Чазенія — Частка 7

РАНІШНЯЯ ПЕСНЯ ПРА ДЗІКАГА КАТА, ЯКІ ДАЎ МАХУ

На дне вялікай падзі ляжала яшчэ світанкавая імгла, і толькі вяршыні самых высокіх гор бранзавелі ў першых прамянях сонца.

Там кучаравіліся лясы, там было відаць ледзь не кожную галінку — такое празрыстае было тут паветра. А ў катлавіне быў зялёны змрок, пранізаны туманна-залацістым водсветам заранкі.

Севярын выйшаў з хаты ў адных трусах і пайшоў па расе да Тыгравай. Было холадна, але гэта быў не той холад, што бярэ за косці, а той, які прымушае глыбока дыхаць, рухацца, адчуваць сябе маладым і здаровым, той, у якім, здаецца, мерзнуў бы і мерзнуў.

Высока-высока залацілася сонца на вяршынях. Тыгравая бруіла на каменьчыках, сінела і серабрылася на іх, ясна стаяла ў глыбокіх ямах. Кожную пясчынку на дне было відаць: вада, здавалася, была больш празрыстая за паветра. I ў ёй хадзілі стракатыя невялікія мальмы — стронгі, як іх называлі тут. Была іх процьма.

Шырокая круглая спіна мільгнула пад вадою. Рыбіна даўжынёю нешта пад метр ішла ў вытокі ракі, змагаючыся з плынню. Ён здагадаўся, што гэта ідзе на нераст сіма. Ёй было зручна заходзіць у раку. Вада пасля шторму і залевы пэўна паднялася.

Будрыс выбраў месца, дзе, як яму здалося, будзе па шыю, скочыў у ваду і… сербануў ад нечаканасці. Тут было метры два з паловаю, калі не болей. А здавалася — ну, метр семдзесят. Так падманвала чысціня вады. Тады ён выбраўся на больш плыткае месца і доўга стаяў, адчуваючы, як крыштальны холад крадзецца ў грудзі і жывот. Стаяў і глядзеў, як усё больш наліваюцца золатам горы, як залатая лава ўсё хутчэй спаўзае з вяршынь у падзь.

…Дырэктар быў у канцылярыі.

— Рана.

— Ды і вы — рана, — сказаў Будрыс.

— Я не рана. Я яшчэ — позна…

Твар ягоны, сапраўды, быў трохі памяты. Але па ім усё ж не было відаць, што праведзена бяссонная ноч: карычнева-румяны загар, рот усміхаецца.

— Хадзем.

Яны зайшлі ў лабараторыю. I тут Севярын трохі ачмурэў. Справа была не ў тым, што паўсюль ляжалі гербарыі, што на паліцах шафаў бялелі чарапы буйных звяроў і шкілеты дробных, што паўсюль віселі шкуры, што колбы, рэторты і іншае грувасцілася на сталах у нейкім невядомым яму парадку. Было іншае.

…Лабарантка ўзважвала на звычайных магазінных вагах дзікага ката. Кот быў стрункі, дужа даўганогі, з пушыстым і кароткім хвастом. На невялікай галоўцы — дзве невялікія крывавыя плямы. Зялёныя вочы глядзяць ашклянела, пашча люта разяўлена.

Футра ў ката было вельмі прыгожае. Дымчата-рыжае, трохі ў бруднаватую вохру, і ўсё ў цёмна-шэрыя і бурыя ільсняныя вялікія плямы. На хвасце — амаль чорныя колцы.

Кот ніяк не хацеў змяшчацца ў шалі вагаў, не хацеў ляжаць: то нага звешвалася, то галава, то саслізгваў тоўсты азадак. Урэшце яго сяк-так змясцілі: ляжаў клубочкам, толькі лапы звісалі.

— За што гэта вы яго?

Зморшчынак ля дырэктаравых вачэй пабольшала:

— Трэба ж вывучаць. Чым гадуецца ў гэтую пару, які хабітус?

Кот насцярожана глядзеў на Будрыса.

— Гэ-эх, коця, як жа гэта ты так даў маху?

— Шкадуеце? Гэта добра, — сказаў дырэктар. — Заставайцеся ў нас. Работу дам. Дужа патрэбны людзі, якія шкадуюць жывое.

Лабарантка клала раўнавагі, быццам не звера ўзвешвала, а адпускала кіло сухога кісялю. З абсалютна абыякавым выглядам.

— Вы, Ніна, перш чым брацца за працу, выцягніце ў яго кляшчоў з вушэй. Набраў поўныя вушы, валацуга, — сказаў Дзянісаў.

— Добра, — сказала Ніна. — Я пінцэтам.

— Патрэбны людзі, якія шкадуюць, — сказаў Севярын. — Ну, а вы?

Дырэктар паглядзеў на яго з цікавасцю.

— Дзеля шкадавання часам даводзіцца і забіваць. Каб ведаць пра звяроў усё: што ядуць, што любяць, каго і калі ад іх трэба берагчы. Мы — гаспадары. Можа, мы і не маем на гэта права, але так склалася. Гэтага не зменіш. I мы павінны навучыцца гаспадарыць разумна. Пакуль што адбіраць у некаторых жыццё, каб ведаць, каб пасля ўжо ні ў каго не адбіраць, а нават дапамагаць кожнай істоце… Каб жылі астатнія. Вось як.

