Кастусь Каліноўскі — Карціна першая
Трагедыя ў трох актах, трынаццацi карцiнах
ДЗЕЮЧЫЯ АСОБЫ
СЕЙБIТЫ:
Беларусь.
Кастусь Калiноўскi.
Арсень Станевiч — сябра Кастуся.
Каралiна Яцына.
Вастравух — камандзiр атрада iнсургентаў.
Юзэфа Яневiч.
Пан Заруба.
Бронюс Марцявiчус — кiнжальшчык.
АРАТЫЯ:
Пархвен Бабаед па мянушцы Чортаў Бацька.
Яўхiм Барданос.
Яўхiмiха.
Чорная плакальшчыца.
Агей Блажэнны — юрод.
Баба Гарэлiха — удава.
Iгнась Шосцiк.
Нямы Ян.
КРУМКАЧЫ:
Граф Мiхаiл Мiкалаевiч Мураўёў.
Iмператар Аляксандр II.
Жандарскi палкоўнiк Лосеў.
Палкоўнiк Цаплiн.
Капiтан фон Юнген.
Паручнiк Гогель — член следчай камiсii.
IНШЫЯ:
Пасланец белага жонду.
Вiтаўт Парафiяновiч.
Марыя Грэгатовiч.
Стоцкi.
Мадам дэ Салье.
Палкоўнiк Шалгуноў — старшыня следчай камiсii.
Палкоўнiк барон Тызенгаўзен.
Сяляне, прахожыя, салдаты, натоўп, госцi на бале,
члены следчай камiсii i трыбунала.
Дзея пачынаецца ў маi 1863 — канчаецца ў сакавiку 1864 года.
Яшчэ перад тым як падымаецца генеральная заслона, чуваць далёкiя, жудасныя па сiле i журбе, гукi старадаўняй песнi. Гэта «Дарота»… На саматканым чынаватым палатне заслоны скачуць адбiткi далёкага агню. I вось перад заслонай узнiкае жанчына ў чорным. У яе журботнае аблiчча з прадоннямi чорных вачэй. Вялiзны цень жанчыны рухаецца ва ўспышках зарыва, то ападаючы, то вырастаючы амаль да столi.
Жанчына.
Я — Беларусь… Я — чорная зямля…
Я — мацi ўсiх дзяцей маiх.
I ўсiх гасцей, што прыйдуць з добрым словам
На берагi маiх празрыстых рэк.
Нямнога, пэўна, знойдзецца такiх,
Што злом мяне успомняць. Толькi тыя,
Што смерць прыносiлi ў мае палi
I зараз спяць на дне маiх курганаў.
Я — перад вамi… Паглядзiце… Рукi…
Стагоддзi працы — шрамамi на iх.
Я — ў чорным. Але быць бы мне ў барвяным
Ад рэк крывi, што працяклi па мне…
Якой была я светлаю дзяўчынай!
Ў каралах арабiн, ва ўборы ясным
З зялёнага атласу i ў сапфiрах
Маiх азёр бязмежных i крынiц.
I цар прыслаў — мяне ў рабынi сватаць -
Сваiх паноў з мячом, свiнцом, агнём…
I вось я скiнула свае уборы
I чорны плашч усклала. Ў соты раз.
Але ў бясконцых, страшных гэтых бедах
Не апусцiла я сваiх вачэй….
Вы, што глядзiце зараз мне ў зянiцы,
Вы, светлыя, вы, добрыя, вы, дзецi
Вялiкiя мае, павiнны ведаць
Паданнi краю.
Вось, вазьмiце крылы,
Якiя Вас туды перанясуць…
I уявiце, што якраз сягоння
Рассыпалiся вёскi i палацы
Чырвоным жарам. Шыбенiцы страшна
На раздарожжах стогнуць па начах…
Па жылах рук маiх iдуць салдаты
I валяць родны лес наўсцяж дарог,
I паляць пушчы, каб нiхто не здолеў
Схавацца там са зброяй i страляць
Па карнiках. Яны ж паўсталi, дзецi,
Не вытрымалi рабства i цяпер
Ляжаць, забiтыя рукой варожай,
Мiж зрынутых калон маiх лясоў.
