Чазенія — Частка 1

ПЕСНЯ АБ УСПАМІНАХ У СІНІМ, ТУМАННЫМ ГОРАДЗЕ

Ён бег з апошніх сіл, бо разумеў: яшчэ некалькі хвілін — і ўсё будзе скончана.

Не было чым дыхаць. Навісала нізкае — як рукой дастаць — лілова-чорнае неба. I выцягнутыя туманныя языкі, валокны дыму імчалі насустрач, у апошні, здаецца, момант абгінаючы твар. А за градою, у бухце, смяротна, страшна, тужліва крычала, падыходзячы да берага, самотная субмарына. Ён ведаў: там цішыня. Толькі некалькі людзей бязгучна і млява цягнуцца па пірсе, адганяючы з брандспойтаў гэты дым, гэты пыл, гэты сухі туман. А ён усё ідзе. А вакол, у цішыні, гэты крык.

…Яны беглі не таму, што небяспека пагражала ім адным. Невядомае пагражала ўсім, і яны імчалі, каб папярэдзіць людзей. А людзі былі ў тым будынку наперадзе, на самай градзе ўзгоркаў, там, дзе яна абрываецца ўніз, да мора. Сябар цяжка тупаў побач — вялізны сілуэт на чорным небе.

Гэта быў дзіўны, няветлы, змрочны будынак. Увесь як крышталь: ці то палац, ці то замак. Сябар не ведаў, што Севярын бяжыць да гэтага замка не проста таму, што там людзі. Сярод людзей была жанчына, страх за якую раздзіраў сэрца. Папярэдзіць — і тады яна, усе яны, схаваюцца і, можа, выжывуць.

Ад замка вялі ўніз травяныя партэры. Не чатырохкутныя, а нібыта паловы выцягнутых авалаў, закругленымі канцамі ўніз, адзін над адным, як рыбіна луска. I не зялёныя яны былі, а фіялетавыя — ад водсветаў з неба.

Ужо не ставала сілы. А над гарызонтам, паступова-паступова, яшчэ чарнейшыя, чым неба, бязгучна вырасталі вяршыні хмар, падобныя на шапкі атамных грыбоў, але стократ страшнейшыя за іх.

…Яе не было, калі яны дабеглі да будынка і папярэдзілі жыхароў. У смяротным, амаль жывёльным страху за яе ён сноўдаў паўсюль і раптам убачыў, што яна, страціўшы галаву, бяжыць па гэтых фіялетавых партэрах ад замка, ад паратунку. І, нягледзячы на тое, што было позна, што пікі хмар, накіраваныя на іх, выраслі на палову неба, ён кінуўся за ёю.

Нябесная праява абагнала іх і пачала акругла загінацца перад імі ўніз, як акіянскі вал.

…Ён схапіў жанчыну, панёс да замка. Ён ведаў, што яны не паспеюць, што, у лепшым выпадку, дабяруцца да замкавай тэрасы над морам, адкуль ход у бункеры. Але ён бег. I ён узбег з ёю на тэрасу. I тут…

…Расселася рваным палотнішчам неба, схіліліся ў ім нейкія пагрозныя цені, і адтуль, як чорныя знічкі, як чорныя сляды трасірных куль, пацягнуліся на іх і на зямлю сляпуча-вугальныя ніці.

Зямля трапіла ў рой чорных зор, і паўсталі над ёй апакаліптычныя коннікі, імя якім — Смерць. I самага страшнага ён не бачыў.

I звон напоўніў сусвет.

— Хто? — на апошнім, здаецца, дыханні хрыпата спытаў ён.— Хто?

— Ты што, спаў?

Толькі тут ён убачыў акно, стол, шэрую тэлефонную трубку ў руцэ і скеміў, што ён ляжыць на ложку ў сваім нумары, ляжыць, увесь заліты халодным потам.

Шалёна валіла ў грудзі сэрца. Прасціна, пад якой ён ляжаў, была ўся вільготная.

— Васіль Паўлаў звоніць… Спаў, ці што?

— А-а, Васіль… — з удаванай абыякавасцю сказаў ён. — Ды так, драмалася трохі…

Ён даўно прывучыўся хаваць ад усіх свае кашмары. Ён саромеўся іх. Занадта часта яны паўтараліся — усё розныя, — каб пра іх можна было расказваць.

— Ты яшчэ не абедаў? — Па Васілёвым голасе адразу было ясна, што гэты спіць спакойна. — То можа пачакаеш гадзіны паўтары? Разам паямо.

— Добра. Калі? Дзе?

— Скажам, гадзіны ў тры. Як наконт марвакзала? Родненькага?

— Згода, — і ён паклаў трубку, устаў.

За акном ляжаў у ручаінах дажджу Уладзівасток. Віселі над усім нізкія-нізкія грыфельныя хмары. Такія нізкія, што сопкі да паловы хаваліся ў іх, і здавалася, што горад таксама пацее пад шэрай коўдрай. Парка. Мокрая задуха. Свінцова блішчыць Залаты Рог. Дамы, дрэвы, сілуэты караблёў — усё размытае, як на японскіх гравюрах.

