты: «Бачыць чалавечую натуру з найлепшага боку і лічыць гэты свет за мілае месца пражывання — гэта несумненна найлягчэйшая дарога жыцця». Крыху гэта і па мне: часам нежаданне ведаць, якія сапраўды ёсць людзі.
А часам бачыш (і гэта небяспечна) пад відавочнай маскай суцэльнае пекла: нянавісць, пакута, сервілізм, мяцеж, забойства.

VІІ. Пятніца.

Раніцай 17?, зараз, у 14.00, — 19?, але вее досыць халаднаваты ветрык, так што не горача і ў портках. Сёння павінен быў бы ўзяцца ўпрытык за «Мсціслаў», бо толькі што скончыў падрабязны план, але ў 16 г. павінен прыйсці алжырац Цмыг, а паколькі адзін баіцца, то з сябрам прывалачэцца. Відаць, ужо ўсур’ёз сяду за працу заўтра ці нават паслязаўтра, бо заўтра прыйдуць Лерыны свёкар са свякрухай.
Былі Цмыг і Цямрук. Прынеслі «пустынную ружу». Сапраўды, як ружа. І «вечная», у адрозненне ад жывой. Але затое якая ж нежывая.

VІІ. Субота.

Пахмура, 19?. Павінны прыйсці Герасімавы і іжэ з імі. Працаваў кепскавата. Усё ж апісаў завіруху для «Дыяментавага горада».

Прызнаю і ваюю ўсім жыццём за адзіную на свеце нецярпімасць: нецярпімасць да нецярпімасці. Хай кожны думае па-свойму, і ўчыняе па-свойму, калі гэта не шкодзіць суседу гэтаксама думаць і ўчыняць. Калі пра гэта забываюць — нецярпімасць нават пакрыўджаных ператвараецца ў пякельную пачварнасць. Нецярпімасць католіка, нецярпімасць юдаіста, праваслаўнага. І вось паляць, крыўдзяць, забіваюць. Ахвяра робіцца катам, прыгнечаны — прыгнятальнікам. Толькі найшырэйшая цярпімасць — вядома, не да ізуверства, людаедства і чалавеканенавісніцтва — уратуе свет і не дасць яму загінуць. Хай востраць пёры і думкі ў спрэчках — абы не мачалі гэтыя пёры ў чужой крыві. Абы вастрыня думкі не пераходзіла ў падступную подласць і падтасоўванне.
Нецярпімасць да нецярпімасці — адзінае, што павінна рухаць светам, калі мы прэтэндуем на права звацца людзьмі.

VІІ. Нядзеля.

Працаваў. Ідзе цяжка. Але «дыяментавы дзень» усё ж апісаў.

VІІ. Панядзелак.

23?. Сонца і хмары. Сёння праездам Шчадрына. Угаворвала не звяртаць увагі на рэцэнзіі «Молодой гвардии», аж пакуль не адшукаў іх і не даў прачытаць. Чытала, плявалася, лаялася. Пасля сказала: «Ты, як заўсёды, маеш рацыю». Не варта піць з імі вёдрамі валяр’янку, калі можна абысціся без іх і застацца ўсё ж самім сабою.
Едзе ў Давыд-Гарадок сёння вечарам. Дзень работы, ясна ж, на псы.

VІІ. Аўторак.

У палове адзінаццатай было 28?. Тупая спёка. Часам хмары без намёку на прахалоду. Чорт ведае, што за год і што за лета. Працаваць не хочацца, а тут яшчэ пазваніў Карла Скрыпчанка і заявіў, што «прыедзе і разаб’е мне гэтую работу». Чаму ніхто не звяртае ўвагі на тое, што і калі мне трэба, калі мне трэба працаваць, і толькі торкае сваё: «Займайся мной».

VІІ. Серада.

Апоўдні 21?. Дзень нейкі імглісты. Сонца паміж хмарак у дымцы, нібы нешта недзе гарыць. Сёння дзень Уладзіміра. Нічым ён ад усіх астатніх дзён не адрозніваецца. Работа, і нічога болей.

VІІ. Чацвер.

Раніцай было 8?, пахмура і вецер халодны, цяпер, у 19 г., — 12? і аблажны, дужа густы і буйны дождж. У 11 г. хадзіў да Дударэнкі малявацца. Намаляваў ён мяне зараз амаль цалкам, за выключэннем рук. Я бы ўжо і так пакінуў. Шмат і досыць цікава гаварылі. Амаль усю дарогу да яго ішоў пешшу: вуліцу захапіў (праспект) паход міру з сінімі шарыкамі, сцяжкамі і г. д. Морда на партрэце страшнаватая (які арыгінал), але абыдзецца.
Дождж грукоча па дахах.

