Кніганошы

(Навела)

…У сасновым лесе — малiцца, у бярозавым — любiцца, у дубовым — волю каваць, у яловым — душу д’яблу прадаваць.

Гэты лес быў яловы.

Ён цягнуўся амаль на сорак вёрст, i ўсе гэтыя вёрсты шумелi верхавiнамi i маўчалi ўнiзе, дзе былi сухiя замшэлыя галiны, сiвы лапнiк, рэдкiя галявiны з iмшарамi ды куп’ём i чорныя ручаiны.

Усё тут расло цяжка, змагаючыся за кожны глыток паветра, за кожны прамень, i таму мухаморы былi крывавыя, а з абсыпаных глiцай рыжыкаў, калi збiць iх нагою, таксама тачылася рудая кроў.

Недзе на палове лясны шум абрываўся на хвiлiну ручаiнным звонам, а потым зноў шумеў аж дваццаць вёрст. I на тым баку ручая ўсё было такое самае i… iнакшае.

Бо там была Прусiя.

Ялiны там былi такiя i не такiя, бо прускiя, i мох быў прускi, i рыжыкi — прускiя, i лясны шум таксама прускi.

I калi тамтэйшы мужык бачыў купiну, унiзаную каралямi журавiн, ён таксама параўноўваў ягады з кроплямi крывi, але меў на ўвазе прускую кроў.

У лесе, вярсты за чатыры ад краю, на адзiным месцы, якое ўдалося адваяваць ад лясоў i iмшар, стаяў пагранiчны кардон, людзям якога было загадана лавiць кантрабандыстаў, калi тыя пойдуць з прускага боку, ды яшчэ не дазваляць мясцовым мужыкам i бабам хадзiць за мяжу, да кумоў, на хрэсьбiны цi вяселле. Такое заахвочваць было нельга, бо кум, хоць «дзекаў» i «чагокаў», быў падданы прускай зямлi i плацiў падатак каралю, а не цару, як то належыць кожнаму сапраўднаму чалавеку.

Урэшце, людзi з кардона раней не звярталi на гэта асаблiвай увагi; пенсiя ў iх маленькая, за кожным мужыком ганяцца не будзеш — хай сабе iдуць. Але вось ужо год, як становiшча змянiлася, i загадана было сачыць як найпiльней.

Бо нейкiя людзi, у парыве сыноўскай удзячнасцi, кiнулi дзве бомбы ў цара-вызвалiцеля i разнеслi яго ў шматкi. Гэта было нечувана i супрацiўна Богу. Таму забойцаў павесiлi, а на месцы замаху пабудавалi храм з чырвонага гранiту.

Але нiшто не змянiлася. Пакутнiк спачываў у бозе, то бо ў фамiльнай царскай магiльнi, а змусцiцелi баламуцiлi i падбухторвалi людзей. I вось таму пагранiчнай варце даводзiлася мала спаць: з-за мяжы насiлi крамолу — жамойцкую, расейскую, польскую, а за апошнi час — як невыразна казалi пагудкi — яшчэ i нейкую мясцовую, тутэйшую.

Кнiжак гэтых пакуль што нiхто не трымаў у руках, але казалi: яны з’явiлiся. З’явiлiся, надрукаваныя то лацiнкай, то грамадзянскай кiрылiцай, i ўжо ў гэтай самой падвойнасцi было нешта такое, што насцярожвала i палохала.

Напэўна, гэта была таксама крамола: на тутэйшыя кнiгi, на тутэйшую гаворку ўжо даўно была накладзена афiцыйная забарона. I чорт яго ведае, цi не новы гэта канал знайшлi, каб прапаведаваць свае думкi, падбухторшчыкi i валасатыя прапагандысты?

Таму загадана было сачыць i лавiць карабейнiкаў, асаблiва ж носьбiтаў тых кнiг, што не прайшлi мыты i маглi быць небяспечнымi. А гэта быў даўнi промысел некаторых мясцовых сялян. Пiсьменныя мужыкi куплялi кнiжкi i малюнкi, цiснутыя за мяжой. Яны былi больш танныя, асаблiва калi мыта не падвышала iхняй цаны. А замежжа друкавала ўсякiя кнiгi: па-жамойцку, па-польску i па-расейску — абы куплялi.

I вось кнiганош загадана было лавiць.

Нiхто не думаў, што аўтары i друкары змушчальных лiсткоў i крамольных кнiжачак наўрад цi спакусяцца перапраўляць iх цераз кардон такой дарогай, у корабах малапiсьменных кнiганош. У чужую душу не заглянеш. Валасатыя — хiтры народ. I лепей за ўсё было закрыць усе магчымыя падводныя каналы, якiмi кнiга магла пратачыцца на абшары iмперыi. Тым больш што ў самiм выглядзе гэтых танюткiх кнiжачак, у iхняй паперы, у самiм гучаннi iхнiх слоў было адценне крамолы. Небяспечнай. Зацятай. Нездарма ж сярод тых, што забiлi цара, былi два тутэйшыя. А тое, што з-за мяжы iдуць i расейскiя кнiгi, нiкога не абыходзiла. Гэта было яшчэ горш, бо па-расейску чытае большая колькасць людзей, бо галавою забойцаў быў расеец.