У доме на рагу, на першым паверсе, свеціць праз акно залацістым пузам каралеўскі пінгвін. Там нейкі музей. I сумна, мусібыць, гэтаму пінгвіну глядзець у дождж — над-звы-чай-на…

Дождж і дождж. I гэта на пачатку верасня. Нібыта пасля яснага, гарачага жніўня зноў вярнуўся дажджлівы, парніковы прыморскі ліпень.

Значыцца, зноў павеялі вятры з поўдня, з мора, зноў адцяснілі яны паўночны вецер, што ў жніўні, верасні і кастрычніку нясе гэтай зямлі вечнае сонца, гарачыню і здаровую прахалоду начэй.

Ён пайшоў пад душ, але і там давялося хвілін дзесяць чакаць, пакуль вада зробіцца адносна халоднай. Стаяў пад яе струменямі, што хвасталі па грудзях, плячах, галаве, і паступова адыходзіў, нібы вада, змываючы ліпкі пот, адначасова выбівала з душы змрочныя цені сну.

«Ах, як добра! Як хораша! Нават нічога, што давядзецца ісці ў марвакзал. Чым ужо аднаму абедаць, то лепей з Васілём…»

3 Васілём Паўлавым, нядаўнім сваім прыяцелем, ён пазнаёміўся ў першы вечар па прыездзе сюды. Хутчэй ад няма чаго рабіць зайшоў у рэстаран марскога вакзала, сядзеў сярод шумлівага натоўпу, піў сухое віно і глядзеў то на заліў у двайных агнях караблёў, то на сценку над барам, па якой плылі яркія, рэльефныя кальмар і кашалот.

Гэта было яшчэ ў ліпені. Дажджы лілі так, што цвілі туфлі ў шафе. Не надзенеш дні тры — і гатова: нібы нехта іх пад малахіт пафарбаваў. Вось і там, у рэстаране, не прыносілі палёгкі ні халоднае віно, ні заліў за вокнамі, ні ноч. I ад гэтага, хутчэй чым ад віна, туманілася галава і здавалася, што рукі брудныя.

I вось калі ён другі раз выйшаў памыць іх, ён убачыў, што каля ўмывальні некалькі хлопцаў амаль прыціснулі да сценкі нейкага каржакаватага чалавечка. I чалавечак і хлопцы былі апрануты вельмі добра, але дарагія гарнітуры хлопцаў сядзелі на іх, як на карове сядло, ціснулі пад пахамі, мулялі ў грудзях. Ды і чалавечак адчуваў сябе кепска ў шэрай, відаць па ўсім, замежнай пары.

А можа, гэта толькі здавалася так, бо ўсе былі чырвоныя, відаць, трохі на падпітку, і ў тым стане, калі бойка наспявае, але яшчэ не наспела, і таму абодва бакі адчуваюць сябе няёмка і не дужа ведаюць, што рабіць.

Яму стала чамусьці шкада чалавечка. Невялікі, рудаваты, ён сціскаў кулакі і зыркаў вакол бясстрашнымі сінімі вачыма: збіраўся як мага даражэй прадаць жыццё.

I ён спытаў:

— Што гэта вы на аднаго?

Адзін з хлопцаў пакасіўся на яго, абвёў вачыма плечы, грудзі, усю постаць, нібы абмацаў, чаго варты, і сказаў нахабна, але не дужа ўпэўнена:

— А табе што? Ну, біча правучыць хочам. Можа, дапаможаш?

— Чаму ж гэта вы яго, такія адукаваныя, навучыць можаце? А памагаць — памажыце ўжо вы сабе самі…

— Я вам — біч?! — ажыў духам чалавек. — Экс-чэмпіён краю вам — біч?! Вось я вам зараз дам. Самі вы бічы, а не кітабоі! Дзярмо!

«Кiтабоi… I сапраўды, падобна. Адсюль, вiдаць, i скутасць у нязвыклых гарнiтурах, i гэтыя вялiзныя, як рыдлёўкi, далонi рук. Каб ведаў — трохi падумаў бы, перш чым звязвацца».

Але цяпер было позна. Той, што разглядаў яго, спытаў:

— Ты што, думаеш, у нас адных кітоў б’юць?

— Ды не, чаму ж? — як мага спакайней адказаў ён. — Я думаю, можна і кітабояў таксама.

Нехта пусціў смяшок. Жарт, відаць па ўсім, дайшоў. Але ўсё ж невядома, чым бы ўсё гэта скончылася, каб адзін з хлопцаў, боўдзіла пад два метры, не асэнсаваў чагосьці.

— Брэшаш ты, — сказаў ён чалавечку. — Ты на вопратку сваю зірні. Біч бічом.

— А і ты на сваю зірні. Вахлак вахлаком. Нібы з турмы ўцёк, інтэлігента ў завулку абдзёр ды вопратку на сябе нацягнуў. Граміла!

Усіх нібы водум узяў ад шалёнага каскаду параўнанняў.

— Прозвішча як, калі не брэшаш? — спытаў боўдзіла.

