Легенда аб бедным д’ябле і адвакатах Сатаны

аб выгнаных з аднаго пекла ў другое, аб тых, што сталі горш за горшых і цнот, — малых нават, — пазбавіліся, сутыкнуўшыся з пародай людской, але зноў, праз яе ж адну, неба потым знайшлі, і душу вечную, і меч, уняты за годнасць, і браталюб’е, і любоў.

ЛЕГЕНДА

…аб Рогачы, д’ябле, што з пекла быў выгнаны, як Арый завушаны з Нікейскага сабору, і стаў чалавекам, і, забыўшы каханне, у зламыснасці і падступным забыцці, стаў каралём і, у брыдкай ерасі прабываючы, забыў шыпшыну і змяю, што трымае сябе за хвост — знак, што нікому з брэнных не перайсці мяжы Бясконцага.

ЛЕГЕНДА

…аб тых, што забылі дух зямлі і промысел божы, і падобныя сталі лісіцам у вінаградніку і ваўкам, што спакушаюць агнцаў і унцаў канюшынным полем. Ганарацца ў пароках — і ніжэй малых будуць. Куюць вайну і крамолу — і пярстом немаўляі пабітыя будуць.

ЛЕГЕНДА

…аб тых, што рыюць пад карэннямі і ў гной глядзяць, падобныя да свінняў нейкіх, забыўшыся, што створаныя Пеліканам, грудзі сабе раздзіраючы, каб крывёю дзяцей аджывіць дзеля таго, каб свяцілы адбіваць і, — без боязі, — каметы адбіваць, бядой пагражаючыя, і знічкі, што нясуць новыя душы ў добры свет…
Гэтага ж нават ілжэнастаўнікі і ерэсіярхі не адмаўляюць ва ўпартасці чорнай сваёй.

ЛЕГЕНДА

…аб людзях, і духах злых і прыстойных, і аб іхніх здзіўляючых, мудрых, смеху вартых і ўсякіх іншых прыгодах, якія адбыліся на Беларусі і ў іншых мясцінах, што ляжаць не бліжэй Месяца і не далей Сонца.

А легенду тую з вуснаў і кніг пераклаў і запісаў у замку Рагачыкскім філосаф вялікі, кнігалюб, думак ваявода і сын ваяводкі, пан Уладак княж Сымонаў сын Караткевічаў, беларускія і іншыя элаквенцыі знаўца, чалавек не толькі ў беларускіх, але і ў лацінскіх, і ва ўсякіх іншых пісьмёнах пісьменны і абазнаны. І запісаў, дзеля спасення душы сваёй, а ўсім добрым людзям простым ку шчасцю і забаве і добраму навучэнню.

І трымаюць на плячах містэрыю сію з яе Інтэрмедыямі:

Рагач — ён жа Андрэй Рогач, ён жа магнат Андронік Рагінскі, ён жа кароль Андронік І.
Дубраўка, каралева Агата — длань святла і молат цемры, двайнікі ў чалавечых увасабленнях сваіх.

І яшчэ:
Сатана.
Старшыня цэнзурнага камітэта яго вялікасці Сатаны.
Сакратар Сатаны.
Цэнзар — старшыня анархісцкай фракцыі геены вогненнай.
Жупел — радавы д’ябал.
Скрогат Зубоўны — ён жа магнат П’янда з Чапяліна — д’ябал у малодшым камандным чыне.
Галава дэлегацыі ад марсіянскага Сатаны.
Гаспадыня Гальшка з Оштэрпа.
Гаспадыня Аглая з Камянца.
Князь царквы.
Oльда — паж каралевы.
Гаспадар Іван Падкова з Дубасечча.
Антось Шыбень.
Ян, ягоны брат.
Пётр — прапаведнiк.
Прынц.
Сяляне — майстры цэхаў.

А такаж:
Найміты, суддзі, магнаты, зборшчыкі і іншая сволач.

Песні ж, там, дзе патрэбныя оныя, склалі, каб вуха ўсаладзіць:
«Баладу, аб Цібо з Шампані» —
мінезінгер заморскі — Канрадам-Фердынандам завомы, — а прозвішча забыў…
Словы ж i музыку iншых салодкавесных песняў — жанглёр, i лютнiст, і спявак у час вольны — Уладак, сын Караткевічаў.

Я хачу сказаць табе нягучным і добрым голасам, хай сабе і з адценнем сумнай усмешкі.

— Дай руку, друг, — хачу я сказаць. — Я павяду цябе далёка, у ХVІ стагоддзе. Я пакажу табе д’ябальскія падкопы і сонечныя ўсмешкі чалавечых вачэй, бязодні подласці і высакароднасці, нянавісці і любові. Таму што нават тады свяціла сонца і зрэдку не з шыбеніц раслі на зямлі лясы. Задумайся над сур’ёзным і ўсміхніся жарту. І ў жарце адшукай сур’ёзнае, а ў сур’ёзным — цень усмешкі… Тады род чалавечы быў прыніжаны і вялікі. Тады людзі, як заўсёды, чакалі канца свету і прыходу антыхрыста. Тады, як вядома, яшчэ не было скасавана пекла, і таму існавала два пеклы: адно пад зямлёю, а адно — на ёй. Відавочная празмернасць… Розніца была ў тым, што на зямлі быў час, а ў пекле яго не было… Дык вось, што было на зямлі — ты пабачыш. Пабачыш пералескі, палі, дрыжачыя бярозы на ўзгорках, змрочныя вежы замкаў над светлымі рэкамі. Мы пройдзем з табою па гэтых дарогах, нырнем у вільготную цемру века — вечных лясоў, пройдзем пад аркамі брам.
Але пакуль ты ўбачыш тое, што было пад зямлёй…

1. Паказальны працэс у пекле.

Калі пашэнціць знайсці адну са шматлікіх патрэбных расколін, спусціцца ёю пад зямлю і некаторы час паблытаць падземнымі пераходамі, то, рана ці позна, — ну, вядома, калі не памрэш з голаду ці смагі, — спынішся перад разьблёнымі дубовымі дзвярыма, на якіх вісіць сціплая, але досыць салідная, як у славутага з вялікай практыкай доктара, таблічка:
Прыёмная Яго Вялікасці Сатаны.
…Кабінет, падобны на кабінет доктара Фаўста. Дубовыя шафы, рэторты, кнігі, прыкутыя ланцугамі да стала (каб пазбегнуць спакусы). Сава. Спіць чорны кот. Картатэка. На шырокім, як поле, пісьмовым стале тэлефон, па якому зараз размаўляе гаспадар кабінета:
— Падстанцыя. Алё… Бяда з гэтымі тэлефонамі… Так, Люцыпар… Так, дэлегацыю майго марсіянскага калегі стрэну сам… Што новага?.. Так… Што-о??? Рагач з двухсотай секцыі? Чэрці б вас узялі! Што здарылася?
…У двухсотай секцыі ідзе здача дзяжурства. Скрогат Зубоўны, дзябёлы немалады д’ябал з несімпатычным абліччам, вядзе ўздоўж рада катлоў Рагача. Рагач яшчэ малады і для радавога чорта даволі самавіты і гожы.
— Бяры ключы, — кажа Скрогат. — Гэтая секцыя — твая. Тут сто грэшнікаў, усё больш драбяза. Самы буйны абрабаваў сіроцкі прыют.
Падводзіць Рагача да стала.
— Тут можаш сядзець, чытаць апавяданні Чапека і выбраныя папскія булы… Тут манометр. Сачы, каб не падаў ціск у катлах… Можаш па гэтаму шчыту прыбаўляць яго…
— А нашто?
— Пытанні будзеш задаваць у вячэрняй школе. І асабліва сачы за двума першымі катламі. Вось у гэтым сядзіць хлопец, які забіў гаспадара. Пад канец дзяжурства давядзі ціск пад ягоным катлом да трохсот атмасфер.
Скрогат пазяхнуў:
— А вось у гэтым сядзіць вялікі інквізітар Іспаніі, спаліў дзесяць тысяч чалавек. Гэтаму можаш зрабіць палёгку. Слаўны, адукаваны чалавек. Вельмі любіць катоў і дзяцей. І манахінь. За гэта і трапіў сюды.
Скрогат пайшоў. Рагач сеў з кнігай пад манометрам. Цішыня. Чуваць толькі бульканне вады ў катлах.
— Ну і што ж? — чуе ён голас з першага катла. — Што мне агонь?
Зацікаўлены Рагач падыходзіць да катла.
— Гэта ты забіў пана?
— Я. За нявесту.
— Балюча табе?
— Ёй было больш балюча, маёй дзяўчынцы… І радзіме маёй таксама… Ты думаеш, я шкадую аб гэтым кінжальным удары? Я ўдарыў, і абаім троху лягчэй. Я іх люблю.
— Што значыць любіць?
— Шкадаваць больш, чым сябе.
У катле гожае маладое аблічча з перакрыўленымі вуснамі.
— Дрэнна табе?
— Вельмі. Усё гарыць. Але з-за гэтага клекатання я не чую, што ў мяне на радзіме. Ці меней там слёз і стогнаў? Ці часцей гучыць смех?
— А табе што да гэтага?
— Я люблю іх.
Паўза.
— Паслухай, збаў на хвіліну агонь. Можа, я пачую. Я ніколі нікога не прасіў, але ў цябе мільгае часам дабро ў глыбіні вачэй.
— Што такое дабро?
— Гэта калі пакутуеш за ўсіх. Калі ласка. Толькі хвіліну. А потым няхай яшчэ мацней.
Рагач ідзе да шчыта і, падумаўшы, збаўляе ціск.
Прагна слухае чалавек.
— Плачуць, — кажа ён. — Але ў маёй весі трохі менш. А Надзея не плача. Бог злітаваўся, узяў у яе розум. Дзякуй Богу.
Ён апусціў веі.
— А цяпер прыбаў акню, добры д’ябал. Усё скончана. Мне лёгка.
Зараўло полымя ў топцы. Папаўзла ўгору стрэлка манометра.
Але ўжо з ляскам адчыніліся дзверцы. На парозе Скрогат і два вартаўнікі.
— Добранькія чыняцца справы, — кажа Скрогат. — Пекла такі дакоціца да ручкі, калі ўсе зоймуцца дабрачыннасцю. Нашы бедныя мамы перавароцяцца ў труне… Нашто ты збаўляў ціск?
— Мне было цікава, — наіўна кажа Рагач, — я думаў, ён не пачуе.
— Ты што ж, не ведаў, што ў мяне ёсць кантрольны манометр? Ты думаў за тое, куды падзенецца выхаваўчы эфект нашай установы, калі ўсе будуць сеяць цвёрдасць у душах, якія мы павінны выхоўваць.
І грэбліва паглядзеўшы на Рагача, кінуў вартаўнікам:
— Узяць яго.

