Чазенія — Частка 2
ПЕСНЯ АБ МАРСКІХ ЗОРКАХ, ЖАНЧЫНЕ I РАКЕТАХ
Ён стаяў на абрыве над морам і, успёршыся на балюстраду, упрыгожаную барэльефамі дэльфінаў, глядзеў удалячынь. Дажджы мінулі, і зноў прыйшла на гэтую зямлю, на сопкі, на калматыя спіны астравоў, на мора залатая і гарачая прыморская восень.
Пад ім было метраў пяцьдзесят скалістай базальтавай стромы, сям-там зарослай травамі і дрэўцамі, пасля вузкая стужка пляжа, а далей — сіні Амурскі заліў. Звычайна схаваныя ў тумане, дажджы, імжацы, сопкі на тым беразе былі сёння відаць ледзь не кожным сваім дрэўцам. Чысціня залітага сонцам чыстага паветра была надзвычайная.
У той дзень святкавалі гадавіну перамогі над Японіяй. У Амурскім заліве павінен быў адбыцца марскі салют, і частка флоту была ўжо выведзена на рэйд.
Будрыс стаяў тут ужо гадзіну і намерваўся чакаць і далей на гэтым самым месцы не таму, што не хацеў страціць яго, такое зручнае для назірання, а проста таму, што яму было прыемна стаяць тут, глядзець на караблі, мора, сопкі. Глядзець, і думаць, і адчуваць скурай сонца і ледзь успрымальную пяшчоту салонага ветрыка. Гэта быў незвычайны ветрык і незвычайная соль. Лёгкі пах гнілі ўлятучыўся разам з дажджамі. Былі ў паветры цеплыня, сухасць, кедравы водар з лясоў на тым баку (далёкіх-далёкіх!). I соль. Аблізнеш вусны — саланаваты прысмак… Ледзь не самае салонае мора зямлі ляжала перад ім. Трыццаць чатыры праміле, трыццаць чатыры грамы солей на літр вады. I нават тут, у заліве, толькі на два праміле меней: у пяць разоў больш салонае, чым Балтыка і Каспій, у два разы больш, чым Чорнае, — вось якое гэта было мора!
Направа ён бачыў былы Сімеонаўскі Коўш, дзе Паўлаву калісьці пашанцавала на бабулю. Проста пад ім ляжаў абгароджаны флоцкі пляж. У той дзень, калі яны паабедалі, Васіль сказаў яму, каб ішоў сюды і з гадзіну пачакаў, бо яму трэба зрабіць адну справу.
— А чаго не на агульны пляж?
— Народу… — скрывіўся Паўлаў. — Каламуць уздымуць. Вышак няма. Ды і каменні вострыя… Гэта табе не на Чорным.
— А на флоцкім?
— А там масткі. Хочаш — нырай проста з іх.
— Ды не пусцяць.
— Чаго? Дзесяць капеек дай, дый ідзі.
I сапраўды, там было лепей, чым на агульным. I, галоўнае, было бязлюдна. Зрэдку з’яўляліся некалькі дзесяткаў матросаў пад камандай старшыны, трэніраваліся хвілін дваццаць, — і зноў нікога. Добра было скакаць з вышкі, выплываць, адчуваючы рукамі халаднаватую студзіну белых медуз, вылазіць лесвічкай на масткі і доўга ляжаць на гарачых гладкіх дошках, якімі ледзь не да самай кромкі вады быў забраны бераг.
Паўлаў нешта доўга не ішоў. I Севярын хадзіў па пірсе і з яго, а таксама з вышкі, заўважаў на дне марскія зоркі. Ныраў і апускаўся за імі на дно і заўсёды памыляўся у ацэнцы глыбіні: такая празрыстая была зеленаватая вада.