— Ну, Паўлаў. Не твая сабачая справа, кашалот слiнявы.

Кампанія нібы зліняла. Пасля бамбіза з удаванай паблажлівасцю сказаў:

— Ды хадзем, хлопцы… — I звярнуўся да чалавечка: — Тваё шчасце. Жыві.

— Пастараюся не падвесці вас у вашых спадзяваннях, мілорд, — сказаў чалавечак. — Жывіце і вы. — I звярнуўся да нечаканага заступніка, які ўсё яшчэ мыў рукі: — Не ўмывайце рукі. Вы што, Пілат? Развітайцеся з сeрам. Дайце яму «драстуй». Пасля яшчэ раз памыецеся.

Ляснулі дзверы. Чалавечак працягнуў руку:

— Вы з’явіліся акурат. Даўно марыў пазнаёміцца. Васіль Паўлаў.

— Севярын Будрыс.

— А-а… — нібы пазнаў чалавечак. — Мяркую, гэта і ёсць самая прычына выпіць.

I не адстаў, пакуль не прыйшоў за Севярынам да ягонага століка, не падсеў, не зрабіў заказ — вялізны, — не закурыў.

«А, бадай, сапраўды біч, — падумаў Севярын. — Па тым, як навязваецца, па лёгкасці, з якой падсеў, — біч. Аціраецца больш у порце, чым у рэйсах, спаўна скарыстоўвае „прастой“, жыве спрытам. Не дзіва, што сапраўдныя маракі біць хацелі. Цікава толькі, хто за ўсё гэта будзе плаціць. Калі зараз пачне брахаць — значыць, я. Расплаціцца байкамі аб Сінгапуры. Усё жыццё марыў зведаць гэтую пароду людзей…»

Чалавечак, між тым, задаволена адарваўся ад мінеральнай вады «Кука» і абвёў позіркам нявінных вачэй залу. Сказаў у прастору:

— Будрыс. «Тры ў Будрыса сына, як і ён, тры ліцвіна…» Вы літовец? Прозвішча літоўскае, — сказаў, як заведзены, без усякай інтанацыі.

«Бач ты, Міцкевіча цытуе… У перакладзе Пушкіна!».

— Прозвішча не літоўскае, — сказаў Севярын. — Гэта проста размоўнае імя ад афіцыйнага «Варфаламей» — Баўтрамей, Бахрым, Баўтрук, Будрыс.

— На якой мове «размоўнае ад афіцыйнага»?

— На беларускай. Я з поўначы Беларусі.

— Севярын Варфаламей, — без усякага выразу абкатваў новую інфармацыю чалавечак. — Севярын Будрыс. На беларускай. З поўначы. Беларус. Размоўнае ад афіцыйнага…

— Што гэта вы, як кібер, працуеце? — з усмешкай спытаў Севярын.

— А вы што, мелі з імі справу?

— Даводзілася.

— Разгубіўся проста… А набілі б, сволачы. Га?

— Набілі б, — сказаў Будрыс.

— I я кажу, — пасур’ёзнеў Паўлаў. — Будрыс. З поўначы. Беларус… А я вось не ведаю, хто я. Тут табе і хахлы, і латышка, і ўсякага жыта па лапаце. — I ўжо зусім нечакана дадаў: — Мой прадзед быў жандарскі палкоўнік.

«Пачынаецца, — падумаў Севярын. — Плакалі мае грошыкі…»

Як большасць безабаронных слабавольных людзей, ён адразу ж прымірыўся з гэтым.

«Ну і добра. Не хапае, ці што? Прынамсі, мяркуючы па першых авансах, брахня будзе цікавая. Вып’ю. Сядзець буду позна. Можа ад віна і стомы хоць гэтая ноч пройдзе спакойна…»

Выпілі. Паўлаў частаваў.

— Кальмар. Вы ў нас тут навічок, то вам, пакуль тое, экзотыку давай.

Кальмар нагадваў смачную гуму, нарэзаную, як лапша. Паўлаў зноў выпіў і раптам без усякага выразу ў сініх вачах паўтарыў, нібы сам здзіўляючыся гэтай акалічнасці.

— Жандарскі палкоўнік… Але ён быў харошы жандарскі палкоўнік… Добры жандарскі палкоўнік. Ён быў… — I выпаліў, нібы са стромы ўніз галавою кінуўся, нібы ведаў, што ўсё адно ніхто не паверыць: — Ён быў… закаханы ў Веру Фігнер.

«Час ад часу не лягчэй! Пахне трэцяй бутэлькай…»

— Праўда. Добры жандарскі палкоўнік. Спачуваў нарадавольцам. Быў закаханы ў Веру Фігнер. Памагаў рэвалюцыянерам. А я вось — экс-чэмпіён. I зноў буду. Я ім так не дамся. У мяне — прадзедаў гарт…

I ён са значэннем узняў палец.

Нешта напаўзабытае, цень нейкага невыразнага ўспаміну, прамільгнула ў Будрысавай галаве. I сапраўды, недзе ён чытаў, чуў пра жандарскага палкоўніка, які… Урэшце, ці ён адзін? Многа было такіх. А таго, здаецца, саслалі.

