Кастусь Каліноўскі — Карціна чацвёртая
Вуліца. Краты саду. Слуп ліхтара. Конус святла гойдаецца над маленькай фігуркай. Гэта Чортаў Бацька.
Чортаў Бацька. Горад… Вялікі… Касцёлы гудуць. А паноў! А екіпажаў!
1-шы прахожы. Каго любіш?
Чортаў Бацька. Люблю Беларусь.
1-шы прахожы. Цаплін прыехаў у тэатр к пачатку трэцяга акта. (Ідзе далей.)
Чортаў Бацька. Перадам… Тут ужо на вуліцы п’яны не паспіш, як у нас у вёсцы.
2-гі прахожы. Каго любіш?
Чортаў Бацька. Люблю Беларусь.
2-гі прахожы. Ландо не падалі. Значыць, з тэатра пойдзе пешы… Значыць, на вуліцы.
Чортаў Бацька. Паглядзім.
Пайшоў 2-гі прахожы.
На вуліцы тую чаплю лавіць, вядо-ома, куды б лепей было.
Падыходзіць Караліна.
Караліна. Што чуваць, Чортаў Бацька?
Чортаў Бацька. Загадана, каб перадала, што палкоўнік той у тэатр спазніўся — грошай яму, відаць, не шкада, што пад канец прыязджае. Але прыехаў-такі: уганорыў той тэатр сваёй прысутнасцю… А на баль пойдзе пехатою — для мацыёну і яшчэ таму, што гэтую… ну… ланду яму не падалі.
Караліна. Добра… Зараз пайду перадам.
Набліжаецца Вітаўт Парафіяновіч.
Чортаў Бацька. Паненачка, шляхцюк той ідзе…
Караліна. Бог ты мой. Вось яшчэ.
Вітаўт. Караліна… Пастой…
Караліна. Я спяшаюся, Вітаўт, слова гонару, вельмі спяшаюся.
Вітаўт. Два дні ты… спяшаешся. А ты ж ведаеш, што ўжо год…
Караліна. Я сапраўды спяшаюся.
Вітаўт (з глыбокай узрушанасцю, амаль груба). Гэтыя твае крокі… могуць каштаваць жыцця. Чуеш? Аддай мне пяць хвілін. Нічога, пачакаюць.
Караліна. Я слухаю цябе, Вітаўт.
Вітаўт. Слухай, дзяўчынка. Я стаяў на фарпосце, і зямля мая была за мной. Ты была за мной. I калі я хаця трошкі хацеў жыць у тыя страшныя часы — я хацеў гэтага таму, што была ты.
Караліна. Вітаўт, мілы, ты ведаеш: гэта ўсё дарэмна.
Вітаўт. Я ведаю. Але пасля майго вяртання ты горшая са мной.
Караліна. Не. Мне шкада цябе, Вітаўт.
Вітаўт. Сябры сталі горшыя са мной. I ты… Я разумею вас.
Караліна. Не.
Вітаўт. Але я ішоў бараніць цябе. I не мая віна, што яны задушылі нас сілай.
Караліна (ціха). Ты не ведаў, што яны мацнейшыя? Нашто тады ішоў у паўстанне?
Паўза. Падыходзіць Каліноўскі ў чорным плашчы.
Вітаўт. Ты не спяшаешся?
Караліна. Мне цяпер няма куды спяшацца.
Крутнуўся, усё хутчэй і хутчэй пайшоў у цемру Вітаўт.
Кастусь…
Кастусь. Што чуваць?
Караліна. Ён у тэатры. Да губернатарскага палаца пойдзе пешшу.
Кастусь. Значыць — па дарозе будзем браць. Пархвен, папярэдзь Марцявічуса.
Пархвен зусім быў сабраўся ісці, але тут з’яўляецца 1-шы прахожы.
1-шы прахожы. Люблю Беларусь…
Кастусь. Узаемна…
1-шы прахожы. Выйшлі з тэатра. Ён ідзе не адзін. З ім Мураўёў, дэ Салье, яшчэ людзі. Яны ідуць пад аховай салдат…
Чортаў Бацька. Гэ-эх… Сарвалася.
Паўза.
Кастусь. Не… На вуліцы яго вартуюць салдаты…
Чортаў Бацька. Ну.
Кастусь. Але ж на бале яны, пэўна, не будуць яго вартаваць… Уявіце сабе, кружыцца ў вальсе Цаплін, а вакол вальсуюць шэсць салдат… З прымкнёнымі штыкамі…
Караліна (у нейкім дзіўным, пакутным лікаванні). І гэта азначае?..
Кастусь. I гэта азначае, што мы выкрадзем яго на балі. (Ляпнуў Чортавага Бацьку па плячы.) Бяжы да Марцявічуса. Хай ідзе туды. Скажы — баль… (Да прахожага.) Ты — апрануты. Бяры другога і ідзі на дапамогу жмудзіну… Караліна…
Караліна. Але…
Кастусь. Ідзі дадому, сланечнік… Ідзі да Яневіч… Вазьмі там найлепшы бальны ўбор… I адразу, на рамізніку, да палаца… У мяне будзе на гэтым балі дама… Найлепшая прыгажуня зямлі… На цэлы вечар… (Вочы ў яго гарэзлівыя і адначасова страшныя.) Скажы, ты ніколі не бачыш у сне, што танцуеш?