***

— Так, — крычыць у тэлефон Сатана, — так… судзіць. Гэтага патрабуе грамадскае сумленне. Езус-Марыя, даскакаліся… Алё, падстанцыя… Што, дэлегацыя прыбыла?.. Зараз сустрэну іх.

***

Падзямеллямі пекла рушыць марсіянская дэлегацыя. Узначальвае яе д’ябал з наіўна-сентыментальнымі вачыма. У мове выразна адчуваецца швабскі акцэнт. Вядзе дэлегацыю Сатана. Зараз у яго бессаромныя манеры прафесіянальнага гіда.
— У вас на Марсе ёсць жанчыны? — пытае ён.
— Не, мы, марсіяне, размнажаемся пачкаваннем.
— Шкада, — са скрухай уздыхае Сатана. — Вы пазбаўленыя самай моцнай зброі. Гэта вы, на маю думку, прыдумалі дрэнна.

***

…З клубоў пары выступаюць контуры волатаў-машын. Сатана паказвае на іх:
— Сістэмы катлоў у нас розныя. У гэтай частцы нашай сістэмы размешчаны толькі атамныя катлы. Як бачыце, мы перагналі зямное пекла на 400 год… У секцыях другога плана ў нас стаяць катлы высокага ціску сістэмы Рамзіна. Вельмі рацыянальныя і эфектыўныя… І, аднак, калі б мы цалкам аўтаматызавалі паток апрацоўкі грэшнікаў, — у нас узнікла б пагроза беспрацоўя, а з ёю і небяспека шкодных сацыяльных поглядаў. Таму, поруч з аўтаматыкай у нас існуюць і старыя добрыя катлы з дрывяным ацяпленнем…
…Яны ідуць далей, і вой грэшных длуш праваджае іх.
— А тут цікавы экземпляр. Дыктатар ХХІ стагоддзя. З меркаванняў дзяржнеабходнасці знішчыў тры мільёны суграмадзян.
У катле стаіць па калены чалавек гнюснага аблічча.
— Чаму вар толькі да каленяў? — здзівіўся марсіянін.
— Што вы. Таго вы не ўбачыце. Гэты тып стаіць у яго на плячах. Ён быў пры ім фаварытам, спрытняга.

***

Вялікі светлы пакой. Рады парт. За імі моладзь.
— А гэта нашы кветкі жыцця, — усміхаецца Сатана, — глядзіце, якія нізкалобыя… Уцеха!
— Які ж гэта ў вас урок, любыя дзеці? — пытае марсіянін.
— Ветхі Запавет, — адказвае стараннае д’ябляня.
— А што ж было спачатку, дзеткі?
— Спачатку быў агонь, — выпальвае стараннае.
— Гут, гут, — кажа марсіянін.
Кінуты кімсьці камяк жаванай паперы трапляе яму ў вока.
— Ці не праўда, міла, — кажа марсіянін, зачыняючы дзверы ў клас. — Скажу вам па сакрэту, вельмі мілыя дзеці. Годная змена старому пакаленню.
— Так. Але часам і яны збіваюцца з толку… Цьмяныя позывы да гэтага агіднага дабра… Вось і сёння…

***

Па калідоры варта вядзе Рагача. Рагач вырываецца.

***

— Ал-ле, — кажа марсіянін, — выслухаў вас, і страшна стала за будучыню.
Дрэнна ўсё гэта.

***

Пакой, устаўлены рэтортамі, колбамі і спіртоўкамі.
— А тут у нас лабараторыя, — кажа Сатана. — Мы вырошчваем у булёне ўсё, аж да венерычных захворванняў і поліяміэліту.
— Колькі ж вам патрэбна марскіх свінак? І дзе вы іх трымаеце?
— На зямлі, — адказвае Сатана. — Яны на падножным корме. Гэта танней.
Сатана спыняе гасцей каля галавастай істоты ў халаце.
— Гэта наш гонар, — кажа ён. — Толькі што прыдумаў вірусны грып, а зараз працуе над стойкімі формамі праменнай хваробы… Каб абавязкова быў лятальны вынік.
Марсіянін з памяркоўным ухваленнем дакранаецца да пляча істоты.
— Геніяльнасць — рэдкая штука, шаноўны. Скажыце, з якога часу вы ў пекле?
— Толькі дваццаць год. Пасля смерці.
— Як? — здзівіўся марсіянін.
— Я былы прафесар кракаўскага Ягелонскага універсітэта, — усміхаецца істота.
Сатана тлумачыць збітаму з панталыку марсіяніну:
— Справа ў тым, што ў навуковым сектары ў нас працуюць людзі. Яны не такія скрупулёзна-далікатныя.
— Гм, што ж вас, шаноўны, прымушае прыдумваць усё гэта?
— Святое полымя дапытлівасці, ваша сясь, — выцягваецца прафесар.
— О-о, прыма, прыма! Вазьміце чырвонец на тытунь.

***

Сатана паказвае вялізную залу з арганам:
— Тут выконваюцца лепшыя творы светавой музыкі.
— Што сёння?
— «У пячоры горнага караля» і «Ноч на Лысай гары».
Марсіянін закатвае вочы.
— О музыка! Музыка душ і сфер!.. І ўявіце сабе, што на зямлі яшчэ няма Мусаргскага!
І шэптам, саромячыся, пытае ў Сатаны:
— А дзе ў вас джаз?
— Унізе. У катлах.

***

Круглая аўдыторыя амфітэатрам уходзіць з-пад ног.
— А гэта наш светач, — кажа Сатана. — Універсітэт імя Марціна Лютэра. Выкладаюць лепшыя сілы Сарбоны і Мінскага універсітэта. Першых узялі сюды за веру, другіх — за бязбожжа… Мы якраз на лекцыі па светавой літаратуры.
— Дык вось, — чуцен голас выкладача, — сёння мы з вамі прыступаем да разбору парочнага і антыгуманнага твора Гётэ «Фаўст», у якім у скажоным выглядзе падаецца станоўчы вобраз Мефістофеля.
За Сатаною і дэлегацыяй зачыніліся дзверы.
Марсіянін уздыхае:
— Сапраўды шчаслівыя яны, жывучы пад вашым мудрым кпраўніцтвам, геноссе.
— Патрошку, — скромнічае Сатана, — патрошку.

***

— І, нарэшце, тое-сёе з цікавага, — кажа Сатана. — Міжцэнтр нашай законнасці. Суд. Вярхоўны суд.
— Што тут сёння?
— Судзяць таго ідыёта, што збавіў ціск пад катлом. Папрысутнічаем?
— Абавязкова.