VІІ. Пятніца.

Прыехаў Карла Скрыпчанка, і ўсе гэтыя і наступныя дні пайшлі макам. Няма часу ні парабіць, ні пачытаць, увогуле нічога зрабіць.
Праўда, да прыезду пабываў у цёткі, завёз ёй сяго-таго, зрабіў пасля невялічкія пакупкі. А так — пустыя размовы, у якіх я даўно ўжо не адчуваю смаку — і ўсё.

VІІ. Субота.

Хмарна і халаднавата. Усю першую палову дня быў у мастака, усю другую — у Леры, дзе нарваўся на спрэчку з моладдзю (цудоўна ведаючы, што прыдурваюцца і «строяць наіў», бо жыць у доме-лесенцы на К. Маркса і не ведаць, што існуе цэнзура, што пісьменнік сам сабе пан і г. д., ды яшчэ выказваць да яго сякія-такія прэтэнзіі — блазенства) пра тое, што штодзённае іхняе жыццё з жонкай, тэлевізарам і футболам мне нецікавае, што цікавыя яны толькі ў канфлікце, у экстрэмальным становішчы, на якое ў іх — кішка слаба.

VІІІ. Нядзеля.

На вуліцы +19,5. Дзень сонечны, але кучкаваты ад хмар. Карла пайшоў па музеях. Карыстаючыся гэтым, сеў пісаць — не пішацца. Якое ўжо там пісанне, калі кожны момант чакаеш: вось вернецца.

VІІІ. Панядзелак.

Дужа цёпла. Раніцаю церушыў дождж, але а другой палове дня сонца. Карла паехаў у Хатынь, а я сяджу і вымучваю кляты гэты Мсціслаў, які не пішацца, хоць ты аўтаручку праглыні.

VІІІ. Аўторак.

Недзе больш за 20?. Спёка. Цэлы дзень працаваў і давёў свой горад да ХVІІ ст. Вечарам быў дужа чырвоны непрыемны захад. А з другога боку ўзыходзіла крывава-чырвоная поўня, якая зараз пабялела. Заўтра зноў за працу. А зараз трэба класціся.

VІІІ. Серада.

+23 апоўдні. Сонца, але плывуць частыя дробныя хмаркі, некаторыя нават з чэрню, так што яшчэ і невядома, можа, дождж будзе. Учора вечарам паехаў Карла, і я так заспаўся, без думкі аб тым, што варыць і якую забаву прыдумаць, што яшчэ й зараз у 14 г. за работу не сеў. А трэба. Трэба дабіць за некалькі дзён і рыхтавацца да паездкі ў Мсціслаў.
Прыбыў «Псалтыр» ад Ан. Сярг. Цяпер буду ламаць галаву над пасхаліямі і месячнікамі.

VІІІ. Чацвер

Апоўдні 19?. Зноў хмаркі, што бягуць недзе ад поўначы. У прарывах сонца. Працую.

Розніца між каталіцызмам і беларускай аўтакефаліяй была б у тым, што «казаць казань» гэта і было б проста «гаварыць казань», заклікаць да думак і пачуццяў, да сэрца чалавека, які слухае. Тут няма нават філалагічнага значэння польскага слова «казаць» (kazac), якое мае беларускае значэнне толькі ў другім, менш важным, сэнсе, а перш за ўсё азначае «наказаць, загадаць, распарадзіцца, прымусіць». Усе словы з адценнем гвалту, гэтак чужога нашаму характару, які проста «кажа», «пераконвае», а аніяк не «распараджаецца» і не «прымушае».

Ездзілі з Васем, Надзяй і Ленай па Слуцкай шашы за вёску Ячанкі. Глухі лес. Маліна і ажына. Едучы дамоў, сталі над ручаінай. Прысмерак, шапкі хмызоў і забыты хор цвыркуноў.

VІІІ. Пятніца.

22?. Бясхмар’е. Сёння іду на стогадовы юбілей Адама. Пісаў віншавальны верш і крыху папрацаваў. На вечары было цяжкавата, як заўсёды цалкам цвярозаму сярод падпітых. Ноччу ішлі праз парк.

VІІІ. Субота.

22?. Усё часцей наплываюць хмары, усё радзей праглядае сонца. Зараз паеду з Лапцэвічамі на Вячу, а пасля ў вёску. І не піў, і не працуецца.