Не будзе дрэваў — i мяне не будзе…
Паслухайце… Вось… Вось яшчэ… Яшчэ.
Здалёк, глухiя i нерэальныя, далятаюць, мацнеюць, гучаць, гучаць удары сякер.
I уявiце, што сягоння, зараз,
Выходзяць лепшыя сыны змагацца.
I рог гучыць. I раўкаюць гарматы.
I мужыкi, што верылi спачатку
Ў цара, цяпер за лепшымi iдуць.
Узняўшы вiлы ў зарыва… I гэта
Зрабiў адзiн з сыноў маiх… Кастусь.
Сын той зямлi, што несла крыж пакуты…
I тут узмывае страшная, на мяжы голасу i адчаю, песня-лямант «Дарота».
А Дарота крыж нясе
Па сцюдзёнай па расе,
Па папёлах стылых,
Па пажарах дымных
Нясе…
Нясе…
За ўсiх бедных людзей
Па палёх яна iдзе…
Iдзе… iдзе…
Беларусь. Глядзiце! Успомнiце! Прыходзiць час!..
Уздымаецца заслона. Закiнуты вадзяны млын пад Бахарэвiчамi. Грэбля парасла дрэўцамi, лес прысунуўся амаль да самых сцен… Чортаў Бацька i баба Гарэлiха глядзяць у глыбiню сцэны, адкуль чуцен далёкi шум натоўпу.
Гарэлiха. Куды гэта народ сыпануў? Га, Чортаў Бацька?
Чортаў Бацька. Паўстанца ловяць… IIаныча… Iшоў нiбыта па дарозе сюды.
Гарэлiха. А Яўхiм наш… Сокал-мужык!..
Чортаў Бацька. Над пешым арлом i варона з калом… Але нiшто — сокал….
З’яўляецца падарожны вандроўнiк у лапленай сялянскай свiтцы, з торбай за плячыма, з трохгранным кiем у руках. Бахматая галава, густыя бровы, доўгiя вусы.
Падарожны. Дзень добры на славу божую.
Чортаў Бацька. Ветлiвы… Па-нашаму… Здароў, вандроўнiк.
Падарожны сядае побач з iмi.
Хто будзеш?
Падарожны. Павей-вецер, дзядзька. Хаджу, зямлю нагамi штурхаю.
Чортаў Бацька. Я i гляджу, лёгкi ты на хаду. Як ляцiш…
Падарожны. Што, сябры, цi не было тут хлопца, светлавалосага такога, высокага?..
Чортаў Бацька. А табе чаго?
Падарожны. Ды так… Таварыша павiнен быў тут сустрэць.
Гарэлiха (бурчыць). Сустрэнецеся ў ката на дыбе… Носiць тут…
Чортаў Бацька. Змоўч ты, Гарэлiха… Гэта наш чалавек… Мужык.
Падарожны. Дзякуй, добры чалавек… Ну, як тут у вас жыццё?
Чортаў Бацька. Не жыццё, а выццё…
Падарожны. Паўсюль так. Сам бачыў. А мураўёўцаў не чуваць?
Чортаў Бацька. Каго?
Падарожны. Новага намеснiка цар прызначыў. Мураўёва. То яго салдаты.
Чортаў Бацька. Не чуваць. А ў наваколлi паляць-такi вёскi.
Падарожны. А што народ?
Чортаў Бацька. А што народ! Народ паноў б’е…
Падарожны. Якiх паноў?
Чортаў Бацька. I вiнаватых, што паўсталi, i невiнаватых.
Падарожны. Ды нашто?