— Прабачце, яшчэ раз прозвішча?..

— Паўлаў.

«I сапраўды, здаецца, так. Што ж, калі гэта і хлусня — дык хоць не сумная… Тым цікавей будзе слухаць…»

— А дзед мой купіў сабе рабыню-яванку. Тут у той час было цяжка з жанчынамі. А ў Сімеонаўскі Коўш прыходзілі паруснікі, джонкі, проста чаўны. Ён і купіў. Разам з вязкай бананаў і ракавінай-трыдакнай. Дагэтуль яны ў нас. То бок, бананы, вядома, яшчэ тады з’елі…

— Хіба праваслаўным дазвалялася пасля рэформы мець рабоў?

— Ды вы не зразумелі… Ну, кітайцам можна было.

— Хіба дзед — кітаец?

— З вамі гаварыць немагчыма. Які кітаец? Хто сказаў, што кітаец? Падобен я на кітайца? Вось каб да кітайца ў рабыні не трапіць, яна і згадзілася, каб дзед яе купіў. Пане ты божа мой, хіба не ясна?! Ён перагаварыў з ёю, яна згадзілася, ён яе купіў. Стала яна, тым самым, свабодная. Тут яе адразу ў царкву. Тут папу хабар. Тут яе адразу з купелі — на што рускім жанчынам мінімум шаснаццаць год патрабавалася — ды вакол аналою. Ды гулянка, ды… Словам, гэта мая бабка… А вы вось лепей, размоўны ад афіцыйнага сябра Будрыс, скабляначкі з трапангаў… Ды пад яе…

Скаблянка сапраўды была дзівосная. Мяккае, смачнае мяса, у чымсьці падобнае да грыбоў, плавала ў карычневай падліве і таяла ў роце.

Паўлаў кудысьці адышоў, і Севярын, грэшным чынам, падумаў, што ён знікне. I награшыў на чалавека. Жандарскага палкоўніка праўнук і ўнук рабыні з Явы прыйшоў і прыцягнуў з сабою, «па асобым заказе», бутэльку японскага сакe, рысавай гарэлкі.

— Падагрэтую піць будзем. Бачыце? Паспрабуйце дастаць. А раней у Каўшы не толькі бабку, але і гэта — колькі хочаш купляй. Страціў каларыт горад… Не той стаў горад. Ну і дзякуй богу, што не той…

Урэшце ўсё было выпіта і з’едзена, і нават бясконцыя байкі сабутэльніка сталі вычэрпвацца. Будрыс палез у кішэнь і спыніў афіцыянтку.

— Заплачана, — суха і нібы стомлена сказаў Паўлаў.

— Як?

— Заплачана. Праўда, Верачка?

— Як заўсёды.

Будрысу стала пякельна сорамна. Што думаў! Ён цяпер ясна бачыў самоту гэтага чалавека і — ад самоты — утрапёную прагу субяседніка.

— Як хочаце, — сказаў Будрыс. — Я гэтага дазволіць не магу.

— А вы дазвольце. — Паўлаў уважліва, быццам усё разумеючы, назіраў, як чырванее субяседнік.

— Ну, тады яшчэ, — сказаў Будрыс. — Яшчэ.

Ён здатны быў зараз выпiць з гэтым чалавекам мора, абы тое мора змыла яго пякучы сорам.

Заказ узялі.

— А добра гэта, калі ёсць грошы, — наіўна і хітравата сказаў Паўлаў. — Во каб гэта ў мяне іх не было… Або ў вас… Я не сеў бы… Вы пайшлі б. I не было б дваіх харошых людзей. А быў бы абаронца біча, пыхаты «еўрапеец»… I біч…

Скалануў галавою. Сказаў пасля паўзы:

— Я не біч, Севярыне. Няшчасце маё, што сем месяцаў абабіваюся тут, ды сяджу па карчмах вечарамі, ды раблю ўдзень за багатую зарплату, замест каб плаваць. Але да плавання мне далей, чым да месяца. Мабыць, ніколі… Вы прабачце, я не магу сказаць болей…

— I вы прабачце, — сказаў Будрыс. — Я таксама…

Яны паціснулі адзін аднаму рукі.

— Заўважаю, са здароўем у вас нешта? — ціха спытаў Паўлаў.

— I са здароўем. I так — пагана…

Паразумела ўсміхнуліся сінія вочы:

— Ну, добра… А то вось яшчэ было… Падчас японскай акупацыі бацька мой выдаў сябе за нашчадка японца. Маўляў, выхадзень з поўдня Японіі, з вострава, здаецца, Акінасіма. Ад маці меў трохі ў форме вачэй і ў колеры аблічча. Зусім трохі, але ж у нейкім там пакаленні — японец… Валодаў гэты японец мовамі: рускай, начаткамі кітайскай і карэйскай, як усе карэнныя, украінскай і яшчэ антыяпонскай… На нас працаваў…

Плыла вясёлая, простая, натуральная размова. Яна нібы варажыла, бо давала радасць, разуменне і спакой.