— Ну, гэтаму ўжо нічога не дапаможа.

— Для суцяшэння, каб не дужа шкадавалі, скажу, што гэтая ласкавая кыца ловіць і душыць нават маладых касулят, зайцоў, рыбу.

— Не можа быць!

— Я вам кажу. I вы лепей не на наш разумны гуманізм навальвайцеся, а на тых, хто труціць азёры, рэкі, лясы, хто не сёння-заўтра атруціць акіяны. Мы — усё для ўнукаў, хаця рукі ў нас часам бываюць у крыві. У тых — усё для кішэні і пуза, а рукі чысценькія.

Памаўчаў.

— Я вось цяпер шмат каго нізавошта не заб’ю. Да канца ведаю шкоду і карысць. «Гідкую» тыгравую вужаку не заб’ю. Тыгра не забіваў ніколі, нават калі можна было. Шмат каго яшчэ не заб’ю. А вось харзу — непальскую куніцу — і секунду не павагаюся.

— Восем кілаграмаў сто пяцьдзесят грамаў, — сказала Ніна.

— Ну, восем кілаграмаў мне не трэба, — даволі няўдала пажартаваў Будрыс. — А сто пяцьдзесят — магу.

На яго здзіўленне, яны засмяяліся. I ён зразумеў, што тут чалавечыя адносіны проста ачышчаны ад усіх умоўнасцей, што тут радуюцца кожнаму чалавеку і важліва тут не тое, удалы жарт ці не, а проста самы намер чалавека-сябра нязлосна пажартаваць.

— Гэта, як вернецеся, — сказаў Дзянісаў. — Праўда, Ніна?

— А што ж, — усміхнулася тая, і Севярын раптам зразумеў, што яна вельмі харошанькая.

Дзянісаў павёў Будрыса ў свой кабінет-закутак. Тут таксама былі шафы. Пакуль Севярын разглядаў у слоіках бялёсыя, падобныя на пятрушку і на чалавека, карані жэньшэня, Дзянісаў нешта пісаў.

— Вось. Пропуск. «Прапаную егерам аказваць садзейнічанне на ўсёй тэрыторыі запаведніка». Самае галоўнае для вас — гэта. Кардоны ў нас пераважна па хрыбтах. Унь там — першы. Праз дваццаць кіламетраў другі, — ён паказваў у акно. — Там горы сінеюць. Гэта — Чорны хрыбет. Там тры кардоны. I тут, на левым хрыбце, чатыры. Можаце ў егера браць каня. Нават калі гаспадара дома няма. З першага даедзеце да другога. Там зменіце — і на падменным да трэцяга. Ну, і гэтак далей…

— А як там гаспадара не будзе…

— Паставіце ў стайню. Рана ці позна егер з першага кардона прыедзе на другі і возьме сваё. Або егер з другога сам прыгоніць.

— Я лепей пешшу.

— Вярхом не ўмееце?

— Умею. А лепей пеша.

— Што ж, правільна. Убачыце болей. А ходзіце добра. Бачыў, як спускаліся з хрыбта. Не ломіцеся. Бязгучна, як звер. Так можна ўсё ўбачыць. Для такіх людзей лес— жыве. Паляўнічы?

— Ёсць трохі.

— А кажаце — «кот».

— Кот даў маху. I ўсё ж ката шкада…

— Іначай вы не былі б чалавек… Компас ёсць?

— Мяркую, ён тут не патрэбен.

— Чаму?

— Унь арыенціры, — Севярын паказаў на вяршыні гор. — Хрыбет злева, хрыбет справа, хрыбет наперадзе. За спіной няма гор. Мора. Ад левага да правага хрыбта кіламетраў дзесяць. Ад мора да хрыбта наперадзе кіламетраў сорак — пяцьдзесят. Не заблукаеш.

— А за хрыбтамі?

— А мне там пакуль няма чаго рабіць. I тут цікавага хопіць.

Вочы ў Дзянісава блішчалі:

— Слухайце, вы мне ўсё больш падабаецеся. Паляўнічы, умееце бачыць, умееце хадзіць, умееце кеміць і ўзважваць, звяроў шкадуеце, можаце перамагаць нават жах і гідлівасць… хаця б — да змей… Гэта цяжка, паверце мне. Можа, застанецеся? Хата будзе, грошы будуць, жонку знойдзем. А галоўнае, вельмі… вельмі будзе цікава.

— Я падумаю, — нечакана для самога сябе сказаў Будрыс. — У мяне зусім іншая праца… вельмі важлівая… Мне позна, бадай, ламаць жыццё. Але мне прыемна думаць, што я магу застацца.