***

Доўгая, казённага выгляду зала. Над галовамі суддзяў статуя Феміды, якая падглядае адным вокам з-пад павязкі.
Зала поўная. У руках дам насавыя хусцінкі.
Сатана з дэлегацыяй непрыкметна паселі ў апошнім радзе, пад праекцыйнай будкай.
— Пракурор выступае, — шэпча Сатана на вуха марсіяніну.
У пракурора жэсты заўзятага прамоўцы, высакароднае абурэнне на твары.
— Парушаны самыя законы нашай дзяржаўнасці. Падзея, што адбылася сёння, адкрыла нам нечуваныя прорвы маральнага разлажэння, у якія скаціліся некаторыя, ці дазволена будзе сказаць, члены нашага грамадства. Мы не павінны забываць, што дабро не дрэме, што патуранне прывядзе нас на край пагібелі. Згаснуць нашы ачагі, загіне наша культура. Далоў рэнегатаў! Шалёнаму сабаку сякуць хвост па самую галаву!
Грыміць авацыя.
Раздаўлены ўласнай нізасцю, Рагач апускае галаву.
На лаве прысяжных чытае газету цэнзар з цэнзурнага камітэта Яго Вялікасці Сатаны. Адарваўся. Лянотна пахлопаў. Зноў утаропіўся ў лісты.
Устае д’ябал езуіцкага выгляду.
— Я адвакат, — кажа ён, — але калі я пачуў аб меры падзення гэтага няшчаснага — мне захацелася адмовіцца ад абароны.
Рагач уздыхае.
— Толькі ўсведамленне адказнасці прымушае мяне паспрабаваць.
Цэнзар шэпча на вуха суседу:
— Цікавага ў газеце мала. Нерон падпаліў Рым. Радыяцыя стала вышэй дапушчальнай… Як вы думаеце, ці паўторыць Японія дэмпінг сваіх цацак?
— Імператар — гэта галава, — адказвае сусед.
— І я хачу заклікаць да незласлівасці, — спявае адвакат. — Бо ён жа не чалавек, ён звычайны д’ябал, наш брат, такі самы, як мы з вамі. Цяжкія былі ўмовы ягонага дзяцінства. Бацька, які не піў, маці, якая не была ведзьмай. Адкуль яму было навучыцца нашай маралі?.. У яго падзенні вінаваты ён, але вінавата і грамадства, у якім ёсць непазбежны адыход у брак некаторых юных душ… Літасці! Перад вамі ваш брат!.. Ваша душа, ваш выраб, ваша падабенства!
У Рагача затрэсліся рукі. Той-сёй з прысяжных, не хаваючыся, выцірае вочы.
— Падсудны, ваша апошняе слова, — кажа суддзя.
Рагач устае. У яго кранаюча наіўныя жэсты, жэсты аблуднага дзіцяці.
— Я ўсвядоміў, — кажа ён, — і прашу дараваць мне. Хто ж ведаў, што на свеце ёсць дабро? Вучоны з цікаўнасці выдумаў чуму, я з цікаўнасці знізіў ціск. Не скажу, каб мне гэта было непрыемна… Наадварот… Нешта такое варушыцца ў душы.
— У вас не павінна быць душы, — перабівае пракурор.
— Пракурор, я пазбаўляю вас слова, — з пагрозай кажа суддзя.
— Не тэба яго пазбаўляць слова, — кажа Рагач, — у яго праца. І дзеці.
— А за гэта я вас пазбаўлю слова, — кажа суддзя. — Зноў за сваё?
— Добра, — уздахае Рагач, — не буду. Я разумею, я зрабіў не так, як хочуць усе. І я ўсвядомлена прыму кожнае пакаранне. Я трымаў сябе ганебна і амаральна, і апраўдвае мяне толькі маё няправільнае выхаванне. Я не абвінавачваю грамадскасць, я сам вінаваты. І кожнае пакаранне прыму як належнае.
Уздыхнуў.
— Хаця, хай мяне Бог шасне, не разумею, што я зрабіў. Але ж я проста дэфектыўны. Я параноік. А па тыпу сапраўдны доліхаморфны тып — як Кальвін…
Аднаго з прысяжных перасмыкнула.
— Як Саванарола, — кажа далей Рагач, — як Гогаль, Блок i Рабесп’ер. Мы ўсе хворыя. Сумленнем. Хаця я i не ведаю, што гэта такое.
Прымоўк. І раптам затарабаніў:
— Увогуле, я прызнаю. І аддаю сябе. Рабіце са мною, што вам тэба. Абяцаю ўсё ўспрыняць самакрытычна… Дзякуй за ўсё.
— Ён яшчэ не зусім прапашчы, — кажа Сатана.
— Суд ідзе на нараду, — кажа суддзя.

***

— Што б вы зрабілі з ім? — пытае ў марсіяніна Сатана.
— Думмер керл, — кажа той, — ён яшчэ такі малады. Зрабіце для яго палёгку.

***

— Устаць, суд ідзе!!!
Прысяжныя займаюць месцы.
Калоцячыся, як асінавы ліст, стаіць на месцы Рагач.
Суддзя разгортвае даўжэразны світак:
— Імем вялікай пякельнай імперыі асуджаны за амаральнасць і бытавое разлажэнне д’ябал Рагач з двухсотай секцыі. Склад прысяжный заявіў:
«Так, вінаваты, але заслугоўвае памяркоўнасці». Зыходзячы з гэтага, суд пастанавіў часова выгнаць Рагача на зямлю.
Агульны ўздых жаху.
— З тым, каб ён там выкупіў свае грахі і доўгім, упартым служэннем ідэям Яго Вялікасці заработаў права вярнуцца ў пекла, да яго цёплых катлоў.
— Я заслужу, — радасна кажа Рагач, — я так буду служыць Яго Вялікасці і пеклу, што мяне скора вярнуць.

***

— Зараз яго будуць інструктаваць, — кажа Сатана. — Застанемся?
— Аб-бавязкова.

***

Гасне святло. З праекцыйнай будкі цягнецца да экрана светлы конус. І на экране ўстаюць прыўкрасныя гарады, цяністыя гаі, стройныя вежы замкаў, сытыя вёскі.
І потым на ўсё гэта ляціць агонь.
Статуі разбіваюць ломам і кідаюць кавалкі ў яму для гашэння вапны.
Нехта, рагочучы, страляе з самастрэла ў старую фрэску — ляціць атынкоўка. І ў зале таксама паступова нарастае рогат.
— Гэта ўваходзіць таксама і ў вашы абавязкі, Рагач, — кажа суддзя, — але галоўнае не ў гэтым. Пакуль у свеце ёсць прыгажосць, асабліва прыгажосць жанчын, нам і лягчэй і цяжэй працаваць. Лягчэй, калі жанчына зменлівая, цяжэй — калі яна чыстая, калі яна… э-м-м… кахае.
— Я пастараюся зразумець, — кажа Рагач.
— Старайся абапірацца на першых.
— Добра.
— За вамі будуць сачыць, — кажа суддзя.
— Як пазнаю?
— Пазнаеце. Яны будуць па-за часам… Дык вось, жанчыны.
На экране ўзнікае вялізная змрочная зала. Паміж калонамі ледзь могуць прайсці два чалавекі. І са змроку ідзе на Рагача цёмнавалосая жанчына сярэдніх год. Вочы вялікія, шэрыя. Нос прамы. Пачуццёва-пажадлівы рот з прыпухлымі вуснамі скажоны жорсткай складкай. Гэта каралева Агата.
— Яна можа быць вашай апорай, — кажа суддзя.
Усе з некаторым жахам глядзяць на аблічча жанчыны: не вельмі прыкметнае, але чымсьці ўладна прыцягваючае да сябе… І раптам экран заміргаў. Замест залы палаца на ім цёмная пушча, папараць, пранізаная сонцам, і… тое самае аблічча. Толькі на гэты раз велікаваты рот усміхаецца, а вочы, падобныя на вочы лясной лані, глядзяць даверліва і безабаронна. А вакол пушча і цішыня.
Рагач апусціў вочы.
А Сатана паварочваецца назад і гарлапаніць у будку:
— Гэй, механік, што там за свінства? Горш, чым у кінатэатры «Расія».
— У мантажнай наблыталі, — адказвае механік. — Падклеілі розныя стужкі. Вельмі ж падобныя.
— Я вас пашлю ў ніжні ярус. Далей ад топак.
— Вінаваты.
Экран пагас.
— Дык вось, учыняй зло, Рагач, — кажа суддзя. — Табе даюць права на адно дзіва ў дзень… Баяцца ж ты будзеш трох рэчаў.
— Якіх?
— Бойся папоў, бо яны праклінаюць нас. Бойся чумы, якую мы даем табе для жаху, бо яна можа, як кожнага смяротнага, знішчыць цябе, пазбавіць магчымасці загладзіць свае грахі…
— Пан суддзя, — перабівае Рагач, — у мяне з’явілася літара «ч» на запясці.
— Гэта — каб ты памятаў пра чуму і ўцякаў ад яе… Бо калі ты схопіш заразу, ты навекі будзеш кінуты ў ніжні ярус з яго адвечным холадам.
— Чаго ж я яшчэ буду баяцца?
— Знака змяі, што кусае сябе за хвост. Ты не зможаш прайсці праз яго, як ніхто не зможа прайсці праз вечнасць і бясконцасць.
Рагач устае:
— Я дзякую суду…
— Чакай, — кажа суддзя. — Яшчэ адно. Ты не зможаш плакаць, таму што плачуць толькі людзі са сваімі вартымі жалю нягодамі. А калі б плакалі чэрці — пекла захлынулася б… Ідзі, мой сын… Запамятай, згодна даных разведкі, зямля цвіце. Што б мы ні рабілі — яна цвіце. Аб гэтым пішуць усе зямныя газеты… Нават з Амерыкі. Пастарайся знішчыць гэта.