I пад гэтую размову, і жадаючы змыць няёмкасць і сорам першай гадзіны, яны такі здорава ўзялі ў той вечар.

Ва ўсякім разе, пад канец, калі раптам ударылі смыкі, барабаны і трубы і ўся зала пачала падпяваць і зрывацца а месца, Будрыс са здзіўленнем пачуў, што ён таксама на ўвесь голас падпявае і не бяжыць танцаваць толькі таму, што не ўпэўнены, ці атрымаецца гэта.

У кожнага партовага горада ёсць свая песня, свой асаблівы гімн, пад які не ўседзіць ніхто і ўседзець пад які — гэта амаль што ўчыніць здраду айчыне, ва ўсякім разе, напляваць на яе святыя традыцыі. Тое, пра што ў Амерыцы кажуць: «Лепей апаганьце абеліск Вашынгтону, абы не гэта».

Тут такой песняй была старая, наіўная песня пра дзяўчыну, якая «па-ка-ха-ла ма-ра-ка!!!». I вось глоткі раўлі яе, а ногі адтупвалі так, што дымеў паркет:

Он не лекарь!
Не аптекарь!
Не разносчик мо-ло-ка!!!
Плачу я, но не жалею,
Что влюбилась не в жокея,
Не в торговца бакалеей,
А в бродягу моря-ка!!!

Яны спявалі «джокея» і «торговца-бакалея», нібы гэты гандляр меў другую прафесію — «бакалей» — або гэта было ягонае імя, накшталт «Бармалей». Але спявалі так заўзята і захоплена, што брала ачмурэнне:

Знает он, где спят туманы,
Где кочуют ураганы
И когда цветут бананы
На Гавайских островах.

Ён глядзеў на гэта, праз туман, і, здаецца, блытаў куплеты. Але гарлаў разам з усімі:

Ну и пусть, моряк, не скоро
Ты вернешься в этот город…
Моряки блуждают в море,
Словно в небе облака!!!

Кітабоі грукалі нагамі, нібы на іх усё яшчэ былі пудовыя боты. Лёталі са сваімі партнёршамі капітаны, нават самыя сівавалосыя. I ўсё гэта нагадвала індзейскія скокі або танец людзей, якім дваццаць год забаранялі танцаваць:

По-лю-би-ла мо-ря-ка-а-а!!!

Будрыс са здзіўленнем заўважыў, што субяседнік скача, седзячы на месцы. Наіўнаватая песенька нарадзіла ў яго вачах непадробнае захапленне. I гэта лепей за ўсё сказала яму, што Васіль — карэнны, патомны жыхар, плоць ад плоці і кроў ад крыві горада.

I тут жа спаймаў сябе на тым, што i ён не толькi крычыць.

— Вось і ты прычасціўся, — сказаў Паўлаў. — Ахрышчаны.

Гэтае «ты» было нібы прызнанне, што Севярын цяпер свой. I так, праз нямудрую гэтую песню, Будрыс нібы заглянуў у душу горада.

З гэтага часу ён і Паўлаў сталі прыяцелямі. Пасля Севярын паехаў трохі паглядзець на гэтую зямлю і падчас паездкі канчаткова зразумеў, што яму ўсё роўна, хваліцца Паўлаў ці не, многа ён брэша ці так залівае трохі. Таму, што ён бачыў у ім частку душы горада. Карэннай яго душы — прадпрымальнай, непаседлівай, смелай, трохі выхвальнай, зубастай, цяжка працоўнай, схільнай да самых неверагодных выдумак. Накіп, што ёсць у кожным горадзе, — гэта было не тое. Яго хапала і тут. Але ў Паўлава Будрыс заўважыў частку душы першапасяленца. I пляваць яму было на тое, чэмпіён Васіль ці не, кахаў ягоны прадзед Веру Фігнер або гэта такая самая «антыяпонская мова», як бабця з Явы.

I вось цяпер Васіль пазваніў.

…Будрыс, урэшце, вылез з-пад душа, адзеўся і выйшаў з гасцініцы. Дождж перастаў, але было вільготна і рэзкі вецер з мора ляцеў вуліцамі.

Заставаўся яшчэ час, і Севярын пайшоў гэтыя два прыпынкі пеша, звярнуў да бухты, каб прайсці да вакзала праз порт.

Між караблямі білася і ўздыхала вада. Плавалі ў ёй бочкі, скрынкі з надпісамі на разнастайных мовах, варушылася каша водарасцяў. Пах гэтай вады, ёдны, салоны, масляны, — унь якая вясёлка на ёй! — востры ад водарасцяў, што гніюць, поўніў, здаецца, увесь горад.

Будрыс стаў над рыбаловамі, якія лавілі з пірса на крэветку. Цягалі краснапёрак праз вясёлкавую плеўку, што дзяліла водную і паветраную стыхіі. Цікава, ці пахне рыба бензінам?

I раптам вострая, страшная туга па радзіме нібы нажом ударыла пад сэрца.