Зоркі былі не мяккія, а нечакана шурпатыя, як карал, і, здавалася, нежывыя. Ён набраў іх многа, расклаў на дошках і ніяк не мог заўважыць іхніх рухаў. Толькі як глянеш пасля перарыву — бачыш, што адна выгнула свой прамень, другая працягнула яго, падабраўшы астатнія. Сіла гэтых бандытаў была ў нападзе на яшчэ больш нерухомых: Будрыс падабраў таксама некалькі пустых ракавін мідзіі, у якіх былі роўныя круглыя дзірачкі. Марская зорка зрабіла гэта. Напаўзла, прыкрыла ракушку, выпусціла з сябе кроплю кіслаты, якая растварыла вапняк створкі, і праз круглую дзірачку выкалупала чарвякападобнымі ножкамі малюска і з’ела яго.
Нібы помсцячы за гэты разбой, ён браў зорак і нажом вычышчаў з ніжняга боку кожнага промня гэтыя ножкі. I толькі калі зрабіў усё, з жалем зразумеў, што дарэмна загубіў зорак, што высушыць іх няма дзе, а несці сырымі — абломіш прамяні.
Ён сядзеў і любаваўся імі. Маленькія, нібы разетка, з амаль нявыражанымі прамянямі, як ордэнская зорка, зеленаватыя з аранжавымі плямамі. Вялізныя, як талерка, каралавага колеру. Зусім пунсовыя і барвяныя. А вось густа-фіялетавыя, бліскучыя. Якое багацце фарбаў, якая дасканаласць! I нават кітаец згадзіўся б, што гэта прыгажосць дзеля прыгажосці, бо гэта ледзь не адзіная істота, якой нельга есці.
Да прыказкі «З тых, што поўзаюць, мы не ямо толькі танк» можна было б дабавіць — «і марскую зорку». Але тады гэта не была б прыказка.
Тут, урэшце, і падышоў Паўлаў.
— Чаго гэта ты?
— Ды вось, зглуміў такую прыгажосць.
— Чаго зглуміў? Мы зараз іх занясём у яхтавае памяшканне, пакладзём там на бэльку. За тыдзень высахнуць — як знойдзеш.
Так яны і зрабілі. А потым Паўлаў раптам прапанаваў:
— Дык мо паходзім?
— Не хочацца адсюль ісці. Добра. Хай сабе і вецер узняўся — усё адно добра.
— Таму і прапаную, што вецер.
— Пахадзіць.
— Куды пахадзіць?
— Павінен я давесці, што я экс-чэмпіён і яшчэ будучы чэмпіён?
— Па спартыўнай хадзе? Ды я не ўганюся. Што мне бегчы за табой?
— Не атрымаецца… — сказаў Паўлаў. — Ты не Хрыстос.
— Пры чым тут Хрыстос? Ты пахадзіць прапаноўваеш. Я не хачу.
— Сал-лага, — сказаў Паўлаў. — Ты не Хрыстос, ты — паршывая салага. Бачыш мора і не ведаеш, што гэта. Ты — рачная пяструшка, шрымс-медзведзяня, вустрыца і мідзія Дункера.
— Чаго ж ты лаешся?
— Скідай усё да трусоў!..
— Ды мне няма чаго скідаць.
Яны выйшлі да мора. Тут стаялі яхты, выцягнутыя на сліп.
— Па спартыўнай хадзе… — бурчаў Паўлаў. — Не, брат, я чэмпіён самага высакароднага спорту. Яхтсмен… Паходзім… Як быццам, калі ён шчупальцы па зямлі перастаўляе, гэта — ён ходзіць. Ходзяць па моры.
I яны пайшлі. Валы, ледзь не ў два чалавечыя росты, зеленаватыя, як старое шкло, з кучаравымі мазкамі пены на вяршынях. Яны насоўваліся, уздымаліся, пагражалі заліць, але шкарлупінка скакала між іх, узлятала, імчала з хуткасцю стралы.
Будрыс увесь час чуў парады Паўлава і хутка асвоіўся. Справа была не дужа хітрая, калі ты — усяго напарнік. I вось яны ляцелі і часам павісалі нагамі на борце, ледзь не дастаючы патыліцай да равучай вады. I ён цяпер зусім другімі вачыма глядзеў на Васіля. Упэўнены, ажыўлены, цвёрды. Марскі бог, вялікі майстра, для якога няма немагчымага! А тут ён яшчэ і гарэзаваў, ішоў на грані, магчыма — трохі помсціў Будрысу за хвіліну недаверу.