Людзi з кардонаў лавiлi i часам нават абстрэльвалi кнiганош. На тым кардоне, пра якi мы завялi гаворку, гэтым займалiся вельмi грунтоўна, бо камандаваў iм паручнiк Вольке, афiцэр з быхаўскiх немцаў, сасланы ў глуш за непрыстойныя, нават для афiцэра, папойкi i гульню ў карты. Цяпер ён стараўся выслужыцца, гэты белы бландзiн з аблiччам рыцарскага збраяносца i ўсмешкай грэшнага анёла. Акрамя таго, яму вечна былi патрэбны грошы, а за кожнага злоўленага кантрабандыста плацiлi.

Пяцёра салдат з пагранiчнай варты не тое каб не паважалi Фердзi Вольке, але адзывалiся аб iм у iранiчным ключы: пагоня за набыткам не карысталася поспехам у людзей, увесь набытак якiх быў шыла ды мыла.

Але Фердзi быў ясны, як белы дзень. А вось да другога афiцэра, прапаршчыка Алега Буткевiча, адносiны былi дваiстыя. З аднаго боку — просты i нядрэнны хлопец, не б’ецца, не лаецца, грае ў вольны час на флейце, але з другога боку — занадта ўжо стрыманы, нiколi не жартуе з салдатамi. Справа вядомая, кар’еру рабiць пачынае, а такiя бываюць небяспечныя: там, дзе другi проста морду набiў бы салдату, ды справе канец, — гэты можа аддаць пад суд.

Салдаты бадай што i не памылялiся. Буткевiчаў бацька быў аканомам у невялiкiм маёнтку, не мог памагаць сыну, i таму Алегу сапраўды даводзiлася рабiць кар’еру i дакладна выконваць загады, не дазваляючы сабе разважанняў нават над самымi бязглуздымi.

Але салдаты не ведалi, як гэта было яму цяжка. Заўтрашнi генералпалкоўнiк (на меншае ён не згадзiўся б!) быў выхаваны на раманах аб вайне i каханнi, якiх у дастатку было ў панскай бiблiятэцы, дзе ён калiсь прападаў. I цяпер ён, пагарджаючы фрунтам i шэрымi, як салдацкi шынель, днямi, старанна выконваў усё, чаму належала быць у гэтых днях, а сам марыў аб вайне цi нават проста аб подзвiгу, якi прымусiць усiх гаварыць пра яго, зробiць яго спачатку паручнiкам, потым капiтанам, а там i… дасць яму армii.

— Вы, Алег, зусiм як цыган, — жартаваў Вольке. — Сянцяп, цяпцяп — i май…

Але Буткевiчу было ўсё адно. Ён выконваў загады, чакаў подзвiгу i марыў пра рамантычнае каханне, пра ўцёкi з дачкой багатага пана або пра сустрэчы з сялянскай дзяўчынай дзе-небудзь каля млына. Гэта магло скончыцца смерцю каго-небудзь з iх, а можа нават i вяселлем. Шлюб заўтрашняга генерала з сялянкай — гэта было б вельмi рамантычна. Калi-небудзь сiвы, але з маладым аблiччам, увянчаны славаю генерал вернецца з паходу разам з жонкаю, што не захацела кiнуць яго i паўсюль iшла за iм. I сярод тых, што будуць яго прымаць, будзе расцi харошая зайздрасць, што вось такi малады, а генерал, а яна, глядзiце, былая сялянка («Ах, гэтыя рамантычныя шлюбы… Вы гарэ-эзнiк, генерал!»), а так добра, без акцэнту гаворыць па-французску i так кахае яго. Што ён сам дагэтуль не гаворыць па-французску без акцэнту — гэта яго не непакоiла.

Значыць — подзвiг i каханне.

Другую частку свае жыццёвае праграмы прапаршчык нядаўна пачаў выконваць: выпадкова сустрэў на местачковым кiрмашы сялянскую дзяўчыну i вось ужо восьмы раз хадзiў за сем вёрст у мястэчка, каб убачыць яе. Iмя ў яе было цудоўнае — Гануся, ды i ўся яна як найлепш падыходзiла для будучай рамантычнай гiсторыi: сiнявокая, цiхая, сцiплая, але ў кожным руху стрыманая сiла. А пра хаду i казаць не трэба.

Дзiва, а не хада! Лебедзь плыве, а не дзяўчына iдзе! Словам, у гэтым сэнсе Буткевiч быў цалкам давольны сабою.

I якое дзiва? Яму было толькi дзевятнаццаць год.

…У гэты вечар яны павiнны былi iсцi ў сакрэт: тры салдаты i Вольке, якi не мiнаў выпадку асабiста ўдзельнiчаць у ловах кантрабанды.

