Чазенія — Частка 10

НАКЦЮРН I АЛЬБА¹

Ён ляжаў каля вогнішча і не спаў. Пад бакамі была сухая трава, на нагах — грубая коўдра, пад галавою — скручаны плашч.

Побач драмаў, паклаўшы лабастую галаву на тоўстыя беласнежныя лапэты, гладкі Амур. Ад цеплыні і салодкіх сноў у яго дрыжалі бровы.

«Добра табе! — падумаў Будрыс.— А мне кепска. Дужа…»

Размова з Гражынаю ўразіла яго больш, чым здалося спачатку. Упершыню ён сутыкнуўся з такім поўным адмаўленнем усяго, чым ён жыў дагэтуль. Гэтая агіда, гэтая адчужанасць. I самае горшае, што ён бачыў іх у чалавеку, у якім менш за ўсё хацеў бы бачыць такое.

«Дрэнь твае справы, чалавеча… Занадта, занадта мы розныя. Ніколі ў жыцці нам не пасябраваць. Тваё жыццё, сапраўды, лёд на вяршыні. А яна перажыла калісьці ледавікі, чаканне смерці ўсяго жывога, і таму занадта добра ведае цану льдам… Перыстая, ажурная, уся дзеля сонца… Чазенія… Жанчына. Як толькі адступілі льды — стала на россыпах камянёў, дзе ніхто яшчэ не мог жыць. I з тых часоў стаіць, будзе стаяць на фарпосце жыцця. Мала пражыве. Цаной гэтага жыцця падрыхтуе жыццё дзеля іншых.

Жанчына. Ведае цану льдам. I таму не зразумее. Не даруе. Не прымірыцца».

…Лёталі над агнём вялізныя, як птушкі, начныя матылі. Нерухомыя ў чыстым паветры, стаялі зоркі над вяршынямі гор.

Ён ведаў, што жанчына тут, побач, спіць у гэтай закінутай хатцы. А можа, і не спіць, бо яе таксама жорстка ўразіла размова на беразе рэчкі. А менавіта таму, што гэтая размова была, да жанчыны было зараз далей, чым да гэтых высокіх, халодных зор.

Яна ніколі не паставіцца да яго з даверам. Сябрам не будзе. Нават старонняй не будзе. Будзе ворагам, пільным назіральнікам, лазутчыкам у стане такіх, як ён. Таму што ён і яна — розныя бакі жыцця. Жыцця? Увогуле розныя палюсы ўсяго існага.

Яму было вельмі горка адчуваць гэта.

Ноч. Добрая музыка ночы. Сонна цмокае вуснамі рака. Падушка з водарасцяў у яе пад шчакой. Схіліліся і пільна слухаюць сны ўсяго жывога гонкія чазеніі. Чуйным сном спіць недзе ў нетрах жэньшэнь. Спіць недзе ў зямлі Генусь. Спяць мёртвыя ў магілах, жывыя — у ложках і ля вогнішчаў.

I ўсе-ўсе слухаюць песню ночы: адны з надзеяй, другія з безнадзейнасцю. Адны — прымірыўшыся, другія — гатовыя зубамі бараніць жыццё.

Але ў ночы няма нічога страшнага. I зла няма ў ночы. I бяспека ў ночы ў руках. I таму побач, далёка-далёка, ляжыць і ніколі не даруе, не наблізіцца жанчына. Не даруе за спробу прынесці ў ноч зло. Не даруе чазенія.

У дрымоце, праз напаўапушчаныя веі, ён раптам убачыў, як бязгучна сеў і выцягнуўся Амур. Футра на загрыўку ўстала, як грыва, напружыліся мускулы, бязгучна выскалілася пашча. I бязгучны выскал быў страшнейшы за рык і брэх.

Севярын сеў.

Агонь дагараў. I першае, што чалавек убачыў у цемры, за межамі цьмянай, чырванаватай плямы святла, за гэтым згасаючым у цямноцці аазісам, — гэта былі два халодныя зялёныя агеньчыкі. Ледзяныя, застылыя, нерухомыя, неміргаючыя.

Чалавек i звер глядзелi адзiн аднаму ў вочы. Пасля чалавек устаў. I адразу з цемры, адтуль, адкуль свяцiлi два бязлiтасныя, пачварна гiганцкiя светлякi, даляцеў гарлавы, прыглушаны кашаль i хрып.

Нешта пагрозна варочалася ў самай, здавалася, глотцы цемры, нешта перакатвалася, як далёкі пярун, узносілася да высокага, здрадліва-пяшчотнага, сладастраснага муркання і адразу падала ледзь не на дзве актавы, да брукатання, да клёкату. Нібы бурчала сама старажытная ноч. I не было на свеце нічога больш першабытнага, больш страшнага, больш усеўладнага.