***

Цэнзарны камітэт Яго Вялікасці Сатаны. Паліцы са справамі. У крэсле за сталом сядзіць старшыня камітэта, падпісваючы справы, якія падае яму цэнзар.
— А гэта што?
— Калі ласка, паглядзіце.
— Гм… «Боская камедыя». Што ж, ідэя нядрэнная. Час, час выставіць усё гэта ў камічным святле. І даўно трэба праславіць пекла. А чаму не на беларускай мове?
— Пакуль што яшчэ не ўдасужыліся перакласці.
Старшыня камітэта раскрывае фаліянт. Чытае:
«Древней меня лишь вечные созданья…»
— Гм, стыль нічога.
«Там вьется в узел каждый сук ползущий,
Там нет плодов и яд в шипах древес».
— А ён не без здольнасцяў.
— Точна так.
«Помысли, мог ли я невлажным глазом
Взирать вблизи на образ наш земной,
Так свернутый, что плач очей печальный
Меж ягодиц струился бороздой».
— Чароўна! З вялікім талентам, малады чалавек!
— На жаль, ён пасля гэтай цудоўнай кнігі напіша «Рай».
— Кепска, — спахмурнеў старшыня. — Заўсёды гэтыя паэты пад канец грукаюць дзвярыма. Ну, усё адно… Пашліце гэтага боя нараджацца ў Фларэнцыю. Гэтыя італьянкі… Трэба ж, каб у іх нарэшце наступіў Рэнесанс.
— Яшчэ справа Рагача. Цэнзуры прапанавалі даць яму вонкавы выгляд.
— Божа, што мы, модны магазін?
— Загад Сатаны. Наша анархісцкая фракцыя пратэставала супраць такога ціску на цэнзуру, але дарэмна…
— Дайце яму самую прыгожую морду, якая толькі магчымая на гэтай зямлі…
— На пякельны густ гэта проста пачварна.
— Ну і няхай.

***

Рагач стаіць перад люстрай. І вось паступова бялее яго аблічча. Чорная поўсць валасоў ператвараецца ў хвалісты залаты лён. Зубы стаюць роўнымі. Вочы — вялікімі і сінімі. Выпростваецца і робіцца стройнай, як таполька, постаць… Вось на ім ужо ўбор вандроўнага шкаляра: шырокая ў плячах і вузкая ў таліі куртка з разрэзамі на рукавах, берэт, кінжальчык пры поясе, туга абцягнутыя чулкамі ногі.
Ён з жахам глядзіць на сваё новае аблічча, праводзячы далонню па твары, плячы, грудзі, назе. Твар яго перакрывіўся.

***

— Нашто вы далі яму сярэдневяковы касцюм беларускага шкаляра? — здзіўляецца цэнзар.
— Таму што ў Беларусь яго. У самы паршывы закутак.
— Да чаго ж паршывы?
— Там занадта многа сталі гаварыць пра Бога.
— Што зробіш? — з павучальным выглядам талмудыста кажа цэнзар. — Там рэлігійныя войны. Сярэдневякоўе прыкрывала маскай рэлігіі барацьбу саслоўяў і нацый.
Старшыня ўз’ярыўся:
— Ідзіце вы са сваім анархізмам ведаеце куды?.. Во ён у мяне дзе сядзіць… На Беларусь! У глуш! У Саратаў!

***

Выхад з пекла. Глыбокая расколіна, спадзістая з аднаго боку. Па дне яе ідуць да выхаду Рагач і ягоны прыяцель Жупел.
Спыніліся на краі расколіны. Перад імі поле. Грады чэрвеньскіх аблокаў. Ля самага краю расколіны цурчыць крынічка.
— Бывай, Жупел, — сумна кажа Рагач. — Я так і застаўся вінен табе дваццаць чырвоных вугольчыкаў. Адкуль я іх тут вазьму?
— Нічога. Разлічымся. Перад тварам такога няшчасця з другам — ці нам памятаць пра нейкія жалю вартыя пазыкі?
Жупел працягвае Рагачу блакнот:
— Распішыся, што я даставіў цябе.
Рагач распісваецца.
— У цябе ёсць права на пробны цуд, — кажа Жупел. — Вось крыніца.
Рагач глядзіць на вясёлы буркатлівы струменьчык.
— Ссохні, — кажа ён.
Па імгненна прасохлым ложку ручаіны, па вадзе, што ўсмоктваецца ў жвір, паўзе, пераліваючыся маслістай скурай, удаў.
— Ну вось, — кажа Жупел. — Хіба не хараство? Ідзі, брат мой. Табе будзе вельмі цяжка. Зямля ж цвіце. Д’ябал нічога не можа зрабіць.
Яна цвіце.

***

Жупел глядзіць услед Рагачу, што ідзе ўсё далей і далей па схіле ўзгорка. Вось Рагач памахаў рукой на вяршыні. Знік.
…Рагач ідзе пагоркамі, з якіх далёка-далёка бачны суцэльны кілім лясоў.
Зямля раскошная. Зямля цячэ малаком і мёдам. Дрэвы дастаюць верхавінамі да хмар… У лясной рацэ нястрымна б’е рыба… Лань кінулася ў бок ад сцежкі.
Лес скончыўся. Нагляднае поле, што залацее баркуном, лясы, стромы. І потым лугі, лугі, лугі.
Рагач шырокімі вачыма глядзіць на свет.
Ідзе палявой дарогай фігурка, апранутая ў касцюм шкаляра.

***

Рагач падыходзіць да весніц вёскі. Весніцы зламаныя: жэрдкі ляжаць на зямлі. Уражвае поўная цішыня: ні голасу, ні сабачага брэху.
Насцярожаны, ён ідзе вёскай. Цішыня.
Крок, яшчэ крок. Яшчэ.
І раптам гук, кароткі, рэзкі! Нешта ляснула на ветры.
…Над дзвярыма хаты ўмацаваны белы жалобны сцяг… Далей яшчэ адзін… Яшчэ… Яшчэ… Рагачу пачынае здавацца, што лопанне сцягаў падобнае на хрыплы і кароткі трубны рык.
Сцягі на ўсіх хатах. Некаторыя ўжо зусім запыленыя: вісяць даўно. Ляпаюць на ветры ў поўнай цішыні сцягі.
І раптам непадалёку пачуўся хрыплы крык, падобны на лямант смяротна параненай жывёлы.
З узгорка Рагач бачыць, як з хаты вываліўся на карачках у двор моцны мужчына сярэдніх год. Ён паўзе, не ў змозе стаць на ногі, вые і ўвесь час апускае галаву ўніз.
Непаразумелы Рагач глядзіць на яго і, урэшце, разумее…
…Чалавек есць траву.
«Голад, — штурханулася ў галаве Рагача кароткае слова. — А казалі „цвіце“. Разведка, халера на іх! Дэзінфарматары!..»
Ён сядае і глядзіць на паміраючага.
«Дапамагчы? — думае ён. — Чым? Ды і нельга. Павінен жа я быць д’яблам».
А з двара ўсё яшчэ ляціць выццё, у якім няма ўжо нічога чалавечага.
А потым цiша.
Рагач устае, спускаецца з узгорка і заходзіць у двор.
Прайшоўшы паўз труп, Рагач уваходзіць у хату.

***

Унутры цёмна. Бычыны пузыр у вокнах ледзь прапускае святло ў хату. Комін печкі пашыраецца, як звон. Пад ім ачаг, некалькі зэдлікаў, пралка.
Пустая міса на стале.
Рагач шарахаецца ўбок, заўважыўшы на іконе ў покуці вялізныя белыя вочы. Ён зусім было кінуўся наўцёкі, але тут чуе ў кутку слабы стогн. Падыходзіць, запальвае трут.
На нізкім ложку, у рыззі, ляжыць, накрытая кажухом, дзяўчына. Рагач углядаецца. Ахае. Дзяўчына — тая самая, якая з’явілася на экране дзякуючы памылцы мантажора ў пекле.
Яна непрытомная. Падталае аблічча. Вялізныя вачаніцы.Рагач глядзіць і глядзіць на яе.
Заляпаў за акном белы сцяг.
І тады Рагач, страпянуўшыся, асцярожна бярэ дзяўчыну на рукі і нясае да выхаду.
…Праносіць паўз мёртвага… Выносіць на вуліцу… Нясе па сяле, і сцягі ляскаюць яму ў спіну… Настойлівей… Грамчэй… Нясцерпна. Рагач кідаецца бегчы… Роў сцягаў за яго спіной.
За вёскай ён супакойваецца. Стаў на кургане, амаль зроўненым з зямлёю. Глядзіць на твар дзяўчыны.

***

Два чалавекі ідуць палявой дарогай. Апрануты ў звычайныя белыя світкі, у сялянскія белыя магеркі. Толькі ў абаіх за пояс заторкнутыя бязмены. Гэта браты Ян і Антон Шыбні.
З-за ўзгорка далятае гук рога. Яны насцеражыліся. Зварацілі з дарогі і заляглі ў хмызах. Ляжаць.
— Ты яшчэ не ведаеш, што тут робіцца, брат Антон, — кажа Ян. — Толькі і выхадзі з бязменам на дарогу.
— А што?
— За два месяцы тройчы збіралі падатак. Яноўцы там, за ўзгоркам, збунтаваліся. У іх адабралі ўсё і паставілі вакол сяла варту, пакуль усе не пазбавіліся магчымасці хадзіць. У астатніх вёсках забаранілі паляваць і лавіць рыбу.
— Гэта нашто?
— Зберагалі зверыну для палявання каралевы… З-за вайны забаранілі бадзяцца па дарогах. І вось вымерла Яноўка, вымерлі Радзевічы, вымер Сіні Млын, вымерлі Пнюхі, Міхайлаўка, Жытавічы. Вымерлі…
— Досыць. Бачу сам. Белы сцяг на кожнай хаце.
— Даколе цярпець, Божа?.. А ты як уцёк з войска, Антон?
— Абрыдла. Ад цецівы лука баліць левая рука. Усялякая сволач лаецца.
— Ціха. Маўчы.
Яны змаўкаюць. На дарозе нарастае пошчак капытоў.
…Шалёным намётам праімчаліся паўз Шыбняў некалькі коннікаў у паляўнічых касцюмах: гэта іх кліча рог за ўзгоркам.
— У, сволачы, — Ян сціснуў зубы. — Нарумяненыя, як кастраты, разубраныя, як непатрэбныя дзеўкі… Будзьце вы праклятыя!
Коннікі зніклі за гарбом.