«Краснапёрка. Марская. А ёсць рачная. Там. I яе ловяць з чыстай вады. З азёр. З Асвейскага. З Нарачы. З якога-небудзь там Вечалля або Дзевіна. З Лучосы. З Дняпра. Божа мой, як жа гэта я трапіў сюды? Як мяне сюды занесла? Туды трэба было ўцякаць. Туды. З дзяцінства, здаецца, не бачыў… Такая туга! Але шэф сказаў: «Знаеце што, мы даём вам столькі часу, колькі вам трэба, каб прыйсці ў сябе. I адпачывайце вы. Едзьце вы далей, далей, як мага далей. Кахайце, рыбу лавіце, калі хочаце — напіцеся. Але толькі каб сталі другі, каб ранейшы… Усё рабіце, што хочаце. Інакш, баюся, мы вас страцім. А нам, а мне… вельмі гэтага не хочацца. Я прыглядаўся да вашых здольнасцей яшчэ ў школе. — У шэфа відавочна сапсаваўся настрой, пацірае пальцамі востры, птушыны нос. — Не ведалі? Ну вось. А вы і трапілі, куды трэба, таму, што да мяне, да нас дайшло і мы прыглядаліся… I пасля я глядзеў і радаваўся, і ведаў, што мне ёсць на каго…»

Ён тады махнуў са скрухаю рукой. Гаварылі ў ягоным вялікім непрытульным кабінеце, дзе ён амаль ніколі не сядзеў. I ўжо зусім дзіўна было, што суровы, аніяк не схільны да распівання спіртнога ў рабочы час, шэф паставіў на стол бутэльку каньяку і дзве чаркі. Паставіў, і яны выпілі па адной і па другой, і гэтым свядома зглумілі цэлы дзевь, бо ні адзін, ні другі не маглі працаваць, узяўшы хаця б грам. А пасля шэф, які нікому ніколі не казаў таго, што сказаў зараз яму, заторкнуў бутэльку і ўздыхнуў.

— Вось так. Дастукаўся. Я разумею. Цяжка. Што, нервы, сны, кашмары?

Будрыс моўчкі кіўнуў галавою. I тут бутэлька стрэльнула коркам у столь. З рэзкім гукам. I малады так здрыгануўся пры гэтым, што твар шэфаў абцягнуўся скураю і нешта дзіўнае, нешта такое, што трывожна і да канца асэнсоўвала, з’явілася ў вачах. Нешта птушынае, уважлівае і спалоханае. Ён адразу ж пастараўся прагнаць гэта. Ён усміхнуўся:

— Гэта яна намякае, каб яшчэ налілі. Ну і малайчына, што нагадала. Давай!

Выпіў і раптам сказаў з такой нечаканай пяшчотай, бояззю і перасцярогай, што малады дагэтуль не мог забыць:

— Як мага далей. Адпачывай. Беражы галаву, сынок. Злачынства — не берагчы такую галаву. Ну, з богам… Вяртайся.

I пацалаваў яго. I гэтага таксама не было з самага стварэння іхняга свету, дзе быў свой бог і свае пакутнікі.

…Ён уцёк далёка. Але пакуль што, здаецца яму, не ў той бок. Дзіўна, але толькі размова з шэфам дала яму зразумець, што з ім, Будрысам, сапраўды вельмі кепска, амаль непапраўна. Здаровае цела, фенаменальная галава (цяпер, калі ён часам не мог разблытаць самага простага і мог палову гадзіны сядзець над уразуменнем ідэі, формулы, схемы — ён не саромеўся думаць так пра сябе ранейшага), памяць, інтуіцыя — і вось усё сабаку пад хвост. Нешта разладзілася ў складанай машыне ягонага арганізма. Часам — ранейшыя ўзлёты, але часцей нервовасць, дзіўнае адчуванне непатрэбнасці і нават шкоднасці сваёй працы і сваёй навукі, цяжкая, чыгунная стома з самай раніцы, сны, з-за якіх страшна класціся ў ложак. Штовечар страшна класціся…

Ён ішоў пад кранамі «Сумітома», якія нібыта прыселі на напаўсагнутых нагах, адпачываючы ад штодзённага страшнага цяжару. У марскім смецці ля пірса плаваў, калыхаўся бліскучы, як велікоднае яйка, дзіцячы мячык. Тут ён упаў у ваду, ці яго аднекуль прынесла? I як прынесла, то адкуль? З Карэі? Ад берагоў Японіі? Ад туманных і суровых скал Цярнея?..