Чортаў Бацька. Невiнаватых пад шумок. Усё лягчэй мужыку. Тым больш — разбiрацца не будуць. Унь мужыкi сёння пана Зарубу на хутары вырашылi памацаць. А вiнаватых, злачынцаў царскiх, тых, што ў лясах са зброяй, — тых цар загадаў.
Падарожны. Як цар?
Чортаў Бацька. Поп казаў у нядзелю, што, маўляў, гэта паны, што прыгон вярнуць хочуць. Цар вызвалiў, дык яны паўставаць. З амбону казаў — не брэша.
Падарожны. Дык гэта ж няпраўда…
Чортаў Бацька. А ты хто такi, што лепей за папа праўду ведаеш?
Падарожны. Поп нават пра дзяцей сваiх усёй праўды не ведае. Пра тую праўду спытай у пападдзi ды ў паповага наймiта.
Чортаў Бацька. Гэ… Наконт нашага папа — як у ваду глядзеў…
Падарожны. То што ўсё ж вашы мужыкi рабiць збiраюцца?
Гарэлiха. Скора ўбачыш.
Падарожны вiдавочна непакоiцца.
Падарожны. Чаго-то вы тут седзiцё? Як прыклееныя, як госцi… «Надвор’е якое цёплае. Каб быў госцем — даўно б дахаты пайшоў».
Чортаў Бацька. Ды тут зараз народу будзе — поўна… О! Спаймалi-такi… Вядуць…
Здалёк чуваць гоман натоўпу.
Падарожны. Хто вядзе? Каго?
Чортаў Бацька. Царскага злачынца. Яўхiм, мужык наш, аблаву на яго збiў… Хто за цара i бога — бi паноў.
3-за дрэў сыпануў на прагалiну вiруючы сялянскi натоўп: бабы, мужыкi, дзяды. У руках цапы, доўбнi, сякеры. Вядзе натоўп Яўхiм Барданос, сталы, страшнаватага выгляду мужык. 3 iм ягоная жонка з аглаблёй. Пярэднiя мужыкi цягнуць Вастравуха. Яму, вiдаць, давялося паспытаць кухталёў. За iмi другiя цягнуць звязанага 3арубу. Народ кiпiць.
Яўхiм. Цягнi iх, хлопцы! Бi! Сячы галовы!
Яўхiмiха. Бач ты, з iхнiх зажывошчаў нам хаты спаляць. Зброю iм! Прыгон!
3 Вастравуха зрываюць перавязь.
Галасы. Злодзей нясыты! Чамарка панская! Давай тапор! На пень яго! На пень!
Падарожны, рассоўваючы людзей, iдзе да пня.
Падарожны (цiха). Вастравух… Бог ты мой, што з табой зрабiлi?!
Вастравух (спакойна). Хрыста таксама распялi людзi, для якiх ён жыў.
Перад iм стае Яўхiмiха.
Яўхiмiха. А ты галодны рот печкi бачыў, Хрыстос?
Вастравух. Баба бедная, гэта ж мы за вас… Супраць бацькоў сваiх… за вас!..
Яўхiмiха. Пан мужыку тлумачыў: «Гэта, мужык, атлас». А мужык яму: «Ад нас, паночку, ад нас». (Са страшнай iронiяй.) Ты — пан. Ты «за нас», як воўк за авечую шкуру.
Маўчанне. Вастравух зразумеў. Стае на каленi перад пнём.
Вастравух. Што ж, вазьмiце жыццё. Яно — ваша.
Яўхiм бярэцца за сякеру. Падарожны працiснуўся да яго. Якраз у гэты момант з’явiлiся на грэблi Арсень Станевiч i Каралiна.
Арсень. Вядзi хутчэй да ваяводы. Тэрмiновыя весткi з Вiльнi, панна Каралiна.
Каралiна. Ды Вастравух якраз тут, ля млына, павiнен быў сустрэцца з кiмсьцi…
Арсень. З iм якраз…
Каралiна (убачыла людзей). Божа!.. Арсень, глядзiце!