Буткевiч папрасiў, каб узялi i яго, хаця была чарга другога. Выпадак для подзвiгу мог надарыцца кожную хвiлiну, i крыўдна было б яго прапусцiць.

Вольке пацiснуў плячыма. Хай iдзе, калi ўжо так хоча. Ён толькi адпусцiў грубы жарт:

— Думаеце, яна на вас будзе глядзець з асаблiвай пяшчотай? Яна i так трацiць розум з радасцi, што вы прылiплi да яе.

— З радасцi не з радасцi, але думаю, што я ёй не зусiм абыякавы, — сказаў сцiпла Буткевiч. — Апошнi раз, напрыклад, яна сказала, што я добры.

— Ну, вось бачыце. Раман iдзе сваёй чаргой, i дзеля гожых вачэй, дальбог, не трэба мерзнуць у хмызах i пакутаваць. Праз нейкi месяц вы яе пацалуеце. Месяцы праз тры-чатыры даможацеся свайго. А можа i раней, гэта ўжо залежыць ад спрыту. Але не пазней як праз чатыры.

— Магчыма, — сказаў Буткевiч. — Калi ажанюся да таго часу.

Усмешка грэшнага анёла знiкла з вуснаў Фердзi.

— Кiньце, прапаршчык, — сказаў ён. — Вы што, не ведаеце вясковых дзяўчат? — I вельмi ўдала перадражнiў: — А дзевачкi! А таечкi! А што гэта ён!.. Пусцi, ёлуп, пусцi, кажу, а то…

Апошняе слова было непрыстойнае, у сэнсе «дрэнна мне будзе». Буткевiч пачырванеў i палажыў флейту.

— Мне не хацелася б, каб вы ў такiм тоне гаварылi пра свет, у якiм жыве, магчыма, мая будучая жонка.

Вольке за ягонай спiною толькi пакруцiў пальцам ля лба. Потым уздыхнуў.

— Добра ўжо. З часам агойтаецца. А цяпер давайце збiрацца.

Гэтай ноччу сачыць трэба было асаблiва пiльна: даўно пагаворвалi, што ў адну з трох начэй з-за мяжы пойдзе Корч, самы славуты з усiх кнiганош. Аб гэтым, у прыпадку злосцi на яго, прабалбатаўся нiбыта ў местачковай карчме Яўхiм Спiса, мужык з вёскi Плавуцiчы. Злосць злосцю, але нi Яўхiм, нi яшчэ хтосьцi з мужыкоў нiчога больш не сказалi.

Даносчыкаў не любiлi. Даносчыку нiхто не асмелiўся б нават сказаць «добры дзень». Таму i кардоны i мытня ведалi ўсiх, хто ходзiць за мяжу, вельмi дакладна, але толькi па мянушках, не здагадваючыся нават, хто хаваецца за кожнай.

Корч быў самы славуты. Корч пераходзiў з кнiгамi мяжу, магчыма, i трыста разоў. I за ўсе гэтыя разы нiхто з мытных нават нi разу не бачыў кнiганошы на свае вочы. Раз толькi пашанцавала натрапiць на вялiкiя сляды скураных пасталоў. Мяркуючы па слядах, гэта быў волат. I, вiдаць, халера, узброены. Але гэты волат хадзiў кожны раз новай сцежкай. А iх было безлiч.

Нi Вольке, нi Буткевiч не верылi надта балбатнi Яўхiма Спiсы. Мала што можа набалбатаць п’яны. Не ведалi яны i аб месцы, iдучы наўздагад.

I аднак усё здарылася менавiта ў гэтую ноч.

Сакрэт перайшоў начное балота. У цемры раз-пораз было чуваць трывожнае «ў-цю-цю-цю…» — качкi зляталiся на начлег. Бледна-жоўтая стужка ззяла на захадзе. I хацелася сесцi ў схованку ля балота i паляваць на качак, а не на людзей: адчуваць, як бабухае дубальтоўка, як цела качкi мякка падае ў траву, а ў перапынках чутно, як, падманутая тваёй нерухомасцю, лётае ў цемры вакол схованкi вялiзная здань вадзянога бугая.

Але так рабiць было нельга.

I яны мiнулi балота i хмызы, забралiся ў самы гушчар, сеўшы наўздалёк ад сцежкi, якой хадзiлi на вясковы выпас дзiкi. Перад iмi быў адхон, укрыты ялiнамi, чорнаалешнiкам i густой крушынай.

…Каля поўначы пачулi крокi. Людзей было двое. Але адзiн з iх iшоў так цiха, што яго крокi пачулi, толькi прыслухоўваючыся да нязграбных крокаў другога. Гэты другi таксама ступаў асцярожна, цiшэй, чым салдат, i ўсё ж часам пад яго нагою хрумсцелi лаўжы.

Нiхто так не шумiць у лесе, як чалавек.