VІІІ. Нядзеля.

26?, бясхмарна. Цэлы дзень працаваў, давёў да раздзелу Рэчы Паспалітай… Увечары пойдзем да Лапцэвічаў. Дзень будаўніка.

VІІІ.
Аўторак. 23.

У небе імгла, як ад далёкага пажару, так што нельга зразумець, сонечны дзень або туманны. «Мсціслаў» усё яшчэ чакае, рукі ўсё яшчэ не ляжаць да працы. А плюну на ўсе гэтыя канферэнцыі, з’езды будаўніцтва. Я ўрэшце не гісторык у дадзеным выпадку, а эсэіст, і не мушу пісаць таго, што можна знайсці ў кожнай энцыклапедыі. Не трэба гэтага. Хай будзе эсэ, а не даведнік. І папярэдне напісанае, магчыма, выкраслю.

VІІІ. Серада.

16?. З раніцы было больш сонечна, але зараз, у 14 г., засеяў дожджык. Дыхаць, здаецца, крыху лягчэй. Паспрабую рабіць.

15/VІІІ. Нядзеля.

Сонца, але пад вечар хмары часцей і часцей. Ездзіў з Лапцэвічамі за Раўбічы. Там скора вадасховішчам, якое забяспечыць спартсменам грэблю і г. д., а дзяржаўныя дачы стабільнай вадою, будуць загублены адны з самых гожых вёсак і адзін з самых гожых ландшафтаў, якія бачыў. Высеклі і выкарчавалі вербы над рэчкай, а яна крынічная, чысцюткая. І такія сады, новыя і старыя, закінутыя, такія джунглі дзікай мяты, перачнай і простай, так лілавеюць узгоркі ад чабору. Усё пойдзе на дно. І ўжо вылезлі, як паганкі, дачы сына акадэміка Б. (сын той, кажуць, лабатрас, недарасль і хуліган) і іншых. Дачы безабразныя, як прыбіральні з сілікатнай цэглы. І ў галаве адна думка: ці варта было сіх-тых спускаць у Чорнае мора, калі тут робіцца такое. Тыя хаця пастаўлялі зрэдку Львоў Талстых, гэтыя — вырадкаў, дэбілаў і жыццёвую плесню, паразітаў. Проста хоць ты іх сілай, трыццацігадовых, адрывай ад матчынай цыцкі і кіруй будаваць нейкі новы Пецярбург. Ні розуму, ні жадання служыць, ні асэнсавання бацькаўшчыны і работы дзеля яе, а суцэльная п’янка, бабы, дыскатэкі, ананімкі, падкопы, жаданне ўрваць з дзяржавы і іншае. Людзі пустыя, людзі нікому не патрэбныя. І не прадбачыцца ў іхніх душах і сэрцах змен да лепшага.

16/VІІІ. Панядзелак.

Густыя хмары. Працуецца кепска. Учора званіў Катушкін. Відаць, у канцы тыдня паеду ў Мсціслаў.

17/VІІІ. Аўторак.

18?. То сонца, то наплываюць хмары (рэдкай чародкай ці густой сцяною). А там і зноў на хвіліну сонца. Як бы ні скончылася тым, што ўчора: праліўным, нібы неба раздзерлася, дажджом. Сяджу, пакрысе працую. Праца нудная і ідзе з рыпеннем. Абрыдла ўжо гэтая мсціслаўская кніга. Не маё гэта амплуа.

18/VІІІ. Серада.

15?. Пахмура, крапае дождж. Учора з’явіўся чалавек пад мухай, які крычаў, што ён старэйшы інспектар крымінальнага вышуку Бельскі Мікалай Міхайлавіч, і пачаў крычаць, што толькі ён можа раскрыць нашу справу. Удалося вызваць патруль. Тыпа абшукалі, арыштавалі, надзелі наручнікі і павязлі. Сёння выявілася, што ён сапраўды той, за каго сябе выдаваў. Чаго яго несла без дакументаў, п’янага ды яшчэ з крыкам, ды яшчэ не ведаючы нашых імён — таямніца. А мне за «Чорны замак» вымова, што адзін міліцыянер крыху адмоўны. Божа мой, ханжаству нашаму няма мяжы!!!

19/VІІІ. Чацвер.

16?. Праз хмары слабенька ўсміхаецца сонца. Хачу з’ездзіць да ц[ёткі] Ж[эні]. А «Мсціслаў» усё буду канчаць, ужо, відаць, пасля паездкі.