***

Рагач усё яшчэ стаіць на кургане з дзяўчынай на руках. Усё больш правісае яе галава, усё слабейшыя подыхі. І тады Рагач, спалохана здрыгануўшыся, шэпча:
— Сённяшні цуд… Няхай яна не памрэ. Няхай зробіцца сытай.
І прыбаўляе:
— І няхай спіць, пакуль я не здабуду для яе ежы.
Дыханне дзяўчыны стала больш роўным.
Цень упаў на твар Рагача. Ён падымае вочы. У небе лунае сокал.
Зніжаецца. Каменем падае на нешта ў траве… Заяц вырваўся быў, але сокал спасціг яго. Раздаўся адчайдушны, дзіцячы крык схопленага звярка.
…Рагач бягом спускаецца з узгорка, нагінаецца да птушкі. Сокал супраціўляецца, але Рагач усё ж адбірае зайца. Забітага.
…Ён стаіць з дзяўчынай на адной руцэ, з зайцам у другой.
І раптам тупат капытоў. З-за гарба вырваўся коннік у багатым адзенні. Падляцеў. Рэюць на ветры чорныя, бы ў грака, валасы.
— Я магнат П’янда з Чапяліна. Ты адабраў здабычу ў майго сокала.
Сокал узляцеў на ягоную рукавіцу. П’янда ў гневе рвануў меч.
І, раптам угледзеўшыся, кажа ціха:
— Рагач?
Рагач, сціскаючы зайчыныя ногі, непрымірыма глядзіць на конніка.
І тады П’янда нагінаецца з каня і канфідэнцыяльна пытае:
— Ваша думка аб… «Салодкім жыцці» Феліні?
— Вы… адтуль? — ачмурэла пытае Рагач.
— Так, адтуль, дзе няма часу. Не пазнаеш?
— Скрогат Зубоўны! — ахнуў Рагач, угледзеўшыся.
Скрогат рагатнуў.
— Ну-ну. Не Скрогат, а магнат П’янда з Чапяліна.
— Нашто ты тут?
— А хто будзе глядзець за табой?
— Хіба ўжо глядзяць?
— І не я адзін. Паспрабуй толькі рабіць дабро. У нас паўсюль сотні вачэй.
— Я не буду рабіць дабро, — кажа Рагач.
П’янда паказаў нагайкай на дзяўчыну:
— А гэта дабро ты нашто зрабіў?
Рагач глядзіць яму ў вочы. Потым даў сабе раду. Павярнуўшыся, ён акідвае позіркам вёску.
Сцягі. Сцягі. Сцягі, што пляскаюць на ветры.
І, зноў гледзячы ў вочы П’янды, Рагач кажа:
— Ты лічыш, што вярнуць чалавека да такога жыцця — дабро?
П’янда глядзіць на вёску. На сцягі.
— Гм… бадай, твая праўда. Лічы, што ты зрабіў першы крок на шляху да выкуплення.
Ён дастае блакнот і запісвае ў яго нешта.
— Малайчына. Што думаеш рабіць далей?
— Буду знішчаць цвіценне зямлі, — кажа Рагач.
— Зусім добра, — не зразумеўшы іроніі, кажа магнат.
Рагач маўчыць. П’янда-Скрогат схіляецца над спячай дзяўчынай.
— Дзеўка нішто сабе.
І літасціва дазваляе:
— Можаш, за адным заходам, спакусіць і яе.
Уздыхнуў са скрухай:
— Ні ў д’яблаў, ні ў людзей няма ў гэтай справе ніякай вытрымкі. Няма таго, каб грутноўна вывучаць пытанне, прайсці тэарэтычную падрыхтоўку… Адразу пераходзяць да практыкі… Банда павіянаў.
Ён зусім быў спусціўся з кургана, але ў гэты момант з-за ўзгорка вылецела кавалькада. Лунаюць прапарцы на дзідах, каляровыя конскія накідкі, плашчы, грывы коней. Трапечуць крыламі сокалы.
Рогат. Сп’янелыя выгукі.
Бягуць ля страмён гепарды і хортыя сабакі.
І наперадзе скача жанчына на чорным і зласлівым, як змей, іспанскім муле. Усё бліжэй выгукі і гукі рога.
— Сцінай, да стрэмя! Тра-ра!.. Спакладзі жарабца — скіне! У-у! Цю-га яго! Хух! Хух!
Убачыўшы людзей на кургане, кавалькада заціхла. Усё бліжэй грукат капытоў.
…Жанчына спыняе мула ля кургана. Гэта каралева Агата.
— Шкаляр? Ён што, падабраў твайго зайца, П’янда?
— Не, ваша вялікасць, я сам аддаў яму.
Мул пацягнуўся да травы — заварушыліся выразныя цуглі. Маленькая ручка тарганула павады. Хлыст злосна ўдарыў мула па ніжняй сківіцы з чуллівымі вібрысамі.
— Шкада, — кажа Агата, — шыбеніца магла б нядрэнна ўвянчаць дзень.
Рагач, уражаны, глядзіць то на Агату, то на спячую. Адзін твар. І ўсё ж розны, як цень і святло. Агата са шкадаваннем глядзіць на П’янду. Два заўзятых лісліўцы аціраюцца на конях ззаду яе.
— А ты добры, — кажа Агата да П’янды.
Глядзіць на Рагача, як на рэч. І раптам здрыгануліся веі. Крылы тонкага носа пашырыліся. Канцом прамога хлыста яна падымае падбародак Рагача. Пешы і конная моўчкі глядзяць друг на друга.
— Ты прыгожы, — халодна кажа конная.
Кавалькада сцягваецца, абкружаючы Рагача і яго ношу.
— Бадай што цябе шкада адпраўляць на кажамякін шасток.
І абыякава абварацілася.
Яна б ад’ехала, каб нехта, нахіліўшыся над спячай, не ахнуў:
— Божа!
Твары ва ўсіх амаль перапалоханыя.
— У чым справа? — пытае Агата.
— Ды гэта ж вы… вы ў яго на руках.
Агата ўглядаецца. Два заўзятых лісліўцы загулі было:
— Не… Куды там… З каралевай параўналі…
Але яна перарвала іх:
— Што з таго? Хіба каралі, палюючы, не начуюць у сялянскіх хатах?
П’янда сказаў дзёрзкасць:
— Каралевы начуюць таксама.
— Ты нядаўна перабег да мяне, П’янда, — кажа каралева. — І таму не ведаеш, што галіны на дубах майго краю больш моцныя, чым паўсюль.
П’янда апусціў вочы. Але ён дабіўся свайго, не даў каралеве «проста паехаць».
— Гаспадар Іван, — кажа яна.
Гаспадар Іван, вялізны, змрочны, як дэман, нізкалобы мужчына ў кальчузе, выехаў наперад.
— Гаспадар Іван Падкова з Дубасечча. Мы загадваем табе аддаць гэтую дзеўку духоўнаму сінедрыёну.
Рука Рагача кладзецца на кінжал.
Але каралева ўжо задумалася.
— Не трэба. Здохне і сама.
Паглядзела на Рагача, — зноў уздрыгнулі крылы носа, — зняла нешта з пальца:
— А ты, калi табе абрыдне важдацца з гэтаю здыхляй, прыходзь у палац. Трымай. Пакажаш — прапусцяць.
П’янда падміргнуў Рагачу. Той схіліўся і падняў кінутае.
Кавалькада праімчалася паўз курган.
Рагач глядзіць на далонь. На далоні ляжыць залаты пярсцёнак з ізумрудам.

***

Вапенная пустэча. Белая, як мел, зямля. Глыбы камення. Рэдкія скарлючаныя дрэўцы. Галька адзначае высахлае ручво. Пустэчай едзе кавалькада на чале з Агатай. Каралева апусціла галаву, задумалася.
У звоне званочкаў, у посвісце ветру прагучалі гукі струн лютні. Паж Ольда, хлопец год семнаццаці, прыгожы, як ангел са статуі, перабірае струны. Вочы ў яго задумліва-хітраватыя.
Мелодыя аддалася ў камянях пустэчы, як вецер.
— Тую, што прыслаў брат, — ціха просіць каралеву П’янда. — Іспанскую.
— Не па-нашаму, — буркнуў гаспадар Іван.
Каралева пакасілася на яго, жарсткавата ўсміхнулася і падняла вочы. Грудны, нечакана цёплы, прагучэў голас:
Ах, как долго, долго едем!
Как трудна в горах дорога!
Чуть видны вдали хребты туманной сьерры.
Ах, как тихо, тихо в мире…
Лишь порою из-под мула,
Прошумев, сорвется в бездну камень серый.
Мерна ступаюць капыты коней. Званочкі. Свіст ветру.
I раптам, быццам праступаючы праз гэта вiдовiшча… сцягi… сцягi… сцягi, што трапечуць на ветры.
Грозным, як ад хмары, стае пейзаж. Але ўсё гучыць і гучыць, легкаважная, як званочак, песня:
Тишина. Лишь только песню
О любви поет погонщик,
Только песню о любви поет погонщик,
Да порой встряхнется мул.
И колокольчики на нем,
И колокольчики на нем забьются звонче.
З аблічча каралевы знікла ўсякая пячаць зла.
…але рэюць… рэюць… рэюць белыя сцягі.
Ну, скорей, скорей, мой мул!
Я вижу, ты совсем заснул.
Ну, поспешим! — застанем дома дорогую;
Ты напьешься из ручья,
А я мешок сорву с плеча
И потреплю тебя и в морду поцелую.
Аддаляюцца, знікаючы паміж белых глыб, маленечкія коннікі. Вецер, белыя сцягі.