Увесь час іх абдавала салонай свежай вадой і ветрам. Абдасць, дадасць на скуру солі і сплыве. I яшчэ. I яшчэ.
— Пірог слаёны — пірог салоны, — мармытаў Паўлаў. — Галубачка мая, матухна мая, давай!
Пагнаўся за катэрам. Здавалася, не дагоніць ніколі. Да катэра было з палову кіламетра, і той ішоў на поўным.
— Мамачка, не выдавай, — мармытаў да яхты, як да жывой, Васіль. — Галубка, наддай! Пакажы «керасіншчыкам». Ну, бяленькая, ну яшчэ!..
Іх абдавала так, што ў яхце было ўжо шмат вады і давялося выліваць яе праз кокпіт: проста адчыняць дзірку ў днішчы. Хуткасць была такая бліскавічная, што вада аж ірвалася да сваёй вольнай сястры — марской хвалі.
— Любая, ну!.. Птушачка, наддай!
I абагналі.
А пасля ляцелі назад, гік плыў перад вачьша. Гэх, жыцце!..
А пасля селі проста ля берага. Быў вечар, і сліп пуставаў. Згасаў захад, за сопкамі ляжала імгла, а на іх, як туман, ляжалі рэдкія празрыстыя хмаркі. Паўлаў выцягнуў аднекуль паўбутэлькі і цэлы пакет шрымсаў, і яны трохі выпілі за салоную купель і закусвалі саланаватымі смачнымі рачкамі. Прыемна было сядзець так, боўтаць нагамі ў свежай вадзе і глядзець на захад.
— Унь там маю бабку купілі, — сказаў Васіль, і на гэты раз Будрыс безагаворачна паверыў яму.
Усё магло быць у гэтым дзівотным краі і з гэтым дзіўным чалавекам. I нават напэўна была бабка, і прадзед, і Вера Фігнер, раз чалавек не хлусіў у галоўным, у справе сваёй.
З гарэзлівасці Севярын не змыў з сябе солі ані тут, ані у гасцініцы. Прачнуўся раніцаю і ахнуў: амаль белыя валасы, сівыя бровы і на целе слой ледзь не ў два міліметры!
«Пасівелы ў плаваннях марскі воўк. Паходзім, хлапчына? Эх, сал-лага! Добра, перастаўляй свае шчупальцы».
I ўсё ж нават гэта бадай што не памагло яму ў бядзе. Скончыўся завод.
…Між тым ужо амаль сцямнела, і ўжо шмат было народу вакол. Паўздоўж усёй балюстрады, як вока сягае, стаялі людзі, і ўжо ў тры, чатыры, пяць радоў. Нават цісканіна сям-там была. Чуліся смех, музыка, пераборы гітар.
На караблях запалілі гірлянды. На вялікіх двухмачтавых — ад юта да бака, па вяршынях абедзвюх мачт і па бартах. На аднамачтавых, сярэдніх — па бартах і ад бака на ют, перакінуўшы цераз мачту. На меншых — проста цераз мачту.
Так яны і гарэлі ў змроку, над чорнай і толькі сям-там, на хвалях, срэбнай вадой: чатыры перавернутыя «птушкі», малая трапецыя, вялікая і асабліва выразная трапецыя (мабыць, флагман), яскравы трохкутнік, і зноў перавернутыя «птушкі».
Ззаду націснулі: ці да сваіх хтосьці прабіраўся, ці проста лез на зручнае месца. Нехта войкнуў. I тут жа Севярын адчуў дотык жаночых грудзей да сваёй спіны, трохі ніжэй лапаткі. Пасля маленькая рука лягла яму на спіну і націснула ў марнай спробе адсунуцца.