20/VІІІ. Пятніца.

16?. Усю ноч ліў дождж. І зараз неба шэрае, без прасветаў. Раніцай (я спаў) Вальцы званіў Катушкін. Сёння едзем у Мсцісл[аў]. Шафёр будзе ў 14.00.

24/VІІІ. Аўторак.

20?. Дзень шэры, з рэдкімі блакітнымі разводамі. І дымка. Гэткая незразумелая саладуха, а не дзень. Учора вярнуліся з Мсціслава. Сёння сяджу і працую патроху. Прывёз адтуль яшчэ работы, але гэта ўжо ўсё.

25/VІІ. Серада.

22?. То сонца, то кашлатыя сонныя хмары. Надвор’е, якое аднолькава можа абяцаць і зліву, і добры дзень. А добрыя дні патрэбныя. Прыбраць хлеб. А там хай сабе лье. На кукурузу, на бурак, якому яшчэ расці і расці, на сланечнік. Але нічога на свеце не бывае стопрацэнтным. Ім добра, але ўжо час церабіць лён, і, значыць, таксама патрэбна сонца. А будзе карысна ільнам, будзе шкодна яшчэ чамусьці. Так яно ўсё і ідзе. І з людзьмі так. Карысна камусьці — бывае шкодна мне, і наадварот. З гэтай плыткай філісофіі вывад адзін: я стары бур’ян, магу вытрымаць і калі мяне падсушыць, і калі мяне падмочыць. Хай ужо спрыяе тым, хто яшчэ расце.

26/VІІІ. Чацвер.

21?. З раніцы было сонечна. Цяпер хмаркі і нейкі лёгкі туманны вэлюм. Сяджу, пакрысе працую, канца не бачу.

Біхевіярызм — метад у псіхалогіі, які даследуе паводзіны, тую нібыта рэальнасць, па якой мы мяркуем пра нашы думкі, страсці, перажыванні. Для пацука гэта, можа, і прымальна. Галодны — шукае шлях да сала і г. д. А для чалавека? Усю гэтую тэорыю можна было разнесці ўшчэнт яшчэ семдзесят год назад двума прыкладамі. Першы: чалавек не есць на прыёме далікатэсаў, каб не палічылі жадным. Другі: чалавек паціскае руку і ўсміхаецца нягодніку, якога з’еў бы жыўцом, у атацы кулю б яму пусціў у патыліцу, але пакідае гэта «да лепшых часоў». Ну, а калі яны не прыйдуць? Тады ніякі біхевіярыст не паставіць знака адпаведнасці паміж паводзінамі чалавека і ягонымі страсцямі.
Часопіс «Знание — сила», № 8 напісаў яшчэ мадней. Крытыкуючы біхевіярызм, прызнаў аднак:
«Бихевиаристы выяснили, что роднит человека с крысой, и это уже немало. Их подход оказался эффективным на практике…»
Па-мойму, яшчэ мой дзед, не маючы і зялёнага паняцця пра біхевіярызм, цудоўна ведаў, што радніць чалавека з пацуком, і на практыцы вырашаў эфектыўны падыход да такога роду людзей. Варта было выдаваць кнігі, запаланяць імі Амерыку і Еўропу, будаваць дарагія інстытуты, прысуджаць Нобелеўскія і іншыя ўсякія прэміі.
Што зробіш, больш за ўсё чалавецтва заўсёды траціла на «ізмы» і на падгонку фактаў да гэтых «ізмаў». У той час як адзіны «ізм» сціпла стаяў убаку, чакаючы людзей, здатных ахвяраваць за яго… А тут можна і без «ізму», а проста сказаць «супакутванне» або «чалавечнасць».

27/VІІІ. Пятніца.

19?. Сонца і дымка над горадам. Працую. Вечарам прачытаў артыкул У. Паўлава, хлопца, якога ўвогуле паважаю, пра Польшчу. Артыкул брыдкі. Дагэтуль бачыў Польшчу з акна вагона, а тут за тыдзень зразумеў усе працэсы, якія ў ёй адбываюцца (чаго, па-мойму, самі палякі не разумеюць), і вяршыць над імі суд. Суд — як у кепскай перадавіцы. І самае кепскае, калі перадавіца пішацца не звычайнай мовай перадавіцы, а са спробай рабіць гэта «па-мастацку». Не ведаючы працэсаў, не ведаючы людзей, не ведаючы складаных, нават трагічных абставін, ставячы знак роўнасці паміж АК — Варшаўскім паўстаннем — Салідарнасцю — Кос — КОР, называючы імёны кепскіх пісьменнікаў, якія прымкнулі да «Салідарнасці», і не менш кепскіх і невядомых, якія засталіся на цвёрдых пазіцыях. Нельга пісаць пра краіну і людзей так кепска і мала ведаючы пра яе, яе культуру і гісторыю гэтай культуры. Не пахадзіўшы па старых палацах і не папрацаваўшы, не пазнаёміўшыся з людзьмі, якім напляваць на палітычныя інтрыгі і казнакрадства і якія працуюць на Польшчу і Чалавецтва; не пастаяўшы ў чэргах і не пагаварыўшы з людзьмі ў піўной аб іх жыцці. Дзіка!..