Чамусьці без усякай сувязі з гэтым і з мінулымі думкамі ён успомніў сваё роднае возера, раку і сябе, хлопца з невялічкага мястэчка. Што ты ні кажы, а непасільны цяжар лёг яму на плечы, гэтаму правінцыялу. «Вундэркінд», «незвычайныя здольнасці»… Чым ён вінен, што акрамя ўсяго гэтага прырода дала яму вочы, якія прагна бачаць усё на зямлі, ногі, якія жадаюць абшару, сэрца, якое хоча чагосьці незвычайнага? Трэба было, відаць, даць волю сэрцу, а не галаве, якая ў барацьбе з гэтым сэрцам (а напэўна ж, так) знемагла ў той самы момант, калі ён ганарліва лічыў, што для ягонага мозгу амаль няма немагчымага. I ці не быў бы ён шчаслівейшы, каб аддаў кесарава кесару, а божае богаві? Хіба кепска было б стаць капітанам вось такога гандлёвага судна (як жа яго назва? «Орша»? Бог ты мой, «Орша»!), быць заўсёды ля машын і лічбаў, заўсёды думаць, вынаходзіць, паляпшаць (і задавальняцца гэтым) і адначасова быць адзін на адзін з абшарам, з акіянам, з простымі чалавечымі адносінамі, з сустрэчным суднам, якое мінае тваё і доўга яшчэ свеціць праз ноч топавымі агнямі… I вось — чужыя астравы… Гавань пад залатой поўняй… I на ўсім рабізна… Залатая па чорным (гэта адбіваюцца ліхтары ў чарнільнай вадзе, якая спіць у цяні караблёў) і блакітная па густым нябесна-сінім (месяц, вялізная поўня, дрыжыць блікамі на вадзе).

Пры сузіранні зямной прыгажосці ён заўсёды нямеў. Выліць бы ўсё гэта, аддаць іншым. Але ніколі ў жыцці ён не мог скласці нават звычайнага вершаванага радка. I таму адчуваў сябе так, як, напэўна, адчувае сябе сабака: хоча сказаць пра важлівае і не можа. I таму ўсё гэта, нявылітае, нявыказанае, зберагалася ў душы, перапаўняла яе і, не знаходзячы выхаду, прымушала ўтрапёна марыдь аб іншых берагах, аб вышэйшай справядлівасці, аб незвычайных жанчынах, аб праўдзе, простай, як вялікі верш, аб нейкіх нязнаных джунглях, лясах, стэпах, што пахнуць, як сады, аб нязменнай чалавечнасці, аб шчасці. I нічога з гэтага не збылося, і ўсё гэта, урэшце, задушыла яго. Нельга бясконца стрымліваць самае святое — урэшце адбудзецца выбух…

Замест усяго гэтага ён заблытаўся, бы ў лесе, у каменных дамах, у машынах, у лічбах. I ўсё гэта страшэнна адпомсціла.

Будрыс успомніў жорсткую, брутальную і цынічную карыкатуру, якую ён бачыў у амерыканскім тэхнічным часопісе. Стаіць пачварная, з дзесяткамі тысяч рычажкоў і кнопак машына невядомага прызначэння, а ў ёй корпаецца, стаўшы на калені, маленькі чалавек — ліквідуе нейкую непаладку. Спачатку ён нават не зразумеў, у чым тут соль: звычайныя будні, тое, што бачыш кожны дзень. I толькі пасля заўважыў, што з азадку ў чалавека тырчыць ключ, накшталт тых, якімі заводзяць дзіцячыя завадныя аўтамабільчыкі. Дурны смех! Але ў чымсьці і праўда… Вось, здаецца, і ў вас скончыўся завод, сябар Будрыс.

Ці дойдзе чарга да вас, каб зноў завялі? Такія вялікія чалавечыя чэргі. Падчас працы, у гадзіны бяссонных начэй, калі ёсць толькі круг ад лямпы, папера і лічбы, падчас спрэчак, калі нават іранізуюць і здзекуюцца адзін з аднаго радам формул, у якіх памылковая думка праціўніка даведзена да абсурду, раз-пораз ён успамінаў простае: рыжых коней на поплаве (так нечакана адышлі яны ў нябыт, і ён зусім не падрыхтаваўся да развітання), курганы-валатоўкі ў ранішнім тумане, бабра, што куляецца ў ваду, заўважыўшы ягоны човен… Хлопчык з глушыні, куды цябе занесла? У фантастаў усё гэта выглядала куды прыгажэй, бо яны адказвалі зусім на іншыя пытанні, сярод якіх галоўныя былі — чалавечае і чалавечнасць, бо яны клікалі да іншых берагоў.

Ён марыў аб няздзейсненым, аб тым, чаго не будзе, аб жыцці, што споўнена віруючым токам крыві. I паколькі гэта не збылося, рыжыя коні адпомсцілі яму.

Ды хіба яму аднаму? Ён успомніў сваё першае знаёмства са светам высокай навукі. Тады іх, зусім яшчэ юнакоў, везлі аўтобусамі ў Дубну: паказваць. I яны былі шчаслівыя маладосцю, шчаслівыя (што грашыць!) сваёй адметнасцю, сваімі думкамі і ідэямі, сваімі гарызонтамі. Яны маглі ўсё. Але ўжо тады ён адчуваў сваю дваістасць. Злева ад дарогі гордыя сталёвыя стрэлы неслі драты, справа — ляжалі вёскі, справа было Дзмітраўскае гарадзішча, гарадзішча горада, які калісьці мог сапернічаць з Масквой. Ад усёй велічы застаўся на гэтым гарадзішчы толькі нізкі белы старажытны сабор.

I Севярын не ведаў, што яму даражэй: гордая ода, што цягнулася злева, або простая элегія, што драмала справа.