— Прабачце, калі ласка, — трохі нават пакрыўджана сказаў, зазвінеў малады галасок. — Сціснулі, мядзведзі такія… — I да іншых: — Ды дайце ж выбрацца, урэшце!
— Сто-ой! — забасіў нечы голас. — Людзі ўсе добрыя. Разявакі. Абдымуць цябе…
Зноў націснулі, і зноў спружыніла далонька:
— Не даюць выбрацца.
— А нашто вам выбірацца? — напаўазірнуўся Севярын.
— А, патрэбна мне тое… Краем вока падышла глянуць, дык… зацягнула…
Будрыс з усёй сілы паціснуў спіной здаравеннага дзядзьку і вызваліў месца побач з сабой.
— Н-ну, — сказаў дзядзька, — ты што, хлопча, алей ціснеш, ці што?
— Ставайце сюды, — сказаў дзяўчыне Севярын. — Усё адно не выберацеся. То тут хаця ціснуць не будуць. Пастойце. Гэта нядоўга.
Стала, успёрлася на балюстраду. Ён пакасіўся на яе, але твару ў цямноцці разгледзець не мог. Так, нешта невыразнае свеціцца ў глыбокім прыцемку. Трохі вышэйшая за ягонае плячо — значыцца, рост харошы.
I страціў цікавасць, перастаў звяртаць на суседку ўвагу. Хіба што зрэдку нагадваў пра яе натоўп. Штурхнецца недзе — і ён адчувае мускуламі рукі худзенькае плячо, або нагою — плаўны выгін яе клуба. I яна адразу адсунецца, а ён у думках ухваліць гэтую яе грэблівасць да шчыльнай цеснаты чалавечай гурмы і зноў забудзе.
Ані на набярэжнай, ані на моры доўга не палілі агнёў. Чакалі, відаць, пакуль конча сцямнее. А было і без таго цёмна, і даўно ўжо крануўся стылым попелам захад. Толькі што былі вежы хмар на барве і зіхоткім золаце — і вось ужо нешта няясна ірдзее, трохі жаўцее, сінее. I вось замест палымянага шафрану — бялёсая смуга, замест залатога іканастаса — адзіны светлы мазок, нібы самотная свечка ў змроку.
— Нібы свечка ў змроку, — сама сабе шапнула яна, відаць, забыўшыся, бо адразу нібы адсекла сказ.
А ён здзівіўся гэтаму даслоўнаму адказу на свае думкі. I нейкая эфемерная блізкасць нарадзілася між ім і гэтай невядомай істотай.
Апошні блік згаснуў на захадзе, і адразу ж у тым месцы ледзь бачнымі іскрачкамі-пясчынкамі затрапятала над залівам слабенькае сузор’е.
— Што гэта там так далёка? — звярнуўся ён да суседкі. — Я яшчэ ўдзень бачыў там белыя кропкі. Домікі?
— Вы з самага дня тут стаіце?— у голасе гучала іронія.
— Вось чалавек, які не спяшаецца…
— А вам што, не здаралася спяшацца, а пасля сесці недзе і гадзінамі сачыць, як усё мяняецца? Вось было святло — стаў цень. Было мора аквамарынавае, пасля колеру прускага блакіту, пасля бутэлечнае.
— Прыгожа, — сказала яна, і ён з прыкрасцю падумаў, як яна можа расцаніць гэты раптоўны паток слоў, незнаёмая.
Сябры яго ведалі. А лепшыя нават здагадваліся, што ў гэтым чалавеку жыве вечная прага адкрыць людзям вочы на тое, што бачыць ён, зрабіць так, каб і яны парадаваліся, бо грэх карыстацца радасцю і прыгажосцю аднаму, а некаторыя людзі самі не могуць убачыць іх. На жаль, гэта прага амаль заўсёды нарывалася на неразуменне. А можа, ён проста не мог адкрыць людзям вочы, перадаць ім, які ён прыўкрасны, той свет, які ўстае перад вачыма Севярына Будрыса? Хацеў і не мог.
— Вы, пэўна, мастак?— у голасе ўсё яшчэ іронія.