У 10 г. ездзіў апазнаваць пярсцёнак, які Мірак [Адамчык] заўважыў у чалавека на вуліцы (яго затрымалі). Апазнаў. Мой МК. ад Нуну. Як даўно гэ-та было.

28/VІІІ. Субота.

22?. Сонца і дымка. Сёння прынеслі для апазнання манету 1936 года. Апазнаў. Сяджу і пішу, і думаю, якімі гэта дарогамі ўсё гэта паточыцца далей.

29/VІІІ. Нядзеля.

Дождж і дождж, і дождж. З ранку самага неба зацягнута густой непрагляднай сеткай нізкіх хмар. Суцэльна. У хаце цёмна, бы лістападаўскім дажджлівым вечарам. Гаршкі з кветкамі на балконе поўныя вады. Густы дождж хвошча на дрэвы ў садку, блішчаць дахі. Работаць добра, але як падумаю, што ў Мсціславе — жах бярэ. Жыта не дажата, другі пакос сена зрываецца. Час пачынаць капаць раннія палявыя гатункі бульбы. Добра для кукурузы і буракоў. А з гэтым што рабіць. І холадна. На тэрмометры +10.

30/VІІІ. Панядзелак.

У 16 г. — +15. Бясхмарнае празрыстае неба, ужо крыху аддае восенню. Хадзіў сёння, адаслаў кнігі, купіў сёе-тое (Вацлаў [Жыдліцкі] павінен прыехаць а палове першай у ноч з 31 на 1). На лаўку прысеў гаварлівы чалавек:
— Колькі часу?
— Без дзвюх два.
— Лічы, кончаны дзень.
— На дзень бліжэй да смерці.
Паколькі гэта і сапраўды было так, я павалокся са сваім грузам далей, змяншаць тэрмін свайго быцця на зямлі. Зараз сяду працаваць. Да канца тэрміну яшчэ вельмі многа работы.

31/VІІІ. Аўторак.

+15?. Ранішняе сонца ўсё больш засноўвалася хмаркамі спачатку маленькімі, потым большымі. Да дзвюх гадзін апоўдні яны заткалі неба спрэс. Ці дождж будзе, ці проста шэрасць. З дажджом бы і пачакаць можна. Хай бы даў сабе адпачынак, а людзям магчымасць працаваць. Сазваніўся з Генадзем [Бураўкіным], ён пазвоніць, калі трэба будзе сустракаць. Праца ідзе цяжка.

1/ІХ. Серада.

Сустрэў Вацлава разам з Брылём і Бураўкіным. Раніцай ездзілі ў выдавецтва. Запрасіў Дубянецкага, Брыля і Вацлава дадому. Бяседавалі аж да 21.30. Прыйшоў Бураўкін. Праводзілі Вацлава на 22.30 на Маскву.

2/ІХ. Чацвер.

16?. З раніцы было сонечна, а цяпер накіпелі хмары і досыць сільны вецер. Хадзіў з Майсюком прапісваць яго да нас. Вярнуўся, паснедаў, сядаю працаваць.

3/ІХ. Пятніца.

Трэцяга ў 13 гадзін — 13?. Кругом шчаслівыя лічбы. Шмат хмар, толькі зрэдку сонца, рэзкі халодны ветрык. Вось так лета не бачыў — восень прыйшла. Трэба ўрэшце канчаць Мсціслаў, а тут Вацлаў прыедзе недзе ў панядзелак, а ў сераду яго трэба выпраўляць. А божа мой, колькі гэтага ўсяго на беднага чалавека.

4/ІХ. Субота.

15?. Зноў незразумелае неба: бляклае, з размытымі ў дымку хмарамі, зрэдку сонечнае. Працую.

5/ІХ. Нядзеля.