Уражаныя, яны застылi. Потым Арсень адштурхнуў Каралiну за дрэвы.
Яўхiм (Вастравуху). Ты хто такi?
Вастравух. Камандзiр атрада паўстанцаў.
Яўхiм. Малiся… Замольвай апошнi грэх.
Падарожны. Якi грэх?
Яўхiм. А ты хто?
Чортаў Бацька. Ды наш… Мужык ад чобатаў да гаворкi… Вандруе…
Яўхiм. Сляпы… Мужык галадае, мужык памiрае. Цар мужыку долю даў. I знайшлася сабачая парода, што супраць загаду цара… Каб прыгон вярнуць, стайнi, каб мацi ад дзяцей асобна прадавалi… (Узняў сякеру.)
Падарожны (з пагрозай). Стой! Што робiш?! Ты яму жыццё даў, каб адбiраць? Ты, вiдаць, з дзяцiнства такi: тварык бяленькi, ды на вуме мяленька. Яны за цябе воляй, шчасцем, жыццём рызыкуюць… А ты… багаты дужа… Скарбы табе такiя кожны дзень пад ногi сыпалi… Зiрнi яму ў вочы, ты, чакуха драўляная… Могуць быць такiя вочы ў гада?..
Паўза.
Арсень. Самасуд. Схопяць.
Каралiна. Такога адважнага? Не-е. Хто гэта?
Арсень шэпча ёй на вуха.
Што будзем рабiць?
Арсень. Пачакаем… (Выцягнуў пiсталеты i паклаў iх перад сабой на пень.)
Яўхiм. Ды цябе чаго яшчэ слухаць? Ты хто такi, кiслая шэрсць, каб парады даваць?
Падарожны стаў на пень. Зрывае парык i вусы, адкрываючы вельмi малады твар з гарачымi вачыма. Скiдае свiтку. Пад ёй чамарка, падпяразаная срэбным поясам. За поясам два пiсталеты з залатой насечкай, вялiзныя, старыя.
Падарожны. Я — вярхоўны ваявода паўстанцаў Гродзенскай губернi, Кастусь Калiноўскi.
Адхiснуўшыся, ахнуў натоўп.
Вастравух. Кастусь… Ты бачыш… Вось як яны… З сякерамi… Доўбнямi… Ловяць паўстанцаў. Аддаюць iх уладам… Нашто мне жыць?.. (Рыданне раздзерла глотку Вастравуха.) Нашто-о, калi я за iх?!
Яўхiм. Слёзы табе выцерцi?
Кастусь. I выцеры. Яны гэтага вартыя, такiя слёзы. Табе такiмi до-оўга яшчэ не плакаць. Слязьмi крыўды на свой народ… Ах-х, якая ж вы яшчэ цемра, якая слепата, калi — свае! — сваiм галовы сячэце!
Гарэлiха. Якiя яны да халеры свае! Яблыкi з панскага дрэва.
Кастусь. Яны свае, баба. Яны ўпалi са сваёй яблынi i адкацiлiся на мужыцкую нiву. Чаму ты пайшоў у лес, Вастравух?
Вастравух. Бацька абразiў маю мацi… Ён мяне пракляў, калi я пайшоў у лес. А я не мог не iсцi. Бо гэта такiя, як мой бацька, запраўляюць у воласцi, царкве, судзе, турме. У павеце, губернi, сенаце, на…
Кастусь. Стой, Вастравух, далей не трэба… З часам… (Да мужыкоў.) Самi бачыце… Людзей з хворым сумленнем, дзяцей, якiя зразумелi падман бацькоў, вы — сякерай. А падман будзе, калi яны не перамогуць. На вас будзе вiсець! На дзецях вашых! (Паказаў на маладзiцу, якая гадуе грудзямi дзiця.) Ну вось ты… Сын гэта?
Маладзiца. Сын.