— Каб мяне пасадзілі побач з пяцігадовым дзіцем маляваць карову — яно б перамагло.
— Вы так не любіце кароў?
Ён сказаў ужо сухавата:
— Любіць мала. Трэба — умець… Большасць людзей любіць мора. А вось я не бачыў нешта ніводнай карціны ў ніводнага марыніста, каб дасканала перадала ягоны воблік.
I змоўк.
Яна, відаць, зразумела, што ён гаварыў шчыра, не думаючы завязаць знаёмства, і што яна дарэмна пакрыўдзіла чалавека іроніяй. Таму што пасля доўгай паўзы сказала ўжо зусім іншым голасам:
— Іскры — гэта Перавознае. Там невялікі прычал, склады і хаты. Мала. За імі сопкі, збольшага яшчэ не абдзёртыя. Калі пайсці ад яго на поўночны захад — на беразе чамусьці процьма марскіх вожыкаў.
— Яны якія?
— I вы любіце мора?
— Я тут упершыню. А на Чорным неяк не заўважаў.
— А іх мора выкатвае. Толькі іхнія касцячкі. Нешта накшталт круглай каробачкі з адтулінай. Трохі сплюснутая каробачка і нібы сплецена з вельмі белых карункаў.
— Вы часам не мастак? — адпомсціў ён. — А можа, вершы пішаце?
Яна ціха засмяялася: .
— Усяго толькі натураліст.
— У-у… Дык вы мне можа скажаце, што гэта за такое ў тайзе, страшэнна падобнае на жэньшэнь, але не тое, бо яго там, як лапухоў?
— Трохі калючы?
— Але.
— Гэта элеутэракок, калючы брат жэньшэня.
— Шмат ведаеце.
Маленькая паўза.
— Ну, кіньце. Квіты. Прашу прабачэння, — сказаў ён.
— Ніколі не думала, што можа быць такая злапамятнасць…
— Гладкі брат трохі адпомсціў калючай сястры.
Засмяяліся. Вакол сцямнела зусім. Відаць, насоўвалася навальніца. На небе сям-там успыхвалі чырвоныя сполахі зарніц.
— Не маўчыце, — сказаў ён. — Давайце размаўляць, калі звёў лёс. Як вы думаеце, што зараз у той Перавознай?
— Яны не гасяць агнёў. Ім няма патрэбы. Усе зараз выйшлі на прыстань, сядзяць або стаяць. Чакаюць. Нехта на гармоніку грае. Нехта гарбузікі лузае. I вось салют.
— А ён ім — далёка. Як поле кветак. Нізка, ля самай зямлі, — падхапіў ён.
Згаснулі раптоўна гірлянды на караблях. Запанавала поўная цемра, якую раздзіралі толькі ўспышкі зарніц.
— Зараз, — глуха сказала яна.
I тут грымнула. Залпы з караблёў, дым, каметныя хвасты ракет. Чырвоныя, зялёныя, як на ёлцы, агні. Шаленства агню.
Будрыс зірнуў на суседку. I тут цяжка зразумець, што за аблічча. У мімалётным святле ракет яно асабліва, па-жаноцку пяшчотнае, дзень або электрычнасць, вядома ж, сторгне з яго і гэтую пяшчоту, і таямнічасць, і налёт загадкі, з якой глядзяць на мора гэтыя вялікія вочы. Цёмныя? Ды, мабыць, не. Прыгожае аблічча? Невядома. Строгае, але з нейкай унутранай, прыхаванай усмешкай.
I зменлівасць. Ад бягучага святла твар то «месячны», то залаціста-чырванаваты, то зноў туманны ў цемры. Толькі і можна зразумець, што рот цвёрды і прыгожы, нос просты і трохі ўсторгнуты, а вочы вялікія-вялікія, і ў іх жыве цень.
У адказ ракетам успыхвалі зарніцы, і ўсё гэта адбівалася ў моры. Зарніцы палымнелі і ўверсе і ўнізе. Ракеты ўзляталі і ўгору і ўніз, і ў хмары і ў прадонне хлябяў марскіх, у чорную начную ваду.