16*. Рэзкі, зусім ужо асенні, халодны вецер. Асенняе паветра. Асенняе неба з сонцам пад аблокі. Можа, хоць на месяц уцяку ад гэтага, а там зноў праца, на гэты раз, мабыць, ужо на цэлы год без перадыху, а можа, і на два.
Рана гэтае асенняе паветра. Можа, і мае рацыю старая прыкмета. Столькі на арабінах сёлета чырвоных гронаў, болей чым зелені, што чакай ранняй і халоднай зімы. Гэта, мабыць, і так: натура паклапацілася пра драздоў і іншых. Наядуцца перад палётам, абкалоцяць многа і на зямлю, і там, пад снегам, яна перазімуе, каб вясной, калі нічога яшчэ не будзе, дразды маглі гэта, назнарок імі абкалочанае, падабраць з зямлі. Які-ніякі, а корм. Не хочацца холаду, так мала гэтым летам хадзіў, ездзіў, бачыў неба, палёў, лясоў. Ладна! Зачынюся ў хаце і буду рабіць і рабіць.

6/ІХ. Панядзелак.

16°. Зноў няпэўнае сонца. Трэба ехаць у Дом друку. А тут з самай раніцы тэлефон: многа званкоў, часцей за ўсё ідыятычных. Званіў Канановіч Іван, прасіў з-за чатыхох правак прыехаць у выдавецтва (урэшце, прыфехаў сам, зрабілі за 5 хвілін справу, выпіў «жыватоўкі» і паехаў). Званіла Наташа Семашкевіч, соты раз чытаць карэктуру «Стаха» (сказаў, каб рэдактар вычытаў), званіў Спрынчан спытаць, дзе вуліца Ульянаўская, дзе яму зарэзервавалі білеты, званіў і прасіў «Валодзю», адрэкамендаваўшыся «Львом» — (і па бацьку) Мірачыцкі, наконт ліста з Прагі. Проста як анекдот пра чуваша.
— Поп Васька здесь?
— Здесь. А кто его спрашивает?
— Василь Васильевич.
Званілі… Званілі… Званілі… Урэшце ў 13 (паспеў паснедаць) пазваніла Валя і нагадала, што мне ў «Маладосці» належаць грошы, а то ёй адпускных не даюць (і гэта ў той час, як у яе ёсць ашчадная кніжка). Чорт ведае што. Папёрся ў Дом друку. Там спаймалі са «Звязды», просяць артыкул пра крыніцы. Адмовіў, аблаяўшы іх непрыстойна. Як 13 год таму за «Званы ў прадоннях азёр» не было быдла — ад вярхоў і да апошняга выканкома, — якое б не патапталася па маіх костках, так цяпер няма нікога, хто не прасіў бы артыкул на гэту тэму. А я ж першы сказаў, што гербіцыды і беспардонная меліярацыя — злачынства. Дык тады я вораг, а цяпер — праніклівы «мудрэц, які яшчэ тады глядзеў у корань». Цытую дваіх К.
Удзячны высокаму начальству за рэкламу. Пакуль П., Ш. і іншыя таўклі мяне ў карак і мяшалі з гразёй на ўсіх канферэнцыях — зацікавіліся і прачыталі нават тыя, што павек нічога не чытаюць. А прачытаўшы, сакратар нават самага захудалага раёна не мог не задумацца і, калі ў ім была драбінка розуму, спытаць у сябе: «А раптам гэта ён мае рацыю?»
Па дробязі карак ламалі (а што, каб за нешта сапраўды сур’ёзнае? Урэшце, жывая зямля больш сур’ёзная за ўсе гэтыя дзіцячыя палітычныя гульні), а цяпер: «Давай! Давай!»
Не, я ім «даваць» не буду. Цяпер гэтых першаадкрывальнікаў сотні знайшліся, і мне ў іх ліку быць «няўмесна». Хай сабе робяць «адкрыцці», за якія гладзяць па галоўцы. Мне гэта сорамна. І, галоўнае, цяпер гэта бяспечна, цяпер гэта могуць рабіць і без мяне, ёсць шмат каму рабіць гэта без мяне.
Словам, я гэтаму «звездару» адмовіў.
За справамі гэтымі пустымі, за званкамі, за перадачамі (вось зноў Мірачыцкі званіў, як яму з Вацлавам кнігу перадаць вучаніцы Забейды і ці трэба надпісваць ёй і мужу. Адкуль я ведаю, можа, гэты муж памёр, кінуў яе або ўцёк праз Ізраіль у Парыж, якія адносіны мае муж да таго, каму хочаш падарыць кнігу!) зноў ані хвіліны спакою, зноў не работаў.
І вось так жундзяць, і жундзяць, і жундзяць над вухам. А жыццё фізічна адчувальна плыве праз пальцы! А яго так мала! А зрабіць яшчэ трэба так многа! І нічога ўжо, адчуваю гэта, не паспею зрабіць, пусты мантач часу. І гэта тады, калі (няхай ты слабы і перабольшваеш значэнне зробленага табой) ніхто тваёй работы за цябе не зробіць. Калі хата валіцца і ты ў яе адна з нешматлікіх падпорак у самым заваланебяспечным месцы. Уцякаць кудысьці трэба!