Кастусь. Мужык. Падман чыноўнiкаў будзе вiсець i над iм. Будзе ён расцi, твой сын, Яўхiмаў, мой, цароў брат. Будзеш ты яго макам паiць, каб не вякаў, не перашкаджаў жаць чужое поле… Стане хлопчыкам, вучыць трэба. А школа ёсць?
Чортаў Бацька. Раней на стайнi была. Цяпер — у воласцi. Порткi ў руках трымае.
Кастусь. А ўрад адно скубе з вас падаткi. А мiж тым не вы для ўрада. Урад для вас. Без вас яны, няробы, з голаду здохнуць.
Маладзiца. Што ж з iм далей будзе, дзядзька?
Кастусь. А далей пачне яго ўрад вучыць, як жыць. Затлумiць галаву, навучыць пляваць на розум, на цябе, мацi. А захоча праўды — павязуць туды, дзе бабы бялiзну мыюць, а пранiкi на неба кладуць. Мацi прымусяць забыць, сумленне, свой народ.
Сям-там пачынаюць усхлiпваць бабы.
А потым за ўсю працу — крыж струхнелы. I канец.
Каралiна. Iншыя — гавораць. Гэты — як душу аддае.
Арсень. I якую душу…
Кастусь. Не. Ён, i я, i ўсе iншыя такiя паклялiся апошняй клятвай жыццё аддаць, каб твой сын быў шчаслiвы… Ты, Вастравух, жыццё сваё аддаў бы за яго?
Вастравух (проста). Я аддаваў.
Кастусь. Мы ўсе аддаём. Мы часам знемагаем. I я прашу вас, мужыкi Бахарэвiчаў, калi не хочаце самi паўставаць — хаця не перашкаджайце, не дапамагайце свайму i нашаму ворагу.
Чортаў Бацька. Што ж мы, за чужой спiною сядзець будзем?
Кастусь. Сядзiце, калi хочаце. Чыноўнiкi, каб вы нас не падтрымалi, глядзiш, яшчэ i зямлi вам прырэжуць. Узнагародзяць за дурасць… А колькi мужыкоў iдзе з намi! I тут, i на Магiлёўшчыне, i паўсюль. I паўсюль, дзе перамагае iхняя сiла, — у мужыкоў зямля, воля, мова, слава. I няма над iмi нiякай улады, акрамя iхняй справядлiвасцi. Няма ўжо нi чыноўнiка, нi пана, нi хама. Ёсць — Людзi.
Яўхiмiха падыходзiць да Кастуся.
Яўхiмiха. Пакажы вочы. Адкуль жа гэта ты такi адчайны? Ты што, бессмяротны? Мацi не шкадуеш?
Кастусь. Я не памятаю мацi. Рана памёрла. Няма каго шкадаваць. У мяне, жанчына, адна мацi.
Яўхiмiха. Хто?
Кастусь. Наша зямля.
Паўза. Яўхiм раптам з сiлаю ўвагнаў лязо ў пень ля ног Кастуся. Кастусь непарушны. I тут завiрылi людзi вакол Вастравуха, вызваляючы яго.
Вастравух. Што ты хацеў перадаць маiм хлопцам, Кастусь?
Кастусь. Тое i хацеў. Усуперак кiраўнiцтву паўстання — трэба абапiрацца на мужыка.
Вастравух. Бачыў? Галовы сякуць.
Кастусь. I няхай. I менавiта таму — iдзi насустрач. Пераконвай. Без iх — канец.
Арсень з Каралiнай працiснулiся да Кастуся.
Ты, Арсень?
Арсень. Я. (Амаль шэпча.) Слухай мяне, Кастусь. Белы вiленскi ўрад распаўся. Спалохалiся мураўёўскiх шыбенiц. Галава ўрада знiк з Вiльнi ў невядомым кiрунку.
Кастусь. На рэвалюцыях таксама робяць кар’еру.
Каралiна. Я глядзела на вас. Мяркую, вам гэта будзе па плячы… Трэба ехаць туды, ратаваць.