— Нi з месца! — крыкнуў Вольке, калi крокi наблiзiлiся. — Страляю.

Тыя замерлi. I ўсё ж — па кроках аднаго з двух — праз хвiлiну стала зразумела, што яны ўцякаюць. Крокаў другога не было чуваць, i салдаты падумалi нават, што ён стаiць на месцы.

Слуп агню прарэзаў апраметную цемру. Страляў паручнiк. Потым грымнулi стрэлы салдат: чуваць было, як падалi, зрэзаныя кулямi, галiнкi i лiсты.

Паўз Буткевiча, ломячы галiны, iрвануўся ў цемру Вольке.

— Стой! Спаймаў! Трымайце яго, прапаршчык! А-а, вось ты!

Салдаты скупчылiся вакол паручнiка. Нехта чыркаў сярнiчкамi, запальваў лiхтар.

— На гук страляў, — перарывiстым голасам сказаў Вольке. — Гэта той, што шумеў. Ды ганiцеся ж… Ды ганiцеся ж за другiм… Хал-лера!

Але гнацца не было як. У навакольнай цемры нават свае далонi нельга было бачыць. Раз толькi, далёка недзе, шуснулi галiны, быццам нехта аступiўся.

У святле лiхтара ўсе заўважылi распасцёртага на сцежцы хлопца год семнаццацi. Трымаць яго не трэба было: паручнiкава куля прабiла яму скронь i выйшла ў патылiцу. Ён так i ўпаў на спiну — адразу, прыцiснуўшы целам вялiкi лубяны кораб з кнiгамi, быццам не хочучы аддаваць яго ў чужыя рукi.

— Гасi лiхтар, — сказаў Вольке. — Перастраляюць, як сабак.

— Наўрад цi ў iх была зброя, — сказаў Буткевiч. — Гэта ж кнiганошы.

— Усё адно.

Толькi калi адышлiся далёка i зноў мiнулi балота, Вольке з прыкрасцю крэкнуў:

— Не здагадалiся. А можа, забiты сваяк таму. Трэба было зрабiць засаду i чакаць. Зрабiць выгляд, што пайшлi, i чакаць. Вярнуўся б. Напэўна, гэта Корч быў.

Памаўчаў.

— Ён i ўцякаў, бо думаў: другi ўцякае таксама.

— Кiньце, — сказаў Буткевiч. — Што вы, крумкач?

— А што ж… Гэтак пацэлiць у цемры — ого!.. А вы што, шкадуеце?

— Малады, — сказаў Буткевiч.

— Та-та-та. Кiньце! Усё адно прыйдуць па труп. Не пакiнуць жа, трэба думаць, не пахаванага… Словам, лухта!

Забiтага завезлi ў мястэчка i палажылi там на радно, у густую траву ля плота валаснога праўлення. Гэта было зроблена знарок, каб хлопца пазналi. Вольке пакiнуў прапаршчыка ў мястэчку, а сам накiраваўся ў павет, далажыць.

Буткевiч быў вельмi раззлаваны. Паручнiк зноў спiхнуў на яго самае непрыемнае. А глядзець на забiтага было непрыемна. Малады, бялявы, валасы хвалiстыя, на мёртвым твары — выраз здзiўлення. Вельмi было шкада хлопца. I потым, няхай нават крамола, але нашто было адразу страляць? Трэба было паспрабаваць злавiць яго жывога. Жывадзёр гэты Вольке, вось што! А цяпер — глядзi! Вартуе, праўда, салдат, але гэта ўсё адно.

…Малады бялявы хлопец ляжыць на радне ў густой траве.

Да вечара траву моцна вытапталi. Чутка аб тым, што забiлi нейкага кнiганошу, хутка разляцелася па навакольных вёсках. Людзi iшлi i iшлi. Некаторыя спынялiся ля мёртвага i доўга разглядалi твар, над якiм пачыналi ўжо вiцца мухi. Але варта было спытаць старшынi ў каго:

— Што, ведаеш? — i чалавек, апускаючы павекi або проста гледзячы ў вочы валаснога, абыякава пацiскаў плячыма.

— Адкуль я ведаю? Не, не ведаю.

Гэта была сапраўдная змова маўчання. Злуючы на ўсё гэта i на тое, што даводзiдца сядзець над забiтым, як вароне, Буткевiч нервова спытаў у валаснога:

— Няўжо i вы не ведаеце? Гэта ж ваша воласць.

— Адкуль я ведаю? — зусiм як сяляне сказаў валасны.

Нiхто не выдаў, што ведае забiтага. Не выдаў нават рухам. Нават незнарок.

Сярод тых, хто прыходзiў, Буткевiч заўважыў Ганусю. Падышла, зграбненькая, сiняковая, у сiняй з жоўтымi кветкамi хустцы, моўчкi пастаяла над забiтым i пайшла прэч.

Ён нагнаў яе, паспрабаваў спынiць i ўбачыў, што вочы ў яе халодныя i чужыя.