Чалавек зрабіў крок, і другі, і трэці. З голымі рукамі. Задушаны рык нібы адскочыў ад самога агню ў змрок. I яшчэ на крок адскочыў. I яшчэ…

— Ты, маньчжурская пантэра, — сказаў чалавек. — Ты, барс. Ты, леапард, і як цябе там яшчэ клічуць. Драная кошка, ці што? А ну, давай сюды!

Гукi чалавечага голасу нiбыта прымусiлi леапарда адскочыць яшчэ. Рык ператварыўся ў задушлiвае бурчанне, нiбы ў цямноццi нехта канаў.

Севярын зрабіў яшчэ крок. Ён не памятаў сябе ад злосці. Ад злосці на гэтую пачвару, што палюе на сабаку, а можа, і на яго, ад злосці на цемру, ад злосці на гэтую жанчыну, якая, хай сабе і з меркаванняў вышэйшай праўды, перакрэсліла ягонае жыццё.

На гэтую жанчыну, што глядзела на яго з агідай у той час, калі ён не варты такога. На гэтую непрымірымую жанчыну, што ніколі не даруе і не працягне з сяброўскім даверам сваю руку.

Хрып цяпер блукаў вакол вогнішча. Па нябачным коле. Блукаў і паступова аддаляўся. З відавочнай неахвотай, з пачуццём смяротна абражанай годнасці.

I чалавек ведаў, што звер ніколі не даруе яму паражэння. Так, як ён, чалавек, ніколі не даруе свайго паражэння гэтай жанчыне.

Ён кінуў у агонь сушняку. Полымя ўскінулася і заскакала барвай па чорных лапах кедраў, па светлых крылах гіганцкіх арэхаў, па адчыненых дзвярах хаткі, па абліччы жанчыны, якая стаяла ў гэтых дзвярах.

— Псіх ненармальны… — голас яе сарваўся. — А стрэльба? Стрэльба дзе?

— Леапард не нападае на чалавека, — глуха сказаў ён.

— Так. Ніколі не нападае. Але гэта — я не ведаю, што ён такі за звер, гэты… Пашэнціла раз дзіця ўкрасці? Людаедам зрабіўся з-за старасці ці фізічнай вaды? Проста звык паляваць на самага безабароннага… на чалавека… без кіпцюроў і рог?.. Або… або такі самы псіх, як вы?

Яна ішла да агню, і выгляд у яе быў страшны.

— Я не ведаю, але…

Ён нічога больш не сказаў. З яго было досыць. Ён лёг на подсцілку, закутаўся з галавою ў коўдру і змоўк, павярнуўшыся да яе спіною.

…Калі ён пракінуўся — палыхала зара. Святло ахапіла палову неба. Росы сплывалі з абмытых, нібы лакіраваных, дрэў.

Жанчына сядзела, абхапіўшы рукамі ногі і паклаўшы падбароддзе на калені. На ўлонні ў яе ляжала стрэльба.

— Прачнуўся самы далікатны, гжэчны і рыцарскі мужчына ў паднябеснай. Трубадур. Спявайце «Альбу».

Яна сказала гэта без ценю начнога гневу і ўзрушэння, спакойным, іранічным голасам. Нават вочы кпілі.

— Яны пакінулі на варце жанчыну і з пачуццём споўненага абавязку паляглі спаць.

— Я, здаецца, нікога не прасіў вартаваць. Нічога не здарылася. Прычын для геройства і самаахвярнага неспання не было.

— А можа, гэта мне было прыемна?

— Ахвотна веру.

На месцы іроніі з’явілася ў вачах сур’ёзнасць.

— Я змерала адлегласць між слядамі. Ведаючы яе, можна прыблізна меркаваць аб велічыні звера.

— Ну?.. — без асаблівай цікавасці сказаў ён.

— Котачка прыблізна ў метр семдзесят — метр восемдзесят ад носіка да кораня хвосціка. Маленькая, пяшчотная істотка. Ласкавы варкоцік гэтак кілаграмаў на семдзесят пяць. Пагладзіць мякенькай лапэткай — здзярэ скальп аж да таго самага месца, якім думаюць некаторыя чалавекі, ідучы на яго з голымі рукамі.

Севярын засмяяўся.

— Ого! Я і не думаў, што жанчыны здатныя на такое красамоўства.

— Дарэчы, можа хоча пан паглядзець на варкоціка ў натуры? Мо пан не верыць словам і хацеў бы памацаць? Ахвотна дам яму такую магчымасць. Зверык ужо колькі часу назірае за панам і толькі баіцца, як бы не парушыць салодкі сон пана раннім візітам.