Агні, магутнае водгулле перуноў, грымоты, якія вывяргалі караблі. Снапы агністых, барвяных, ізумрудных, сонечных каласоў. I гэтыя снапы ўзлятаюць і расцвітаюць зорамі, і зоры марудзяць нейкае імгненне і спадаюць уніз, і рассыпаюцца, рассыпаюцца зорныя вадаспады.
— Гляньце, «Навуцілусы», — сказала яна.
— Дзе?
I тут ён заўважыў сам. Некаторыя ракеты не паспявалі згаснуць у паветры. Яны падалі ў ваду і танулі, і гарэлі пад вадой зелена і аранжава, і ўсё цьмяней і цьмяней па меры таго як глыбей і глыбей апускаліся ў бяздонне. I гэта было, сапраўды, як падводны водсвет пражэктараў «Навуцілуса».
Усё памнажаліся і памнажаліся ў паветры дымныя смерчы, спляталіся, перакрыжоўваліся, ператвараліся ў ствалы і шаты дзівосных дрэў, і нібыта ў пераблытаныя сцябліны гіганцкіх, небывалых імхоў накшталт «божанькавых ільноў», і яшчэ ў нешта, чаму і наймення знайсці немагчыма.
А пасля ўсё скончылася. А яны ўсё стаялі і глядзелі, як пад дымнымі велічэзнымі імхамі зноў загарэліся гірлянды на караблях.
Народ разыходзіўся.
— Так вось усё і канчаецца… — сказаў ён.
— Але. А для мяне і горад канчаецца.
— Едзеце некуды?
— Так. За Каўшом стаіць катэр. I вось праз гадзіну…
— Недзе на вёсцы працуеце?
— Бярыце глыбей.
— Экспедыцыя?
— Запаведнік. Апошні год даводзіцца па ўсіх прыморскіх запаведніках ездзіць. Дзеля сваёй працы.
Ён не спытаў, якая яна, тая праца, бо тады давялося б расказаць нейкую дробязь і пра сваю, а ён не любіў рабіць гэта, ды і не дужа мог.
— I дзе ж вы цяпер? Куды пойдзе гэты ваш катэр?
— Цяпер еду ў так званую «Тыгравую Падзь».
— Цікава, хто на каго там паляваць будзе? Вы на тыграў ці яны на вас?
Жанчына засмяялася:
— Тыграў там цяпер няма. Яны ў Суйфунскім. І паляваць на іх нельга, крыважэрны вы чалавек. Тыгры — харошыя. Яны цяпер панічна баяцца людзей, ніколі не нападаюць. Іх вельмі мала. Затое там, дзе яны ёсць, мядзведзяў з агнём не знойдзеш. А мядзведзь у нас — гэта самая шкода і ёсць. Іх многа. Вельмі многа. .
— Хто ж там у вас?
— Дзікія каты, мядзведзі, дзікі.
— Гэта што, назнарок?
— Ах, божа мой, кіньце! Гэта не вельмі ўдала. Ну, яшчэ харза, вялікая гэткая куніца, расамаха, кабарга, гарал, плямісты алень-кветка і шмат яшчэ чаго. Кампанія някепская.
— I далёка гэта?
— Далёка. Морам ісці трэба.
— Паходзім, — сказаў Будрыс.
З «Блакітнага Дуная», што стаяў на тым баку прыбярэжнай шашы, вывалілася трохі падпітая кампанія, замаячылі ў цемры агеньчыкі папярос, даляцелі занадта гучныя словы, смех.
— Трэба ісці, — сказала яна. — Бывайце.
— Я думаю, мне трэба вас правесці. Бачыце, якія веселуны! Пяніцелі акіянаў. Спіны ў мідзіях, увесь кіль вустрыцамі аброс. Пачынаюць плаванне ў «Залатым Рогу», прадзіраюцца праз «Прыбой» і «Лотас» і, урэшце, стаюць на мёртвы якар у «Блакітным Дунаі».