— Харошы адказ. Ну, цяпер пра дарогу. Карта… Цьфу, д’ябал, дзе ж карта? Ну, усё адно. Тут вельмі проста. Бачыце, сапраўды за спіною мора. Запаведнік — гэта наша падзь, тры хрыбты і тое, што за імі. Злева — хрыбет Ярай Вады, справа — хрыбет Санлін, або Мангу. Ведаеце, што такое па-маньчжурску — Санлінчжычжу? Гэта — «Уладар гор і лясоў». Тыгр. А наперадзе — Чорны хрыбет. Амаль увесь запаведнік — даліна Тыгравай. Амаль ля вусця, на левым беразе яе, наша база.

Дзянісаў маляваў на памяць. Нават фігуркі сям-там крэсліў.

— З хрыбта Санлін плыве толькі дзве рэчачкі. Крыніца Ізюбраў — амаль з-пад Кардона Старога Аленя — і Паляўнічая крыніца ля вашае хаткі.

Ён намаляваў хатку, амаль ля вытокаў Тыгравай.

— Але вы пойдзеце правабярэжжам. Пад хрыбтом Ярай Вады. Там старая сцежка хунхузаў. Пасля — паштовая. Мы ёю карыстаемся. Тут будуць крыніцы, рэчкі. Іх многа. Горская крыніца. Залатая, Япруковая, Мёртвая, Другая Залатая.

— Чаму Залатая?

— Там калісьці прышлыя кітайцы золата мылі. Нямнога. За лета намые чвэрць фунта — яму і досыць… Пасля Падкрыжовая, бо плыве з-пад Крыжовай гары. Убачыце. Высачэзная, чорная. Потым будзе крыніца Лаўжовая, Яром, Папярочная. А далей пойдзе Чорны хрыбет і па ім старая, забытая паштовая дарога. Ад Лаўжовай да хрыбта суцэльныя джунглі… Ліяннікі, вінаград, дзіч, нетры.

Ён круціў ручкай па аркушы, паказваў, якая там дзіч.

— Вы туды не ідзіце. Адразу за Другой Залатой крыніцай пераходзьце Тыгравую — і вось яна вам будзе, хата. Над Паляўнічай крыніцай. Яны там.

Ставіў па хрыбтах кружочкі са сцяжкамі.

— Гэта — кардоны. На іх можаце ўзяць каня… Ну, вось і ўсё. Толькі… будзьце асцярожныя.

Дапытліва паглядзеў на Будрыса.

— Запісвайце, што ўбачыце. Свежае вока — гэта карысна… Яшчэ што… Ага, можа за вамі ўвязацца сабака. Асабліва гэты бандзюга Амур. То, калі патрэбен, бярыце. Ён будзе верны. Сабакі ў нас ведаюць: чалавеку трэба памагаць. А калі перашкаджае — скажыце: «Дамоў». Яны прывучаны слухацца першага слова.

— А чаго таму Амуру за мною ісці?

— Гуляць хоча. Гэта ж усё адно, як дзіця на кірмаш узяць. Бяжыць сабе ды носам чытае. Стр-рашэнна цікава! Ну, і чалавека кідаць не хочацца… Што яшчэ…

Дзянісаў падумаў трохі і раптам палез у шафу. Дастаў адтуль дубальтоўку і пяць патронаў.

— Вось. Закон парушаю, але… Дурэць не будзеце, салідны чалавек, але, можа, на жаль, спатрэбіцца, каб пужнуць сяго-таго… Толькі ўлічыце, стрэл — гэта ў нас НП, надзвычайная падзея. А ўжо стрэл у звера…

— Сам ведаю. I вы мяне ведаеце. А што такое?

— Леапард, — неахвотна сказаў Дзянісаў. — Як тут кажуць, «барс».

— То што іх, хіба няма тут? Ніколі не было?

— Заўсёды ёсць. Сям’я або дзве. Ад трох да васьмі кыцаў. Знаёмыя. Нашы. Смірны народ… Ну, касуляў ядуць, часам япрукоў, драбязу розную. Чалавека баяцца. Зусім бяспечны для чалавека звер. Як убачыць — лататы…

— То нашто стрэльба?

— Ужо некалькі тыдняў робіцца дзіўнае… Яшчэ адзін з’явіўся… Як дурны нейкі. Некалькі замахаў на быдла ля самай базы… А звычайна яны толькі ў вярхоўях Тыгравай ходзяць, паху жылля, як агню, баяцца. Так што вы сцеражыцеся. Удзень — не нападзе. Уначы — не адыходзьце ад агню. Чорт яго ведае, што яму ў дурную галаву стукне! Чужы. Мо з хрыбтоў прыйшоў, мо з Кітая. Непалоханы. Знахабіўся. Галодны, мабыць.

Устаў:

— Добра, хлопча, ідзіце. Разбярэцеся?

— Разбяруся. Дзякуй за ўсё.

— Прабачце, што не вяду. Працы столькі — сплю па дзве гадзіны.

— Ну і я не малы, каб мяне за ручку весці.

Яны паціснулі адзін аднаму рукі. Пасля Севярын выйшаў з хаты і пакрочыў да Тыгравай. Рукзак і стрэльба прыемна ціснулі на плечы. Часам меладычна бразгалі ў кішэні патроны.