— Страляеце, — цьмяным голасам сказала яна.

Прапаршчык маўчаў.

— Сорамна, пане Алежа.

— Гэта не я, гэта Вольке, — як хлапчук, паспрабаваў апраўдацца Буткевiч i пачырванеў.

— Я ведаю, пане, — сказала яна. — Але як вы… маглi?

Яна агледзела яго тым самым чужым i дзiўным позiркам. Ён стаяў такi засаромлены, зграбны, у вачах ягоных былi такая горыч i такая крыўда, што яна апусцiла вейкi.

— Што ж гэта вы? — сказала яна ўжо трохi iншым тонам. — Як жа гэта вы?

I ён убачыў у яе вачах водсвет таго захаплення, з якiм яна заўсёды глядзела на яго. Але акрамя водсвету ў вачах цяпер былi слёзы не слёзы, а так нешта накшталт безнадзейнага развiтання з нечым дарагiм.

— Не трэба так, Гануся, — усё яшчэ з некаторай ненатуральнасцю сказаў ён. — Я ж… пакахаў вас.

Яна моўчкi пахiтала галавою, адмаўляючы яму ў лiтасцi.

— Не… не…

I пайшла на яго, як на пустое месца. Уражаны, ён адступiў i разгублена глядзеў, як яна iшла затравелай вулiцай, як завярнула за рог драўлянага касцёла, як знiкла. I тады ён застагнаў ад сораму i ганьбы.

А хлопец усё яшчэ ляжаў у вытаптанай траве, i людзi падыходзiлi, глядзелi i праходзiлi. Так цэлы дзень.

Надвячоркам прыехаў з павета злосны Вольке. Куды знiкла яго ўсмешка анёла. Твар быў, як у збраяносца, якi падае рыцару кiнжал, каб той дабiў параненага ворага.

Распранаючыся, змываючы ў двары праўлення пыл з цела (вада тройчы ставала чорная), выцiраючыся суровым ручнiком, кiдаў:

— Зараз паедзем на кардон… Нiхто не пазнаў?.. Дзiва што. Дзiкуны!.. Вандалы!.. Iндзейцы… Знiшчаць iх, як сабак!.. Маўчаць або лаюцца… Я ведаю, хаця б хто слязiну выранiў… Крычалi ў павеце на мяне… Маёр… Нiчога, цяпер вось толькi горла прамачу i — на кардон… Я iм пакажу… Крывёю рыгаць будуць.

Толькi за чаем ён трошкi супакоiўся. Высыпаў перад сабою на стол кнiжкi з лубянога кораба, пiў чай i глядзеў на iх злоснымi, як у луня, вачыма.

— Тутэйшых iм, бачыце, захацелася… Шайзе… А жывуць з цялятамi… Вынiшчаць iх…

— Што ж, i мяне вынiшчаць? — з усмешкай спытаў Буткевiч.

— Вы — другое. Вы цывiлiзаваны чалавек. А гэта — гной.

Пакруцiў галавою.

— Ох i крычалi! Кажуць, у губернi зноў з’явiлiся падкiнутыя лiсты. А ў iх словы — што мiнiстраў трэба задушыць…

— Так ужо i напiсана?

— Ну, не зусiм так. Але — сэнс… Прыехаў з губернi жандарскi маёр… Пасля размовы з нашым трухлявым варацiдлам адазваў мяне i сказаў, што калi кантрабанда будзе i далей, асаблiва заядлага кантрабандыста прыкончыць без суда i следства: край, маўляў, глухi, лясны. Хто разбярэцца? Можа ў перастрэлцы загiнуў? Кантрабандысты ж, яны… узброеныя.

— Гэта ж разбой.

— Гэта не разбой. Гэта барацьба з кантрабандай. А кантрабанда — усё адно кантрабанда, кнiгi гэта, англiйскiя тканiны або тытунь.

Салдат, што вартаваў забiтага, асцярожна прачынiў дзверы i бокам працiснуўся ў пакой.

— Табе чаго, Адрыян? — спытаў Вольке.

— Пахаваць трэба было б… Цэлы дзень на сонцы…

— Тху… Ты б яшчэ смачнейшае што за чаем распавёў.

— Дык як загадаеце?

— Бадай што, можна будзе i аддаць хлопца… Папу цi ксяндзу, хто там ёсць. Усё адно нiчога не скажуць.

— I потым, там яшчэ чалавек стаiць, — сказаў салдат. — Просiць вас.

— Хай пачакае, — сказаў паручнiк. — Бачыш, чай п’ю. Нiчога з iм не станецца, з тваiм чалавекам.

— Стары.

— Тым больш.

Буткевiч выглянуў у акно. Непадалёк ад трупа стаяў чалавек год пад шэсцьдзесят, кашчавы i яшчэ даволi дужы. Здзiўлялi ступакi ягоных ног. Пры росце, нават трошкi нiжэйшым за сярэднi, яны былi вельмi вялiкiя i пляскатыя.