— Ну што ж, буду ўдзячна.
Яны мінулі кампанію — нехта здзіўлена свіснуў — і рушылі ўздоўж балюстрады ўніз.
— Я не баюся, — сказала яна. — Даводзілася бачыць і не такое. Тайга не жартуе. Але тут — гідка проста. Таму і дзякую.
— А я ў іншым сэнсе вас і не зразумеў.
Жанчына хораша ішла. Гэта не быў часты і дробны поступ гараджанкі. Гэта была плаўная і размераная, няспешная, эканомная і вельмі прыгожая хада чалавека, якому падоўгу і памногу даводзіцца хадзіць, які любіць і ўмее хадзіць. Здавалася б, няспешна, але вечарам за спіною семдзесят кіламетраў, і не страчана ані каліва лішняй энергіі, і можна скінуць цяжкі рукзак, і разбіваць лагер, і ежу варыць, і паліва запасіць.
Яму падабаліся такія людзі. Вось ідзе. Постаць ганарлівая, гожая, моцныя ногі цвёрда нясуць ладнае цела.
А твар ён разгледзеў толькі тады, калі яны трапілі ў святло з акон і ад ліхтароў. Дзіўна, ён амаль не памыліўся, уяўляючы, які ён. Але яшчэ больш дзіўна было тое, што знікла зменлівае святло, а чароўнасць і таямнічасць гэтага аблічча засталіся.
Вочы цёмна-сінія, валасы залацістыя. Але чароўнасць гэтага аблічча была не ў тым, не ў нейкай там прыгажосці або нават правільнасці рысаў, а ў той самай зменлівасці — выяўляецца, заўсёднай, — у цякучасці выразу, у тым, што мілая ўсмешка змяняла годную строгасць, а на яе месца прыходзіла амаль дзіцячая ўвага, каб саступіць у сваю чаргу хлапечай дзёрзкасці або дзявочай цёплай пакоры. Часам адзін такі стан нібы забываў, што яму трэба сысці, і заставаўся жыць у вачах або на вуснах у дзівосным, чароўным спалучэнні з наступным і процілеглым.
I яшчэ побач з гэтай зменлівасцю ва ўсёй яе істоце жыла і трыумфавала ў кожным руху, слове і позірку трывалая, жывая, маладая сіла жыцця.
— I не сумуеце?— спытаў ён.
— Пасля салюта на хвіліну стала сумна. А цяпер нават радасна. Паеду. Ужо ідзе на нераст сіма. З сопак відаць караблікі: лаўцы трапанга працуюць. Вось-вось горы стануць пярэстыя, як букеты. Ізюбр закрычыць. Ух, як ён трубіць! Аж страшна! I стронга серабрыцца ў ручаінах.
— Праўда, прыгожа… — сказаў ён, уявіўшы. — Слухайце, а туды ўсіх пускаюць?
— Усіх, хто не стане лавіць сіму і кусаць мядзведзяў за лыткі.
— Я, мабыць, не буду. Не ведаю яшчэ.
— Вы што, на самай справе? — Яна глядзела на яго нібы трохі насцярожана.
— А чаму не? Час у мяне ёсць.
— Я і казала: «Вось чалавек, які не спяшаецца».
Яго і сапраўды нібы асяніла раптоўная магчымасць і дазволенасць гэтага, свая нязвязанасць, свая поўная свабода. I раптоўнае, ад магчымасці гэтага, пачуццё радасці. Чаму б і не?! Вось узяць і паехаць. Наўрад ці дапаможа, але і не пашкодзіць. Усё ж перамена месца, глушыня, нетры… Ён яшчэ не бачыў тут першазданных нетраў. Можна было б паехаць і зараз, але гэта палічаць за нясціпласць, нетактоўнасць, дакучлівасць. Ды і сабрацца трэба.
«Не, паеду. Дальбог, паеду».
Жанчына, відаць, і на шэлег не паверыла ў сапраўднасць і нязменнасць яго рашэння.