7/ІХ. Аўторак.

18°. Раніцай крыху сонца. Пад вечар вялікая хмарнасць. Удзень працаваў над Радзівіламі. У 17.45 Вацлаву далі ганаровую грамату Дзяржаўнага камітэта па друку БССР і медаль Францыска Скарыны.

8/ІХ. Серада.

Устаў у 7. Праводзіў на Прагу Вацлава, развёз па хатах Янку Брыля, жонку з Алесем Адамовічам на работу, пасля аддаў суседзям рукапіс на перадрук, прыехаў дадому. Шэрае нізкае неба. З ранку крапаў дождж і зараз вось-вось распусціцца. 14°. Няцёпла, а на пероне дык і ўвогуле з усіх бакоў дзьмула холадам.

9/ІХ. Чацвер.

Зараз, у 3 г. дня, — 17°. З раніцы было халаднавата і хмарна, цяпер крыху больш сонца. Толькі што прыйшоў. Да 12 г. хадзіў у мастацкі музей і гаварыў для тэлебачання перадачу пра партрэты для Радзівілаўскай галерэі. Не пра мастацкія якасці і не пра рэстаўрацыю, а пра тое, хто ёсць хто на гэтых партрэтах. Як ажаніўся, як кахаў, якія перажываў страсці, як ваяваў і ненавідзеў, як памёр. З 40 партрэтаў узяў партрэтаў восем, і тое коратка. На большае часу няма. Трэба ваяваць, каб музею аддалі суседні дом (з 12 падрыхтаваных выставак выстаўляецца толькі дзве). Заадно запісалі мяне і ў якасці агітатара за часопіс «Маладосць». Прыпёрся дадому і не ведаю, за якую цяпер работу брацца, з чаго пачаць.
Буду збірацца паступова на поўдзень і парадчыць фота і слайды.

Чатыры дзесяткі партрэтаў людзей, якія былі жывыя трыста — дзвесце — сто год назад і якія дзякуючы вялікаму, боскаму, я бы сказаў, майстэрству мастакоў засталіся жывыя для нас і зараз са сваімі страсцямі, любоўю, нянавісцю, мудрасцю, дурасцю, спакоем — з усім, што ёсць Чалавек.

Я не буду гаварыць з Вамі пра мастацкія якасці гэтых палотнаў, якія вы сёння ўбачыце (пра гэта вам лепей раскажуць мастацтвазнаўцы), ані пра асаблівасці творчай манеры майстроў, ані пра тое, як партрэты былі адноўлены, пра вялікі подзвіг, зроблены рэстаўратарамі, якія вярнулі нам гэтых людзей, жывых і гарачых, якімі яны калісьці былі, ані пра тых, хто атаясамілі і вызначылі іх.

Я, на жаль, не мастак, на вялікі жаль, не рэстаўратар і нават не мастацтвазнаўца. Мая задача прасцей: расказаць вам, хто былі гэтыя людзі на партрэтах.
Задача не мастацтвазнаўчая.
Задача чалавеказнаўчая.
І толькі пра некаторых. Бо, каб расказаць пра ўсіх — трэ было б шмат гадзін.
Як яны жылі, што яны зрабілі ў жыцці, чым вызначыліся, як сварыліся, смяяліся, інтрыгавалі, кахалі, паміралі. Якія былі іхнія характары і капрызы.