«Як у палескага злодзея», — падумаў Буткевiч.

Чалавек стаяў, склаўшы грыбком вялiкiя i змаршчакаватыя далонi. Абапiраўся iмi на доўгi дарожны кiй. Выцвiлыя сiнiя вочы трошкi непаразумела, але спакойна глядзелi на забiтага.

I толькi цi не занадта нiзка была апушчана сiвая, як дзьмухаўка, галава.

Голас Вольке адарваў Буткевiча ад назiранняў. Паручнiк перабiраў кнiжкi, высыпаныя на стол.

— Каляндар, — сказаў Вольке, — заметка, як трэба яшчэ з зiмы рабiць ляднiк, запасячы на лета лёд. Па-польску. Нашто гэтым дзiкунам ляднiк? Хiба што п’яным адсыпацца? «Казачка пра трох братоў, нявесту i яблычка…» Культурнае чцiва… Яшчэ адзiн каляндар, жамойцкi. А тут… «Пакуты беднай сялянкi i багатага лорда»… Гэта па вашай часцi… А вось псалтыр… Тутэйшай гаворкай… I малiтоўнiк, таксама тутэйшы.

Ён варушыў губамi, разбiраючы лiтары.

— Не па-людску неяк гучыць.

— Чаму? Яны так гавораць.

— У гэтым i небяспека, — павучальна сказаў Вольке. — Што ж, сёння iм, потым хахлам, а потым яшчэ, крый Божа, палякам.

Рукi ягоныя раптам здрыганулiся над танюткай кнiжкай у цёмнай з разводамi вокладцы.

— Ого!.. «Апавяданнi на беларускай гаворцы»… I адразу ж крамолай засмярдзела… Вось вам i малiтоўнiчкi… Спачатку яны, а потым наконт царскага сямейства.

— Ды ў чым там справа?

— А вось апавяданне: «Чы добра мы зрабiлi, пакiнуўшы вунiю?» Бачыце, яшчэ разбiраецца, мужыцкая морда. Не з такой галавою людзi гэта вырашылi, а ён iм пытаннi задае… «Чы добра?»

Ён глядзеў на кнiжку i цмокаў языком. А за акенцам усё яшчэ стаяў над трупам стары чалавек. Стаяў, схiлiўшы сiвую, як дзьмухаўка, галаву.

Вольке нарэшце заўважыў яго. З хiтраватай iскрай у вачах, як у хлапчука, што збiраецца ўцячы з урока, сказаў прапаршчыку:

— Я стамiўся, Буткевiч. А вы ж цэлы дзень адпачывалi. Прымiце яго вы. Га? А я пайду на сена, паляжу трошкi.

Нешта прымусiла прапаршчыка згадзiцца, не зважаючы нават на тое, што Вольке заўжды спiхваў яму самыя непрыемныя справы, а цяпер вось спiхнуў i гэту.

…Чалавек сядзеў перад Буткевiчам i глядзеў яму проста ў вочы.

— Што вам?

— Аддайце мне забiтага.

— Чаму?

— Чалавеку нельга без зямлi… Душа пакутуе…

— Хто вы яму?

Стары паглядзеў проста ў вочы афiцэру.

— Мой сын, — сказаў ён.

— А вы хто?

— Мая мянушка Корч.

Буткевiчава галава адкiнулася.

— Чаго здзiўляцца, пане? Я Корч… Стары Корч. Гэта быў наш хлеб, пане. Мой, майго бацькi. Наш хлеб — насiць кнiгi.

Вочы ягоныя былi сухiя.

— Я адчуў, што старэю. Каму ж перадаць рамяство, як не сыну? Я вучыў яго. I вось… не паспеў вывучыць.

— А калi я скажу пра гэта?

— Пан не зробiць гэтага. Вочы не тыя.

— А ў вас якiя вочы? Такi малады, а загiнуў праз вашу ўпартасць. Нельга ж, казалi вам…

— Мужыкам шмат чаго нельга. Нават есцi.

Буткевiч апусцiў вочы.

— Як ваша прозвiшча?

— Кiрыла Туравец. Амаль як святы Кiрыла Тураўскi… Толькi таго за кнiгi хвалiлi.

Зноў ударыў. Хоць скрозь зямлю правалiся.

— Што вы збiраецеся рабiць, Туравец?

— Цяпер давядзецца зноў мне…

— Цяпер гэта небяспечна. Будзем страляць.

Кнiганоша пакорлiва пацiснуў плячыма.

— Вы дакараеце мяне за смерць сына, пан. Што ж зробiш, такi хлеб. Яго магло i сасной хвастануць на лесасецы. Бог бачыць, як мне цяжка.

Памаўчаў.

— Але цяпер зноў мая чарга. А стрэлы? Што ж, Божая воля.

— Вы хаця ведаеце, што носiце, Туравец?