— Хутка надумана. Хутка і раздумана.
— Як дабрацца ў Тыгравую?
— Раз у тыдзень туды ходзіць наш катэр. Нерэгулярна. Часцей за ўсё ў нядзелю.
«Паслязаўтра нядзеля», — у думках адзначыў ён.
— З гэтага ж прычала, з якога еду я. А там яшчэ даволі вялікая дарога берагам і тайгой.
— Адліць ваду праз кокпіт, — сказаў ён. — Перастаўляй шчупальцы берагам і тайгой, салага!
— Я і кажу — несур’ёзны вы чалавек… — з дакорам сказала яна.
— Я — лёгкі чалавек. Лёгкі на пад’ём. «Здаецца, гэта была міна?» — спытаў боцман у капітана. «Буль-буль-буль», — адказаў капітан. Я — марскі воўк.
— I рашэнні ў вас несур’ёзныя, — ціха засмяялася яна. — Ну, вось мы і тут. I катэр збіраецца адчальваць.
На катэры, што цьмяна чарнеў ля прычала, сапраўды, канчалася мітусня.
«Паеду, — у прадчуванні незвычайнага, таго, за чым ён увесь век гнаўся, падумаў Будрыс. — Абавязкова паеду. I можа жыццё павернецца іншым бокам…»
— Ну, добра, — сказаў ён. — Скажыце хоць на развітанне ваша імя.
— Хіба дзеля таго, каб трывала забыць на ўсё астатняе жыццё?
— Дык вось вам дзеля «забыць» — Севярын Будрыс.
— Вазьміце і маё на могілкі імён. Гражына Арсайла.
— Чакайце, — сказаў ён. — Што за імя?
— Сама ведаю, што незвычайнае. Але імёны — тое нешматлікае, што засталося з сямейнай традыцыі. Ды яшчэ некалькі назваў хатніх прадметаў. Ды прыказак колькі там.
— Не, не, — сказаў ён. — Гэта тут яно незвычайнае. У мяне на радзіме гзта… ну, самае звычайнае імя. Імя як імя.
— Мы — сасланыя, — сказала яна. — Не… Мы з сасланых даўно, да рэвалюцыі. Вельмі даўно. Быў нейкі вялікі бунт. Усе бунтавалі… Скажыце, ёсць недзе такі гарадок Міловід?
— Мілавіды, — сказаў ён. — Гэта не гарадок. Гэта — вёска. У той, як вы кажаце, «бунт» ля яе адбылася адна з самых вялікіх бітваў.
— Бачыце, значыць, праўда? А ў нас многія лічылі, што апавяданні прадзеда — мана, а ён — хвалько. Я зусім малая была, а яму было дзевяноста пяць гадоў, і ён загаворваўся, амаль зусім з розуму выжыў.
— Словы… — сказаў Севярын. — Словы якія засталіся?
Яна наморшчыла лоб. I пасля паўзы, з невымоўна мілым, дзіцячым акцэнтам пачала называць:
— Здзецінeў-ув… Гэта пра яго… Гаршчэк… Варацідала… На рагулі тапор направяць… О, чэсь вам, панове-магнаці.
— Здзяцінеў, — папраўляў ён.— Гаршчэчак… Варацідла… На рагулі сякеру напраўляць… О, чэсць вам, панове-магнаці…
— Так… Так…
— Мілая мая, — сказаў ён. — Мілая вы мая. Мы ж з адных краёў… Вы разумееце, што мы з адных краёў?.. I падумаць толькі, каб не гэтая штурханіна, я не ведаў бы вас, а вы не ведалі б, адкуль вы, ды яшчэ б лічылі нябожчыка дзеда хлусам!
…Пасля, як катэр адваліў, Севярын доўга стаяў на прычале і глядзеў на мора. Спачатку ён яшчэ бачыў цень жанчыны на борце, пасля застаўся толькі цьмяны абрыс пасудзіны, пасля — агеньчыкі. Пасля зніклі і яны, і засталося мора…