***

У хаце дзяўчыны. Рагач выбіў бычыны пузыр. Рыззё выкінута. Дзяўчына ляжыць бліжэй да святла, на сухой лістоце. Над ёй сядзіць Рагач. Булькоча над ачагом гаршчок, у якім нешта варыцца.
Дзяўчына расплюшчвае вочы:
— Ты хто?
— Шкаляр. Я знойшоў цябе паўмёртвай.
— Але быў голад. Мы з бацькам былі апошнія жывыя… Дзе ён?
— Я пахаваў яго.
Сляза паўзе па шчацэ дзяўчыны з-пад апушчаных вей.

***

Рагач выходзіць з хаты на вуліцу. Заляскаў белы сцяг над варотамі. І тады «шкаляр» падскоквае, здзірае яго з дрэўка. З раз’юшаным тварам ірве яго на кавалкі. Кідае іх у пыл. І потым усміхаецца.

***

Дзяўчына ўжо напалову сядзіць на сваім лістоўным ложку.
— Як цябе завуць? — пытае Рагач.
— Дубраўка, — кажа яна. — Ты нашто ўратаваў мяне?
— Ды так, — зніякавеў Рагач, быццам яго спаймалі на саромнай справе.
— А цябе як завуць? — пытае яна.
Рагач у збянтэжанасці.
— Завуць? Завуць… Андрэй.
— А прозвішча?
— Рагач.
— Ой, — здзіўлена кажа яна. — Прозвішча… быцам у нячыстага. Дзе ж у цябе рогі?
— Былі рогі, — змрочна кажа ён.
Яна засмяялася слабенькім яшчэ смехам.
— Ты вясёлы… Рагач.
Рагач заўважае, што гэта імя непрыемнае для яе.
— Я не Рагач, — кажа ён. — Я Рогач.
— Вось гэта ўжо лепей… Рогач… Ро-гач… Прыгожае прозвішча.
— Чаго ж тут прыгожага? Ты вось лепей еш. Я спаймаў у сіло цяцерку.
— Дарэмна… У іх зараз дзеці… Мне і есці расхацелася.
— А можа, я памыліўся, — хлусіць Рогач. — Чорная такая… з чырвонымі брывамі.
Яна глядзіць у гаршчок з варывам. Відаць, ёй вельмі хочацца есці.
— З чырвонымі брывамі, кажу.
— Праўда? — пытае яна. — І белыя люстэркі на крылах?
— Ну так… быццам.
— Дык гэта цецярук, дурны. Гэтага можна… Ты еш са мной.
— Нашто еш?
— Як нашто? Трэба. Ты ж шэсць дзён мяне выхайваеш.
— Гм… ну так, вядома… есці.
Ён сядае поруч і няўмела возіць лыжкай з гаршка.

***

…Вось ён зрэзаў у хмызняку тоўсты стволік ядлоўцу і згінае з яго лук…
…Вось прыладжвае ў расшчэпе будучай стралы перыйка цяцеркі…
…Страла ўзвілася ў неба і наздагнала там дзікага качура.

***

Дзяўчына сядзіць на зэдліку. Ашчыквае качура. Рогач сядзіць поруч з ёй.
— Шыбеніцы не баішся… за гэта? — пытае яна.
— Ну іх к чорту.
— Чартыхацца нельга, — павучае яна. — Грэх. Нават папы так гавораць.
Рогач здрыгануўся:
— Але, папы гэта справа жудасная.
— Я цяпер ведаю, што ёсць сярод іх і дрэнныя людзі. Апошні налог з нас здзерлі на царкву.
Зябка пакурчылася.
— Як памірала вёска… Як чалавек… Пад канец ляпалі сцягі…
— Ды ў вас жа шмат пустэч вакол. Чаму не аралі?
— А каму патрэбна зямля, калі яна чорная, калі ніхто не ўпэўнены ў сваім жыцці? Здзіўляешся, што пустэчы, што людзі бягуць? Паўсюль так. Шкада, няма куды бегчы.
Рогач задумаўся.
— А ў лес?
— Хіба я магу раскарчаваць і выпаліць лясы? Паставіць хату?
— Я пайду з табою, — вырашыў нарэшце Рогач. — Можа, і мяне там не знойдуць.
Ён глядзіць на яе з нейкай новай, яснай усмешкай.
— Цябе каралева шукае?
— Горш…
— Тады трэба бегчы ў пушчу. Толькі ж у нас нічога няма… Нават каня.
Рогач паглядзеў на яе, паціснуў плячыма, адвярнуўся.
— Ты чаго шапечаш?.. Вой!..
У акне храпа белага каня. Конь пакасіў ліловым вокам. Пырхнуў.
— Вой, — Дубраўка засмяялася. — Пра ваўка размова, а воўк у хату. Адкуль ты?
— Ён прыблудны, напэўна. Гаспадар недзе памёр, а ён…

***

Раніца. Яшчэ не ўстала сонца, але з-за хмарак веерам выметнуліся першыя праменні… Міма трапяткіх сцягаў, міма мёртвай пустой вёскі ідзе конь, нагружаны вартым жалю набыткам.
Рогач і Дубраўка ідуць поруч. Рогач вядзе каня пад павады. Міма сцягаў. Міма шыбеніцы, што стучыць пустымі жалезнымі гакамі па слупах.
…Да кургана, на вяршыні якога свежы капец з каменем у галовах.

***

Рогач і Дубраўка стаяць ля капца. За іхнімі спінамі сонца паўлінавым хвастом узмятнула праменні.
— Крыж не паставіў?
— Не.
— Гэта ж нікому не шкодзіць, — кажа яна.
— Нават чорту? — робіць добрую міну Рогач.
— Чэрці цяпер ведаеш якія пайшлі… Можа, і ім нічога.
Рогач адмоўчваецца. Дзяўчына стае на калені і абдымае насып.
— Бывай, татухна. Даруй, што ўходзім. Нельга жыць! Горш за д’яблаў… Не трымай злосці, што не абаранілі цябе ад гэтага кургана. Не паспелі. — Рогач апусціў галаву. Яму стала сорамна.
— Не трымай зла… Калі вясной таюць курганы — першы дыхні з магілы цеплынёй.
Яна ўстае, выцірае вочы і ідзе па схіле ўніз. За ёй Рогач вядзе каня.
…Знікаюць.
Сонца, якое ўзнялося, асвятляе ўжо толькі курган з капцом і пустую вёску, над хатамі якой мёртва лунаюць белыя сцягі.

***

Сякера рэзка ўпіваецца ў ствол сасны-волата.
— Тут, — кажа Рогач.
Глухая пушча. Бароды моху на дрэвах. Журчыць лясная рачулка.
Дубраўка азіраецца, трымаючы каня.
Ствалы тоўпяцца, падтрымлiваючы целамi даўнi ветрабой. Чырвоныя мухаморы стаяць у лясной вады.
Застукала па дрэве сякера. Падаюць сосны. Адна… Другая… Дзесятая…
…Дубраўка падае Рогачу коўш з бярозавікам. Той п’е, гледзячы цераз край на дзяўчыну, якая глядзіць на яго ва ўсе вочы.
— Табе хтось казаў, што ты прыгожая?
Дубраўка апусціла галаву.
…I вось ужо стаiць на палянцы прысадзiстая хата з надворнымi будоўлямi.
Рогач зноў сячэ лес.
…Сцягвае сосны ўбок.
…Дубраўка прынесла яму абед. Рогач сядзіць і есць. Яна, прысеўшы, глядзіць на яго.
— Ай, Дубраўка, — пахвальвае ён. — Добра. Шкада, халаднаватая капуста.
— Што ты. Назнарок у анучах несла. Як агонь.
— Гм… А мне здалося — ахалода.
— Ты б і агонь жывы, напэўна, глытаў.
— Агонь? — твар Рогача стаў задумлівы і асвяціўся ўсмешкай. — Я люблю агонь. Толькі яго ніколі не паляць проста так, для агню.
— Але. Я аднойчы бычыла, як палілі ерэтыкоў, — па-свойму зразумела яна.
— І ў вас?
— Ну так. Ты ж ад гэтага і ўцёк у лес?
Рогач апусціў веі.
— Я люблю агонь. Вельмі. Тут вельмі халодна, цёмна. Але я хачу, каб проста агонь, каб нікога на ім не паліць… І няхай тут халодна.
Ён паглядзеў на Дубраўку, усміхнуўся.
— Д’ябал з ім, няхай халодна… Разумееш, калі я знайшоў цябе там, у хаце, у мяне вось тут, злева, пачало калаціцца нешта.
…Быццам васьміногі, раскарачыліся ў ямах аголеныя пні. Вакол палаюць вогнішчы. І ў гэтым вогненным марыве Рогач выдзірае бервяном-падважнікам вялізны пень.
— Гэ-эх, гэх, — чувацць цяжкае дыханне.
Пень рыпіць, лезе з зямлі, раскарачваецца. Вылез, дрыжучы карэннямі, як жывы.
…Агонь. Цяжкае дыханне. Сотні пнёў, выкарчаваных з зямлі.
І вось ужо гарыць ляда: выпальваюць карчоўку пад пасеў. Палае вялізны клін высечанага.
І Рогач глядзіць на агонь такімі вачыма, што Дубраўка кажа яму:
— Я палохаюся, калі ты глядзіш у агонь.
— У агонь? Так, — ён паспрабаваў быў абняць яе, але яна адхілілася.
— Ты так добра працуеш. Калі б ты яшчэ быў добры.
— Да каго? Усё наваколле пустое.