Караліна. Часта… Кастусь. I гэта такое шчасце!
Кастусь. I мы будзем танцаваць. Мы натанцуемся на сто год наперад, сланечнік… Мы будзем танцаваць… Ідзі.
Караліна. Ах-х… Кастусь.
Пайшла. Кастусь глядзіць ёй услед.
Кастусь.
Натоўп кіпіць. Гудзе, віруе горад,
А ты, прыкуты да яго цяснін,
З трывогаю няўлоўнай адчуваеш
Няўмольны лёс, што абступіў цябе.
I побач светлая мая, святая,
Якой не смерць — сусвет бы падарыў…
Прыслухайся да шуму: горад спіць.
Прыслухайся да шуму: спіць Зямля.
Спіць воля ў турмах, праўда — ў катавальнях,
I людзі спяць, абпіўшыся хлуснёй…
Нічога… Ёсць такія, што не дрэмлюць.
Такія не даюць сабе дазволу
Любіць што-небудзь, акрамя свабоды.
Няшчасна закаханыя ў яе,
Адрынутыя ёю ў смерць і ў турмы,
Яны пажнуць найлепшых закаханых
Праз трыста год. У новы вольны час,
Калі прамовіць нейкая дзяўчына:
«Чаму я не жыла тады, матуля?
Чаму не йшла на бітву сярод іх?»
Ты будзеш жыць і танцаваць, дзяўчына,
Кахаць… А ў нас крык гневу рвецца з вуснаў…
Сланечнік мой, прамень мой светлы, добры…
Гляджу услед, і ад пяшчоты сэрца
Спыняецца. А ты, мая зямля,
Глядзіш мне ў вочы змрочнымі вачыма,
I нема замірае мой язык.
Паўза.
Ідзе… З Дамініканскага завулка,
Дзе мураўёўскі, чорны той засценак,
Святло касое падае пяшчотна
На плечы, твар і золата касы…
О, як ты будзеш танцаваць сягоння,
Якім жывым і цёплым захапленнем
Заззяюць вочы мілыя. I руку
Адчую я ў сваёй руцэ. I вочы
Ніжэй сваіх вачэй убачу я.
I вусны мне раскрыюцца насустрач,
Як кветка цёплая насустрач сонцу…
А потым… Што казаць аб тым, што потым…
Дадому з балю разам не паедзеш…
I я ў святле бягучых ліхтароў
Не буду цалаваць тваіх вачэй…
Ідзі далей, маленькая вясёлка,
Свяці над добрай, змучанай зямлёй,
Што ў нетрах цёплых парасткі раджае.
Жывую рунь апошніх нашых дум.
Паўза.
Ідзі далей, маленькая вясёлка,
Гары над светам. Я не пазаву.
Большае людзей на вуліцы. Паўз Кастуся прабег, звонячы вярыгамі, гарадскі юрод Агей Блажэнны.
Агей (Кастусю). Дай што-небудзь Блажэннаму Агею… Не… Не грошы… Душу дай…
Кастусь (сумна). Аддам, Агей.
Юрод. Дай каму трэба. (Робіць пальцамі вілы.) У-у… Ані дня, ані часу… Ястрабы над табой. Крылатыя.
Кастусь. Бог з табою, Агей.
Юрод. З табою, з табою… (Адбег убок і сеў на кукішкі, як ідал.) Вось. Лятуць.
Выходзіць варта. За ёю Мураўёў, Цаплін, дэ Салье, Тызенгаўзен.
Кастусь. Дык вось ён, Цаплін… З Мурашом побач.
Дэ Салье. Б’яніні проста выключны Атэла. Такі раўнівы! Як гляне на мяне — сэрца падае… Як гэта можна так душыць?!
Мураўёў (змрачнавата). Калі патрэбна, дык усё можна.
Цаплін. Гэта не так складана, як мадам думае.
Дэ Салье. Уявіце, які жах! Чытаю сёння раніцай французскі часопіс — і там пра вас, граф, такія словы… «Рыцар пяньковай вяроўкі…»
Усім няёмка.
Мураўёў (з усмешкай). Нядрэнна! Яна абдымае моцна… I рэзультаты някепскія. Лепш, чым у Атэла.
Юрод. Міхал! Міхал! Мі-ха-ха-хал!
Спыніліся.
Мураўёў. Чаго табе?
У руцэ юрода вялізны кавалак сырога мяса.
Юрод. На. З’еш. На.
Паўза. На вуснах Мураўёва з’яўляецца нацягнутая ўсмешка.
Мураўёў. Сёння пост. Серада. Я мяса не ем.
Юрод амаль пяшчотна ўсміхаецца.
Юрод. А кроў п’еш? Не, ты вазьмі… Вазьмі…
Цаплін. М-гух!
Ён кінуўся быў на юрода з палашом. Мураўёў спыняе яго. Юрод, усміхаючыся,
трымае звісаючае мяса. Доўгая страшная паўза.
Мураўёў. Улада з вар’ятамі не ваюе.