Яны стаяць i глядзяць адно на аднаго. Потым Кастусь працягвае руку.
Кастусь. Кастусь Калiноўскi.
Каралiна. Каралiна Яцына…
Кастусь. Даўно з намi?
Каралiна. З лютага.
Кастусь (з пяшчотай). Паўстанка.
Каралiна. Што вы! Я баюся навальнiц.
Арсень. Нiчога яна не баiцца. Сувязная — якiх мала.
Кастусь. А чаму мяркуеце, што мне трэба ў Вiльню?
Каралiна. Вы ж такi, што самi не ўседзiце…
Кастусь. Кiнуць нельга. А вы хiба застанецеся?
Каралiна. Не… Бадай таксама пайду.
Арсень. Ты нядрэнна трымаўся, чалавеча.
Кастусь. Вось да чаго дайшло, да чаго давялi, да якой цемры, дзiкунства! Якая прорва мiж намi! Як жа нам не ўмяшацца?
Яўхiм. Бабы нашы тут… разрумзалiся… А я табе не да канца паверыў, атаман. Быў тут адзiн з вашых, напрадвеснi. То ён казаў: «Зямлю- не чапаць! Паноў бессардэчных — не чапаць». Як гэта так?
Кастусь. Паўстанцы таксама розныя. Тыя, што вучылi вас пакоры, раiлi вам не чапаць зямлi, — гэта людзi Белага жонду, а па-нашаму — урада. Яны толькi што ўцяклi з Вiльнi, спалохалiся.
Чортаў Бацька. А вы хто?
Кастусь. А мы не спалохаемся. Мы, чырвоны ўрад, гаворым: зямлю — браць. Паноў лютых — вешаць. I благаслаўляем вас на гэта. Белыя здрадзiлi — выспятка iм. Затое мы — за вас. Да канца.
Натоўп мiж тым выштурхнуў да пня звязанага пана 3арубу. Заруба стаiць, па-маладзецку выпнуўшы жывот.
Яўхiмiха. А вось яшчэ адзiн… З гэтым што рабiць?
Кастусь. Ён хто?
Гарэлiха. Ён не з лесу. Ён проста пан.
Кастусь. Вы разбярыцеся справядлiва, людзi!
Заруба глядзiць яму ў вочы i з пагардаю варушыць вусамi.
Хадзем, Арсень.
Каралiна. Я цяпер не хачу сустрэч са сваiмi людзьмi. Таму што за кожнага новага… знаёмага даводзiцца баяцца. Вось цяпер… за вас.
Кастусь. Вы так не хочаце ўраганаў?
Каралiна. Я люблю сонца, Кастусь.
За iхняй спiною загуў натоўп.
Што там такое?
Кастусь. Адвядзi яе, Арсень. Баюся, для таго пана справа скончыцца дрэнна.
Каралiна. I нiчога нельга?.. Ах, гэта… страшна…
Кастусь. Яне ведаю, што гэта за чалавек. Але я пастараюся не даць iм яго. (Iдзе да натоўпу.)
Яўхiм. Адзiн цi два — цару напляваць. А нам лягчэй… Адным над намi — меней!
Зарубу заламiлi за спiну рукi.
Чортаў Бацька. Ражна з’ясi. Мне цяжка нават i курку.
Яўхiмiха (вырываючы з рук мужа сякеру). Дай мне… Я пакажу гэтаму панку.
Яўхiм (зноў вырываючы сякеру). Пабойся бога, баба, як з табою мне пасля такога спаць?
Яўхiмiха. Не наспаўся? Васьмёх дзяцей прыжыў, а тут будзе чувырла варацiць. Сякеру давай!
Яўхiм. Адкаснiся… Што, нiхто не хоча? Вiдаць, што мне трэба. (Папляваў на рукi.) Малiся, пан.
3аруба (насмешлiва). На каго малiцца? На цябе, басурман ты мардасты? Бачыце, дарваўся. Хоча звязанага Зарубу зарубiць. Каб з цябе на тым свеце чэрцi ўвесь час капусту шаткавалi.