***

Доўгае лясное возера. Яны сядзяць на ягоным беразе. Рогач абняў Дубраўку за плечы.
— Вось я ўжо дастаў быкоў, узараў і засеяў. Пчолы завяліся ў борцях. У нас усё ёсць. А ты не дазваляеш і дакрануцца да сябе.
— Нельга невянчаным. Нельга, мілы.
Яна ўздыхнула:
— А павянчацца няма дзе. Папам тут няма чаго ўзяць.
Рогач крадкама чыніць крыж наадварот.
«Слава пеклу, — думае ён. — Іначай мяне б даканалі».
Сонца сядае ў возера. І раптам загучэў празрысты голас Дубраўкі:
Шыпшыннік і хатняя ружа
Калісьці разам раслі,
Кахалi друг друга, любiлi друг друга,
Без друга жыць не маглі.
Абняўшыся, ля агароджы
Стаялi ўсю ноч да зары,
І дзеткамі іх лічылі
Вішня і ясень стары.
Рогач перарваў песню, пацалаваўшы руку дзяўчыны.
— Не трэба, — просіць яна.
Барва дагарае на вадзе. Даляцеў аднекуль далёкі-далёкі звон.
— Кажуць, на дне глыбокіх азёр стаяць цэрквы, якія зніклі, — кажа Дубраўка. — Я б хацела пайсці ў адну такую… з табой. Там добра: не паміраюць з голаду, не забіваюць, не паляць.
Рэзкае, трохі жорсткае аблічча Рогача набліжаецца да яе аблічча.
— Я часам баюся цябе, — кажа яна. — Паслухай, гэта адтуль звон.
Рогач нахіляецца і цалуе яе.
— Што гэта? — неўразумела пытае яна, вызваліўшыся. — Сонца загарэлася? Радуга.
У яе кружыцца галава. І раптам слёзы пырснулі з яе вачэй. Разгублены Рогач абдымае яе, гладзіць косы.
— Ну, ну.
І, прыціснуўшы да сябе, кажа:
— Я зразумеў. Ты хочаш, каб я не ўхадзіў так хутка з тваёй падводнай царквы. Не сыходзіў з тваёй радугі. Так?
— Так.
— Добра. Сядзі ціха. Слухай звон.

***

Раніца. Над нядаўняй лядою падае снег. Першыя сняжынкі. Яны яшчэ не паспелі засыпаць густую шчотку руні. Рогач стаіць каля поля, разглядае яго. Сеў на кукішкі, пяшчотна пагладзіў чырванаватую рунь.
— Кхе-кхе, — чуе ён за спіною.
Паварочваецца — на пні сядзіць дзядок-лесавічок. Успёрся на сучкаваты кій. Зялёныя, дрымучыя вочы з насмешкай глядзяць на Рогача.
— З хлебам будзем? — пытае ён.
— З хлебам.
І тады лесавічок сіпіць горлам, нахіліўшыся наперад:
— Як па-твойму, «Браняносец Пацёмкін» новае слова ў кіно ці не?
Рука Рогача здрыганулася над рунню. Ён маўчыць, і выраз твару ў яго такі, быццам ён трапіў у пастку.
— Чаму не ўходзіш? — пытае лесавічок, выпраміўшыся. — Я ўвесь час бачыў, як ты корпаўся ў гразі, як жук-гнаявік.
Рогач устаў:
— Выбірайся адсюль… Я павінен выхаяць яе.
— Гадуеш гуся? Ну-ну. — Скрогат крыва ўсміхнуўся. — А каралева пытала, чаму гэта я падарыў табе зайца.
— А ты?
— А я спытаў, чаму гэта яна падарыла табе жыццё.
Твар Рогача суровы.
— Мне добра тут. Чуеш, добра.
— Веру. Хутчэй дасягай самага добрага. А потым ідзі да каралевы і заработвай амністыю.
Ён усміхаецца:
— У пекле цёпла. Палаюць вогнішчы. Вакол смех. Ідзе гульня па буйнай.
Чырвоныя вуголлі ляжаць на далонях.
Рогач, здрыгануўшыся, з міжвольнай тугой агледзеў поле, рунь, якая стыне пад снегам, нізкія хмары.
— Катлы, — кажа Скрогат. — Вечны агонь, што скача…
— Мне халодна тут, — кажа Рогач. — У лесе халодна. А за лесам такая злосць, нянавісць… голад.
— Ну вось. А там Жупел нават спіць у агні. Не хочаш дзяжурыць каля катлоў — не трэба. Будзеш вучыць або яшчэ што.
Зачаравана слухае Рогач. І раптам узнік у ягоных вушах дурненькі, просты матыў песні:
Кахалі друг друга, любілі друг друга,
Без друга жыць не маглі.
— Прэч, — раўнуў ён.
Скрогат устае.
— Пакуль не спакусіш — можаш не ўхадзіць. Але тэрмін да раставання снягоў. Іначай давядзецца адабраць у цябе памяць аб Дубраўцы і дабрыні. Будзеш памятаць усіх, акрамя іх… І тады ты ўспомніш, хто клікаў цябе…
Ён знікае. Рогач у ярасці рынуў сякеру на ствол маладзенькай бярозкі.
Ссек, наступіў на яго нагой.

***

Хата. Раскошная, завешаная шкурамі. Вушакі разьблёныя. Жужыць кола пралкі. Рогач сядзіць, працягнуўшы рукі ледзь не ў самы ачаг.
Змоўкла кола. Вецер шпурнуў у акно цэлы зарад сняжынак.
— Апошняя завіруха ў гэтым годзе, — кажа Дубраўка.
— Але, — няўважна кажа ён.
Маўчанне. Толькі вые завея.
— Рогач, — кажа Дубраўка, — што з табою? Ты больш не кахаеш мяне.
— Чаму?
— З самага першага снегу ты такі чужы, халодны. Ты баішся ўзяць мяне за руку, сказаць цёплае слова. Прападаеш у лесе.
Рогач апускае вочы. Пакутліва змагаючыся з сабою, ён кажа:
— Ты ж сама хацела, каб я не спускаўся з тваёй радугі… Я і сам не хачу ўхадзіць. Нікуды не хачу ісці адсюль.
— Нашто табе ўхадзіць?
— Ты нічога не ведаеш… Ты як падснежнік… Якая яму справа да снягоў вакол?.. Якая яму справа, растаюць яны ці стаяць?
Яна пакінула пралку і падсела да яго на шкуры.
— Я разумею… Я зусім дурная… Ты ледзь не пайшоў… Бог з ёю, з царквою, што затанула… Я ж люблю, я ж кахаю цябе.
І яна цалуе Рогача.
— Што ты разумееш? — прабуе працівіцца ён. — Я ж на апошнім шляху, я ж…
— Маўчы… Паслухай, агонь таксама звініць.
Хіліцца да яе твар Рогача. Ён ужо не можа валодаць сабой.
Вусны зліліся…
…скачуць на тварах адбіткі агню.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
…Агонь амаль згас. Дубраўка спіць. Рогач, абапёршыся на рукі, глядзіць на яе. На вуснах ягоных лёгкая ўсмешка.
Скончылася дуйка. Стаяў лёд на слюдзе акна. Птушка-клёст села на галінку, зазірнула ў пакой.
І раптам у Рогача затрэсліся вусны. У адчаі ён схапіўся за галаву, сціснуў далонямі скроні.
Пацягнуўся быў да Дубраўкі, але рыпнуў зубамі. Расціснуў яе пальцы і вызваліў сваю руку.
— Бывай, — ціха кажа ён.

***

Лес шуміць зусім не па-зімняму. Пасля мяцеліцы кінула ў адлігу. Рогач рашуча ідзе ад хаты да лесу. Проста па руні. Твар яго асуджаны і жорсткі.
Ён амаль падыходзіць да пушчы і раптам спыняецца.
На перадзе — лес. Ззаду — дрыготкі агеньчык у акне.
Рогач прысядае, разрывае снег і глядзіць на кволыя сцяблінкі.

***

На ўзлессі, на тым самым месцы, гарыць вогнішча. Маленькае вогнішча. Рогач сядзіць каля яго і, грэючы рукі, глядзіць на агеньчык, што згасае ў акне.
Узяў прыгаршчу снегу, зусім быў сабраўся забіць вогнішча, але, падумаўшы, падклаў яшчэ галінку, яшчэ.
Твар ягоны задумлівы.
…І раптам ён бачыць у праталіне, поруч з вогнішчам, блакітную змерзлую кветку пралескі. Бярэ яе і чуе, як яна ламаецца ў пальцах, бы льдзінка.
Сціснуліся вусны Рогача. Ні аб чым ужо больш не думаючы, ён устае і ідзе да агеньчыка ў акне.