— Гандляры паказваюць мне кнiгi. Называюць назвы. Я гляджу i запамiнаю. Памяць у мяне добрая. Я заўсёды пазнаю кнiгу, якую насiў.

— Дык ты i не…

— Не, пане…

— Можа i не любiш кнiг?

I тут Буткевiч заўважыў, як непазнавальна змянiўся, стаў амаль пяшчотны твар у кнiганошы.

— Сын мог чытаць… А мяне не ўмудрыў Пан Бог… Але я iх люблю.

Стары як быццам нават вырас. Ён гаварыў цяпер павучальна, з той наiўнай велiччу, якой, пэўна, вызначалiся прарокi. Цi мала i сярод iх было непiсьменных?

— У кнiзе няма граху. Бiблiя нездарма таксама кнiга. Думаеш, пра што гэта: «Без языка, а гаворыць»? Пра кнiгу. А «Вучэнне — святло, невучэнне — цемра»? Таксама пра кнiгу. За што ж ловiце?.. I так мудра прыдумана ў той кнiзе, тут спiнка, а тут табе… абрэз. I лiсцiкi белыя, а радкi шэрыя.

Намагаючыся пераканаць яго, Буткевiч сказаў:

— Але нашто вам гэта насiць? Вы ж ведаеце, што забаронена. Вам хiба мала славянскiх малiтоўнiкаў?

— Яны хочуць разумець малiтвы, — сказаў стары. — У малiтоўнiку ўсё зразумела. А поп спявае, нiбы ў яго гарачая бульбiна ў роце: «I сушчым ва грабех». Адна бабуля думала: «I сухi верабей…» А каб яна глянула ў малiтоўнiк — яна б прачытала, што гэта не «сухi верабей», а «i тым, хто цяпер у труне… у тру…не».

Ён змоўк, моцна сцiснуўшы вусны.

Гледзячы на гэтую сiвую галаву, адчуваючы, што нельга, упершыню ў жыццi, не парушыць загад, Буткевiч сказаў:

— Бярыце сына, Туравец. Толькi я вас… асабiста… разумееце, асабiста прашу, кiньце гэтую справу. Я нiкому не скажу, але вы кiньце. Бо другi раз так проста не абыдзецца. Другi раз вас могуць забiць. У сутычцы або нават проста расстраляць. Начальства ў гневе… Ну, абяцаеце?

Стары маўчаў.

— Iдзiце, — пасля паўзы сказаў Буткевiч. — Iдзiце, Бог з вамi.

…Тураўца сустрэлi ўсяго праз тры тыднi пасля гэтых падзей. Стары схiбiў можа ўпершыню ў жыццi. А можа, гэта i не было хiбаю. Можа яму проста стала цяжка цягаць па нетрах i зараснiках цяжкi кораб.

Ва ўсякiм разе, ён iшоў амаль адкрытым месцам, рэдкiмi хмызамi, што раслi над урвiшчам. Глiнiстым i камянiстым, высокiм урвiшчам над ракой.

Iшоў, не зважаючы на тое, што рабiлася вакол. Цяжка перастаўляў вялiкiя пляскатыя ступакi. А лубяны кораб вiсеў на спiне, на двух рамянях, грузны, абвiслы.

…Яго падпусцiлi зусiм блiзка. Потым Вольке выйшаў з хмызоў.

— Здавайся, Корч, — сказаў ён. — Адхадзiў.

Стары кнiганоша без боязi ўзняў вочы i раптам зрабiў некалькi хуткiх крокаў ад афiцэра, быццам самi ногi прымусiлi яго ўцякаць. Потым спынiўся — магчыма, таму, што ўцякаць не было куды, бо за спiною абрывалася зямля, а магчыма, i проста з-за абыякавасцi.

— Адхадзiў, — сказаў ён. — Твая праўда. Куды ж цяпер?

— Мая справа, — абарваў яго Вольке. — Можа ў турму. А можа мы i тут з табою… скончым. Папсуў ты нам крывi, сволач.

— Не пайду я ў турму, — спакойна сказаў кнiганоша. — I кулi твае мне не трэба. Сабе зберажы.

Вольке i салдаты рушылi на яго. Але ён зрабiў некалькi крокаў, быццам разбягаючыся, i спынiўся над самым урвiшчам. Ногi не слухалiся.

I тады ён, быццам прымушаючы сябе, голасна сказаў:

— Ну!!!

Вялiкiя, расплясканыя ступакi яго яшчэ стаялi на зямлi, а цела ўжо хiлiлася i хiлiлася…

А потым сарвалася ўнiз.

Ён ударыўся аб валун, што выступаў са стромы. I рамянi, вiдаць, парвалiся, бо далей цела i кораб падалi па сабе.

Кораб развалiўся.

Чалавек ужо нерухома ляжаў на прыбярэжным жвiры, а кнiгi ўсё яшчэ падалi. Цяжкiя турманамi кулялiся па камянях, адхону, лёгкiя галубамi ляцелi ў паветры.