Смяшок у натоўпе.
Каб яны з цябе калоду драбiлi дровы секчы, каб з цябе ўжо. Каб твая жонка замест дзевятага вырадка ахапак крапiвы нарадзiла.
Чортаў Бацька. Справа не з цяжкiх. Народзiць.
3аруба. Дзевятага дурня… У бацьку пойдзе. Прыснiся такi Барданос — памрэш у сне ад жаху.
Рогат.
Гэй вы, мякiнныя галовы, гродзенскiя гракi, бручкаеды, бульбаглоты, глядзiце, як памiрае беларускi дваранiн, тысячу д’яблаў i пудовую свечку кожнаму з вас…
Рогат.
Гарэлiха. Чаго ж ты лаiссi, чаго?!
3аруба. З вамi iначай — як? Вы ж, халеры, i памерцi, як я, не сумееце.
Яўхiм. Заторкнiся!
3аруба. Гэта часам не ты, Яўхiм, сваю варону ў Вiльнi пазнаў?
Яўхiмiха. Не руш мужыка!
3аруба. Гэта часам не ты па бабскiм сваiм разуменнi свiнню за губернатара палiчыла?
Рогат.
I цi не ты гэта, Гарэлiха, на ўвесь вялiкi пост пеўня ад курэй адсаджвала, каб не грашыў, а потым здзiўлялася, чаго гэта пад квактухай адны баўтуны?
Гарэлiха. Цьху!
Яўхiм. Досыць.
Зарубу цягнуць да пня.
3аруба. I цi не вы гэта ўсе, скупеча ненажэрная, тэльбушына прагная, караля не еўшы спаць паклалi?.. (Перад плахай.) Стой. Пусцiце рукi. Глядзi, Беларусь, як памiраюць твае фанфароны-рыцары! Пляваць iм на гэтыя пасконныя пузы. Не баялiся каралёў — не збаiмося кароў… Гэй, божа ласкавы, падрыхтуй там для свайго Зарубы кварту мёду ды пару грэшнiц з пекла выпусцi… Га? Як для пакутнiка…
Сеў, абхапiў пень нагамi. Мужыкi з нейкiм нават спачуваннем ляпаюць яго па спiне. Чуваць выгукi: «Нiчога, хлопча»; «Не палохайся»; «Гэта ў нас хутка». Паспрабавалi нахiлiць яму галаву.
Прэч! Я на каленi не стаў. То i пню сам пакланюся. Лепей дубоваму пню, чым вам, пням стаяросавым.
Кастусь. Чакайце, мужыкi… Чортаў Бацька, я вам гэтага чалавека не дам…
Чортаў Бацька. Гэ-эх… (Голасна.) Гэй, Гарэлiха!
Гарэлiха. Чаго ты яшчэ, чаго ты лопаiссi, п’янюга?
Чортаў Бацька. Можа б, i ты з iм?
Гарэлiха. Чаго гэта?
Чортаў Бацька. Хоць з панам разам паляжыш. Унукi ганарыцца будуць.
Рогат.
Во, маўляў, у нас бабця была.
Галасы. Давай, Гарэлiха! Карыстайся! А можа, даць iм часу да ранiцы?
3аруба (узняў галаву). З гэтай? Свят-свят-свят! (Паклаў галаву.) Сячыце лепей адразу, чым такую пакуту мець.
Дабрадушны рогат.
Рагочуць. У дурня i песня дурная.
Яўхiм. Чаго гэта мы — дурнi?
3аруба. А то разумныя?.. Сядзеў я на вас задам, а сячэце вы мне чамусьцi галаву.
Галасы. Га-га-га, го-го-го, гык-гык-гык!
I тут разрагатаўся ўжо i Яўхiм. Рагоча, кiнуўшы сякеру.
Чортаў Бацька. Кастусь, га, Кастусь! Ну што з iм, чортам, рабiць?