Яна сунула Будрысу ў руку палявы бінокль.

— У-унечка там. Будзьце ласкавыя ўбачыць. Вунь восып. А трохі вышэй і лявей — скала. Дык вось на ёй. Страшэнна зацікаўлены. Асабістая глыбокая зацікаўленасць жыццём і здароўем пана.

Будрыс убачыў. Не адразу, але ўбачыў. А калі ўбачыў — крэкнуў.

…Стаяў і глядзеў, здаецца, проста яму ў вочы велічэзны, увесь у вузлах мускулаў пад ільснянай скурай, гладкі і лянотна-грэблівы звер. Стаяў, як дасканалая статуя, і Севярын зразумеў, што Гражына не перабольшыла памераў коткі.

Плоскі, нібы спецыяльна для злоснай, жывёльнай думкі створаны, чэрап, нерухомыя ізумрудныя вочы, імклівай сілай налітае цела. Іржава-жоўты, вохрыста-аранжавы на баках і спіне, беласнежны на бруху магутны самец.

I на ўсім гэтым харастве, на ўсёй гэтай велікапышнасці — рэзкія чорныя плямы, радамі, як палосы ў тыгра. З бакоў, на лапах і на галаве — суцэльныя, буйныя або дробныя. На шыі, хвасце і спіне — вялізныя, кальцавыя.

— Праўда, пагладзіць хочацца? — пяшчотна і наіўна спытала жанчына. — Сімпатычныя такія разетачкі плямаў.

— Ух, чорт! Раскоша якая!

— Я не разумею гэтае раскошы. Не нападае на чалавека — і раптам напаў. Адчуўшы чалавека, уцякае, як ад смерці. На трыццаць крокаў да яго падкрасціся — рэдкае шчасце. I раптам — побач. I раптам… Я не ведаю, што гэта такое. I таму — баюся.

— Ну, даруйце, — прымірэнча сказаў мужчына. — Вы маеце рацыю. Я вам за гэта… Што я вам за гэта? Ага, вось…

Як быў у трусах, ён падскочыў і ўхапіўся за сук кедра. Падцягнуўся і кінуў цела яшчэ вышэй. I яшчэ і яшчэ. Як вавёрка.

— Куды вы?

— Кедр. Дрэва пазнання. Паколькі есці ягоныя плады тут таксама забаронена, я вам дастану вялікую галіну з шышкамі.

— Дзіця… Проста чорт ведае што… Яны ж, падаючы, абаб’юцца аб галіны.

— У мяне не абаб’юцца.

— Вар’ят, — ціха сказала яна.

А ён слізгаў вышэй і вышэй. I ўсё далей і далей было яму відаць. А пасля было так высока, што нават страшна. Метраў трыццаць ляцець да зямлі. I гнуцца, гнуцца галіны. А шышкі на самых іхніх канцах.

Ён аддзёр вялізны калматы сук з дзесяткам шышак, цяжкі, як камень, узяў яго ў зубы і асцярожна, часам прыціскаючыся да ствала, стаў спускацца.

Калі ён урэшце ступіў на зямлю — ногі трохі дрыжалі ад напружання. I ўсё, усё, ад грудзей і да ступакоў, было ў цёмных плямах жывіцы.

Падаў сваю ношу жанчыне:

— Вазьміце. Не трэба злавацца на мяне.

— Вар’ят, хлапчынка… Што ж цяпер рабіць? Бярыце газу, ідзіце на рэчку. Адмывайце смалу. Будзеце вось толькі сярод гэткага «добрарастварэння ваздухоў» газай смярдзець, як стары прымус.

— Нічога, — сказаў ён. — Ад мяне ў мінулым жыцці ўсяляк пахла. Праца такая.

— Ідзіце вы з гэтай працай. Мыйцеся, ды пойдзем расліны збіраць.

…Будрыс стаяў па пояс у вадзе, ужо адмыты, і слухаў, як яна кліча яго да вогнішча, снедаць.

Серабрылася раса, рэзка маляваліся ў неадчувальным паветры горы. Выдра непадалёку ад яго прачыкільгала да рэчкі, стралою ўвайшла ў крынічную ваду.

I над усім было панаванне зары, панаванне сонца, панаванне жыцця. I нават леапард быў гэтым жыццём.

I серабрыста, мілагучна варушыліся над вадой чазеніі. I нельга было не думаць, што, можа, яшчэ не ўсё страчана ў жыцці, што яно можа яшчэ павярнуць на лепшае, што ёсць на зямлі надзея…

1 Песня зары.