Урэшце, ці так нам важліва, славуты чалавек на партрэце ці не. Вось два партрэты Гродз[енскай] школы. Зробленыя для касцёла брыгітак у Гродне.
Гэта звычайныя людзі. І як на такіх мы павінны на іх глядзець. Простыя, звычайныя і сціплыя, непатрабавальныя.
Гэта Аляксандра Марыяна Весялоўская (памерла ў [16]45 або 1650 г.).
Партрэт напісаны між 1639 і 1645. І яе муж Крыштаф, маршалак вялікі Літоўскі з 1636 г. (памёр у 1637 г.).
Нічога мы, уласна кажучы, пра іх не ведаем, акрамя таго, што бацька Крыштафа мар[шалак] вял[ікі] Літ[оўскі] Пятро Весялоўскі адзначаны ў энцыклапедыі Глогера як фенаменальны сілач. За надбр. бэльку і падым[аў] нагамі каня і ўрат[аваў] караля Сігізмунда Аўгуста, на якога кінуўся на паляванні зубр, ухап[іў] жывёлу за нагу і паваліў на бок. Ну і яшчэ (анекдот-с) моцны быў на галаву: калоў лобам лясныя арэхі.

І не трэба нам ведаць, вялікія яны або малыя. Галоўнае, што вялікім пэндзлем продкаў нашых яны створаны і подзвігам рэстаўратараў адноўленыя і цяпер застануцца навекі з намі. Жывыя, поўныя страсцей і таму ўжо не толькі продкі, а ў нечым і сучаснікі нашы.
І іхнія неўміручыя вочы запытальна і строга ацэньвальна, весела і сурова глядзяць на нас, ацэньваюць, хто мы, ці хопіць нам мужнасці для будучыні.
Ацэньваюць, чаго мы з вамі варты.
9 верасня 82 г. 18.50.

10/ІХ. Пятніца.

Раніцай пакупкі, халаднавата і з хмаркамі. Па прыходзе званіў Кузьміну і Дылеўскаму. У 17.00 — у В. Укропаўшчыну ў грыбы, набраў кабылак і сыраежак, трохі бабак і падасіннікаў.

11/ІХ. Субота.

Ранкам на рынак. Сонечна і холадна. На тэрмометр забыў зірнуць.
Парадчыў слайды. Званіў Пташук, што работу ён зрабіў.

12/ІХ. Нядзеля.

Сонца і хмары. Ставіў пячаткі экслібрысаў.

13/ІХ. Панядзелак.

18?. У зацішку на сонцы цёпла, але дужа халодны вецер. Скончыць бы з усім і цэлы месяц толькі пісаць вершы (і тое толькі калі захочацца), плаваць, хадзіць, вечарамі сядзець на балконе і слухаць мора.

14/ІХ. Аўторак.

13?. Ды яшчэ і халаднаваты вецер. Неба спрэс у хмарах. І думаецца ўжо ўсё пра восень, і чамусьці так, нібыта і мора яшчэ не чакае, нібыта і яно ўсе скончылася і трэба зноў залягаць у барлог на зіму. Сёння чакае работа. Станкевічыха прынесла артыкул пра мяне. Пазаўчора. Трэба праглядзець. А сёння раніцай Дылеўскі прынёс тры серыі таго, што Пташук зрабіў з майго Замка. Што ж, будзем глядзець. Правіць не буду. Гары яно і так. Столькі іншых важных спраў, і так мала часу.

15/ІХ. Серада.

14?. Неба чыстае з рэдкімі доўгімі мазкамі аблокаў. Узяў з машынкі «Мсціслаў». Ледзь прыехаў — заходзіць Дылеўскі. З гадзіну пагаварылі. І вось ледзь толькі зараз сяду за вычытку. Апошняя (ці апошняя?) работа перад водпускам. А ў 17 г. еду ў грыбы.

14/Х. Чацвер.

Прыляцелі 14-га ў 4.00. Замест цеплыні і сонца — золь, імгла, часам дробны дождж. Трэба брацца за работу, і на гэты раз ужо да вясны. Спазніліся з самалётам на сем гадзін.

15/Х. Пятніца.

8?. Зноў шэра. Вечарам былі Кісялёвы.

16/Х. Субота.

10?. Надзіва добры, з чыстым небам і сонцам дзень. Дрэвы на вуліцы ўнізе і ў двары ўсе чыста залатыя. Так прыгожа і добра — слоў не знайсці. Прыйдзе зараз Генадзь з нейкім хлопцам, што напісаў кнігу пра плошчу Свабоды ў Мінску. Хоча падарыць і… паглядзець. Буду скора браць па рублю за пагляд: «Упершыню ў нашым звярынцы гібрыд льва і тыгра».

25/Х. Панядзелак.

Цёплыя дні стаяць, але апошняя лістота на ліпах. Так, цяпер складаць зборнік вершаў, а там, можа, калі дасць бог, да вясны рабіць «Каласы». Праўда, час ужо.

Асоба Калнышэўскага, кашавога атамана.