Кастусь. Ды ён жа, па ўсiм вiдаць, не можа быць жорсткi…
Яўхiм. Не.
Кастусь. Астатнiх як хочаце. А гэтага… гэтага я ў атрад узяў бы. Ма-лай-чы-на! Нашага духу чалавек! Смехам вiруе, як кацёл… Ну што, громакiпячая бочка, пайшоў бы з намi?
3аруба. Ты — смелы. Сабой прыемны. Але якога гэта я д’ябла бяспятага з вамi пайду?
Кастусь. А таму, што ты смяешся. Нават сярод пакут… Ты — месца апошняга ўспакаення курэй, гарэлкi i бульбы. Таму што любiш Беларусь.
3аруба. А вы за што?
Кастусь. За тое, каб паўсюль смяялiся i жартавалi.
3аруба. Недзе хiба не жартуюць?
Кастусь. На троне не жартуюць. Трон, цi ведаеш, неяк не хiлiць да нястрымнай весялосцi.
3аруба. Дык вы вось куды?.. Ф’ю-ю…
Кастусь. Што, страшна?
3аруба. Ды не… (Паважна.) Што ж… (Падае Кастусю руку.) Дав-вай пасмяёмся.
Рогат.
Чортаў Бацька. Што, брат Заруба, трошачкi… таго… перапалохаўся?
Арсень. А тут яшчэ той Яўхiм… Злез з печкi. Узрадаваўся.
Чортаў Бацька. Ён у нас такi. З’есць бульбы такую патэльню, што сучка мая не пераскочыць, а потым… сядзiць на печы, а б’е, як з горада.
Магутны рогат пакацiўся натоўпам.
Яўхiм. Ото ж бо лэйбус.
Гарэлiха. От дзе ж бо ўжо-ткi хiба такi!
Гоман. Цяпер убаку Арсень, Каралiна, Кастусь.
Кастусь. Збiрайцеся. I ты, Арсень?.. Не хапае там людзей.
Арсень. I я.
Чортаў Бацька (зусiм нечакана). I я.
Кастусь. Чаго?
Чортаў Бацька. Мне губляць няма чаго… Анi вабраза памалiцца, анi вяроўкi задушыцца.
Кастусь. З намi пойдзеш, то што ўжо што, а вяроўку дадуць.
Чортаў Бацька. I тое набытак… Дыхаць, праўда, нельга, але затое вiдаць далёка…
Кастусь абняў старога. I тут на грэблю вырываецца мужык.
Мужык. Яў-хi-iм!.. Тры роты салдат iдуць… Толькi што Вавёрыцы i Пнюхi спалiлi… На нас iдуць. Пустыню робяць… Палкоўнiк Цаплiн iдзе…
Страшная паўза. Потым Кастусь узнiмае рукi.
Кастусь. Карнiкi iдуць. Без вашай вiны — проста страшаць народ. I справа зараз не ў спрэчках. Зараз справа iдзе аб тым, што ў вас хаты спаляць… (Вельмi цiха.) Мы не спяшалiся. Не дапамагаеце цяпер — потым зразумееце, дапаможаце. Але тут… Але сёння… Драпежны звер iдзе. Без сэрца, без розуму, без сумлення. Ён разбiрацца не будзе… Не нас шкадуйце. Пашкадуйце свае хаты, пашкадуйце дзяцей… Спрэчкi потым дагаворым.
Мужыкi стаяць, не рухаючыся з месца.
Д-добра… Вастравух — за сваiмi людзьмi!
Каралiна. Iх добра ля Сцюдзёнага Яра абкласцi… Вастравух — коннiкаў ля выхаду з яго. У гаi…
Кастусь. Паляўнiчых — на хвоi. Са штуцэрамi… Да вёсак — не дапусцiць… Хадзем.
Iдуць. У маўчаннi, у цiшынi — тупат ног.
Яўхiм. Хлопцы, у вiлы!!!