I многiя — лебедзямi плылi па вадзе.

…Цела старога, вiдаць, забралi нейкiя сваякi. Ва ўсякiм разе, калi малодшы афiцэр, дачуўшыся, прыбег на месца здарэння, трупа там ужо не было.

…Праз нейкi тыдзень Буткевiч, даведаўшыся ад местачковых баб, дзе жыве Гануся, прыйшоў у вёску Плавуцiчы i знайшоў яе хату. Дзяўчына нiдзе не паказвалася, а яму было ўжо цяжка, амаль немагчыма без яе. Бадай што, цяпер гэта была зусiм не рамантычная гiсторыя, а нешта больш складанае i больш балючае.

Пан прапаршчык падышоў да хаты, вельмi небагатай i безнадзейна шэрай ад старасцi. Затравелая сцежка вяла да ганка.

Нацiснуў на клямку, але ў сенцах нiкога не было. Нiхто як быццам нават не чуў, што ён ходзiць па двары.

Адчынiў дзверы ў хату i ўбачыў яе за дзiўным заняткам. Дзяўчына сядзела на падлозе босая i без хусткi. I ён бачыў цяпер яе бялявыя хвалiстыя валасы. Яна сядзела i ўмацоўвала рамянi на новым лубяным корабе.

— Гануся, — толькi i мог сказаць.

Яна прыўзняла вочы. I ён убачыў у iх толькi халодную пагарду. Нават гневу не было ў гэтых вачах.

Паспрабаваў быў падысцi.

— Адыдзi, — сказала яна. — Адыдзi i глянь на печ.

На печы Буткевiч убачыў дваiх дзяцей — хлопчыка год шасцi i дзяўчынку год чатырох.

— Стрыечнiкi, — сказала Гануся. — Сiроты… На тое, каб iх гадаваць… Эх вы, людзi!

— Я ж не ведаў…

— Ён не ведаў, — сказала яна. — Дык ведай: i татка… i брат… мае… Думаеш — не плакала, дык i не мае. Гонару многа яшчэ перад вамi плакаць. Нашы гэта ведаюць.

I жэстам, поўным прыроднага спрыту, закiнула лёгкi кораб за плячо.

— Сiротамi не астануцца… Мне цяпер iх гадаваць.

Вусны яе задрыжалi.

— Iдзi адсюль. Духу каб твайго не было. — Яна горка ўсмiхнулася. — Падумала была я, ды хутка раздумала. I дзякуй Богу. Iдзi, рабi сваю справу.

…Вечар быў страшны для Буткевiча. Не ведаючы, што рабiць, як пазбыцца неадчэпных думак, ён узяў кнiгу «Апавяданняў на беларускай гаворцы» i пачаў гартаць. I тут яго чакаў яшчэ адзiн удар.

Пачытаўшы з гадзiну, ён моўчкi пайшоў у пакой паручнiка, якi якраз сядзеў у крэсле i, пакурваючы, пакутаваў ад суму. Працягнуўшы яму кнiгу, Буткевiч спытаў:

— Ну… Дык «чы добра мы зрабiлi, пакiнуўшы вунiю»?

— Вы што, — спытаў Вольке, — блёкату наелiся?

— Ён даводзiць… ён даводзiць, што… добра. I вось у канцы… Мы не паглядзелi ў канцы. Тут надпiс: «Дазволена цэнзураю».

— Ну i што? — з неўразуменнем спытаў Вольке.

— А тое, што гэта наша… прабачце, ваша кнiга, якая выпадкова трапiла за мяжу i прыйшла ў гэтым корабе назад.

— Не можа быць, — сказаў Вольке. — Iх забараняюць.

— Адну, вiдаць, дазволiлi. Даўно. За подласць. За абарону вашага, забiтага добрымi людзьмi, вырадка.

Ён рашуча дадаў:

— Заўтра я падам у адстаўку, Вольке. I вы падтрымаеце мяне. I няхай суд, а я з’еду з кардона зараз, цяпер. Калi армiя займаецца тым, што ловiць людзей i забiвае iх за малiтоўнiкi, — дык… я хацеў на такую армiю.

— Вы звар’яцелi, Буткевiч, — сказаў Вольке.

— Я проста прачытаў адну крамольную кнiгу, — з сумнай палёгкаю адказаў Буткевiч. — Яны нядрэнна зрабiлi, што перанеслi яе цераз мяжу… Трэба паспрабаваць, трэба вярнуць адну тут… жанчыну. Я мяркую, што яшчэ не позна.

1. Упершыню — «Полымя», 1962, № 12.
2. Упершыню апублікавана ў кнізе: Караткевіч У. Чазенія: Апавяданні і аповесць. — Мн.: Беларусь, 1970. — С. 76 — 91.
3. Перакладзена на латышскую, польскую, балгарскую мовы (?).
4. Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 2. Аповесці, апавяданні, казкі. — Мн.: Маст. літ., 1988. — С. 260 — 275.