Усё ўразіла іх тады. I сам горад, і круглая крэпасць сінхрафазатрона, і цыклатрон, і пульт упраўлення. Гэта было велічна і цудоўна. А ён ніяк не мог пазбавіцца ад думак, што вакол гэтага фарпоста ляжаць лясы, у якіх, цалкам верагодна, могуць такаваць глушцы.

Ізумрудная іскра на экране пульта ўпраўлення паўзла і паўзла наперад, упарта і пераможна, і раптам зрывалася, бязвольна падала наўскос.

Якія маладыя яны тады былі! I Антон, і Віталік, і Генусь. Цудоўны Генусь, зямляк, друг, родная душа! Гэты не стаў бы пакутаваць ад таго, што хоча сказаць важлівае і не можа… Розыгрышы, вершы, жарты, ідэі, неўтаймаваная энергія і сіла жыцця так і віравалі ў ім. Гэты ведаў, што рабіць з дарам, які дастаўся яму невядома адкуль, і не адчуваў сябе з гэтай прычыны прыгнечаным, і нібы вінаватым, і нібыта не на сваім месцы.

Вось і тады ён, мала таго, што бачыў больш, чым усе яны, але яшчэ і паспяваў сыпаць жартамі і прыдумляць, карыстаючыся новымі ўражаннямі, пародыі на безгустоўныя і дурацкія ў сваім мяшчанстве песні тых часоў.

Напрыклад, «фізічная-лірычная», пародыя на тагачасныя песні пра каханне, у якіх ніколі чамусьці не казалі аб ім сур’ёзна, а ўсё з усмешачкай, з іроніяй, са смакаваннем розных недарэчных становішчаў, у якія траплялі героі. Чорт яго ведае, кахаць развучыліся, ці што? I закаханыя амаль заўседы выглядалі ў гэтых песнях напаўідыётамі: заглядзеўся на дзяўчыну, едучы ўнаброд ракою, і сядзеў так да ночы, абламаў на кветкі дзеля яе ўвесь сад, адказваў на ўсе яе пытанні адным словам «точна» (ну і доўбня, вочы б не глядзелі!), павёў гуляць не ў сад і не ў лес, а да шагаючага экскаватара.

I вось Генусь гарлаў нешта накшталт:

Мы хацелi выйсцi
З ёю на балкон,
А папалi з ёю
Ў сінхрафазатрон.

Або яшчэ «фізічная-алкагалічная»:

П’ём гарэлкi тры бiтона — трум-ту-ру-ту-тум
За здароўе цыклатрона — трум-ту-ру-ту-тум.

Генуся ўжо няма. Праз некалькі год пасля таго, падчас аднаго вельмі ўдалага доследу, атрымаў столькі, што яго ўжо нішто не магло ўратаваць…

А тады яны пад вечар сядзелі за сталом у клубе і нават выпівалі ледзь не першы раз у жыцці, і з імі сядзеў — насупраць Будрыса і побач з Генусем — вялікі вучоны-італьянец, худы, са стомленым інтэлігентным тварам. Дзеці ягоныя ва ўсім ужо былі мясцовымі, нават галубоў ганялі з равеснікамі. Будрысу чамусьці вельмі хацелася зрабіць яму прыемнае, і Генусю, мабыць, таксама, бо ён узняў келіх і сказаў:

— Бруна Максіміліянавіч, за Італію!

А ён, Будрыс, дадаў:

— За краіну, што нарадзіла гуманізм!

I вучоны ўсміхнуўся ім шчырай, сумнаватай усмешкай.

«Пачатак пачаткаў — маладосць, радасць і свежасць мая, каханне, якое адышло, жывы і вясёлы Генусь… Я ехаў так далёка, каб вярнуць вас, каб хаця ў сэрцы сваім вярнуць вас. Я глядзеў, як шалёна калоціцца аб чорныя прасы скалаў шкляное і зялёнае Японскае мора, як яно гайдае на рэйдзе Цехюце самотны параход, як прыліў залівае аўтамашыну, і як уцякае ад яго, з усёй сілы ратуе жыццё пацук. Нейкі жаўтавата-белы пацук…

Я хадзіў па ільмавых бярвеннях над жоўтай, над шумлівай таежнай рэчкай. Я палохаў сарок — яны тут блакітныя — і аранжавых бурундукоў, і яны нерухома віселі на ствале, калі я заміраў у двух кроках ад іх, і глядзелі на мяне вадка-бліскучымі, вялізнымі для такога маленькага стварэння аленевымі вачыма. Я караскаўся на скалу сярод тайгі і стаяў на ёй, як муха на вастрыі цукарнай галавы, і імя скале было Халаза, і сэрца маё аж займала ад ветру і вышыні, а кедры ўнізе былі як запалкі. Я каштаваў на таежных пасеках сотавы мёд, на якім варушылася пчаліная кісяя, і хадзіў па закінутых гарадзішчах Бахайскага царства. Я ехаў насустрач тваім чырвоным захадам, над якімі вісеў серпік Венеры, і мне здавалася, што я пачаў адыходзіць… I вось усё, што я так цяжка будаваў, збіта адным ударам…

I вось зноў гэты сон…»