***

Ён апускаецца на шкуры поруч з Дубраўкай.
— Ты недзе быў? — сонна пытае яна.
— Але, хадзіў паглядзець пралескі.
— Пацалуй мяне… Я вельмі цябе кахаю… Вясна скора.

***

Ранняя вясна. Снег растаяў. Ліловымі кашлатымі снамі ўкрыўся ўвесь спад перад лясной хатай.
Ляніва замыкаў на лужку гарбаты бык.
Рогач, седзячы на прызбе, пляце драўляную барану. Дубраўка лётае ад ракі да хаты з вёдрамі вады.
— Мыць, скрэбці, чысціць! — радасна крычыць яна.
Рогач паглядзеў на босыя ногі, што топчуць траву, усміхнуўся, пакруціў галавою.
— Вясна, — крычыць Дубраўка. — Дзякуй Богу, не трэба агню…
Рогач спахмурнеў… А з хаты далятае голас Дубраўкі. Яна спявае:
Кахалі, любілі, стаялі,
I так яно йшло i йшло,
Пакуль не паслаў за падаткам
Кароль гайдукоў на сяло.
«Карову — за вокны ў хаце,
Сто злотых — ад бараны», —
Падружку шчасліваму нашаму
З пагардай сказалі яны.
Рогач пляце, слухае. І раптам у песню ўварваўся тупат капытоў.
…Здзіўленне ў вачах Рогача.
…Ад узлесся рухаюцца да хаты чатыры коннікі. Пярэдні — у чорным сукне, астатнія — у кальчугах і з мячамі.
…Застыла ў акне Дубраўка.
— Зборшчыкі, — ціха кажа яна. — Ох, Андрэй!
Пад’ехаўшы да самай хаты, коннікі спыняюцца.
— Імем каралевы, — выгукае пярэдні. — Божы і зямны падатак!
— Іх няма ў плане, — кажа адзін з кальчужных.
— Значыць, за зямлю, — кажа пярэдні. — За лес. За ваду.
— За святло нябёс плаціць не трэба? — пытае Рогач.
— Тут тры акны, — кажа зборшчык. — Значыць, каня і двух быкоў… Тут комін — значыць, два залатых за дым.
— Гаспадар зборшчык, — кажа Рогач, — не прымушайце мяне рабiць цуды. Я iх тры месяцы не рабiў.
Зборшчык рагатнуў:
— Узяўся плаціць падатак — абавязаны тварыць цуды. Іначай як чарадзействам не ўправішся.
Адзін з кальчужных торкнуў Рогача дрэўкам дзіды.
— Ну!
— Што я вам, раджу?
— Родзіш, — кажа зборшчык. — Не расплацішся — забяром дзяцей, калі ёсць.
— Гэта што ж, як у песні аб шыпшынніку?
Не жыць ім ля роднай хаты,
Не чуць ім мужыцкіх слоў:
Расці ім ля гордых палацаў,
Уцехаю быць для паноў.
— Тая песня забаронена ўказам каралевы, — кажа зборшчык.
— А што яшчэ не забаронена?
— Плаціць.
Рогач, ускіпеўшы, адрывае ад загарадзі жэрдку:
— Дык Госпадзі благаславі!
Жэрдка акрэсліла круг у паветры. Коннікі схапіліся за мячы.
— Андрэй! — чуцен адчайдушны лямант Дубраўкі.
Але пайшла ўжо калатня. Мільгае жэрдка. Іржуць і ўстаюць свячой коні. Упаў і ўторкнуўся ў зямлю меч. Пакаціўся па зямлі коннік. Размятаўшы і аглушыўшы ўсіх, Рогач выбіў з сядла зборшчыка. Занёс жэрдку.
— Сцеражыся, мужык, — хрыпіць той. — Не гняві каралевы. Мы — пярэднія. Цівун з гайдукамі — за намі.
— Блаславі, Божа!
Рогач апусціў жэрдку, узняў зноў.
— Памятай аб пякельных катлах, — хрыпіць акрываўлены зборшчык, губляючы прытомнасць.
Рогач устаў і захістаўся, быццам яго ўдарылі ў сэрца. Плыве перад яго вачыма твар зборшчыка, твар лесавічка, рунь, засыпаная снегам, зноў лесавічок, які бязгучна кажа нейкія словы і зларадна ўсміхаецца.
Дубраўка падбягае да Рогача, з жахам глядзіць на нерухомага зборшчыка, на злоснае, зусім незнаёмае аблічча мужа.
— Катлы, — кажа ён, усміхаючыся жорсткай і халоднай усмешкай.
З пушчы далятае далёкі гук рога.
— Яны, — Дубраўка ў страшэннай трывозе прыціскаецца да Рогача. — Ён жа казаў.
— Катлы, — кажа Рогач.
— Апрытомней! — амаль крычыць яна. — Бяжы!
Рогач глядзіць на яе халоднымі, бяспамятнымі вачыма.
— Катлы.
— Уцякай жа, уцякай.
На імгненне пробліск мяккасці і дабрыні мільгнуў у ягоных вачах.
— Бяжым, — кажа ён.
На ўзлессе вывальваецца атрад коннікаў.
— Бяжы, я не паспею. Бяжы, мужанёк, — голас яе здзічэў.
Твар Рогача зноў халодны.
Коннікі прыпускаюць да хаты рыссю.
І тады Рогач, акінуўшы Дубраўку чужым позіркам, чуйдух бяжыць да лесу.
Яна зрабіла за ім крок, другі, упала на калені, пацягнулася за ім і звалілася ніц.

***

Бяжыць лесам Рогач. Твар дзікі. Галіны хвошчуць яму ў вочы. …Выбег з лесу. Стаў. На вачах павуцінне. Здымае яго пальцамі… Пайшоў дарогай… Адышоў даволі далёка і зноў спыніўся. Некалькі тактаў народнай «Балады аб шыпшынніку» ціха прагучалі ў яго вушах.
Твар Рогача такі, быццам ён імкнецца нешта ўспомніць.
— Вясна… І зноў вясна… А што было між імі? Раней — пекла, гэта вясна… А што пасля яго?.. Чыесьці добрыя вочы… Чые? Нехта прасіў пайсці… Куды пайсці?.. Да каралевы, вядома… Але дзе я мог бачыць яе і хто быў тады са мной?.. Я стаяў на кургане і трымаў зайца… Для каго?.. Прасіла ўцякаць… Повад… Для чаго повад?.. Для чаго?
Ён трэ лоб. Потым, скалануўшы галавою і так нічога і не прыпомніўшы, ідзе дарогай.

***

Вясна. Шуміць трава на бясконцых паплавах. Рогач ідзе проста па траве, па золаце купраслепу.
Самотныя белыя званіцы над рэкамі. Жаўрукі звіняць у небе.
— Ці-у, ці-у, — пераймае іх чалавек у вопратцы вандроўнага шкаляра.
Спускаючыся з узгорка, Андрэй перакуліўся цераз галаву, лежачы, пажаваў некалькі былак.
…Ён стаіць над ракою. Абшар!
— Гэ-э-эй! — крычыць ён.
Прабіўшыся праз зарасці квітучай вішні на месцы зруйнаванага хутара, ён усё далей ідзе дарогай. І над светам гучыць яго лікуючая песня:
Завялося чамусьці папамі,
Што вялікі, як неба, грэх
Нашы дзецi i наша каханне,
Сонца, песні, кветкі і смех.
Я хацеў бы спытаць кардынала,
Як на свеце з’явiўся б ён сам,
Калі б Ева яблык не рвала
І калі б разгубіўся Адам?
Рыўцом расчыніўшы дзверы, ён уваходзіць у карчму пры дарозе. Замружыў вочы ад раптоўнай, пасля сонца, паўцемры.
— Што, сынок, вясна вочы крадзе? — пытае карчмар.
Ён стаіць ля каміна, круціць на пожагу курэй.
— Крадзе, — кажа Рогач. — Дайце мо пад’есці.
— Грошы на стол.
— Грошы? Гэта… — Рогач у поўным непаразуменні.
— Пашукай, пашукай па кішэнях.
Рогач машынальна лезе ў кішэню і, сам здзіўляючыся, дастае прыгаршчу манет.
Карчмар ахнуў і забегаў, накрываючы на стол. Рогач сеў, глядзіць у агонь. І зноў танцуючыя языкі агню прымусілі яго пакутліва зморшчыць лоб, успамінаючы нешта.
…Карчмар накрывае на стол і балбоча языком несціхана:
— Начаваць бы я вам сёння не раіў. Вядома, мне ў страту, але я люблю добрых людзей. Сёння прыехала доказная інквізіцыя. Ловіць ведзьмаў. Лепей спаць пад стогам, чым поруч з імі. Калі ёсць грошы — ніколі не спі поруч з судом і царквою.
— Дзе інквізіцыя? — пытае Рогач.
— Паўсюль, дзе яе не чакаюць. Мы не чакалі, і вось вам… Ён паказвае ў акно.
…За акном, пад дубам, стаіць стол, лавы. За сталом свяшчэнны суд доказнай інквізіцыі. Перад імі звязаная жанчына, бледная, вельмі маладая.
Рогач адчыняе акно. Выразна далятаюць да яго словы.
— Далей, — кажа галоўны радца, падстрыжаны ў скобку.
— Якая ж мая віна? — кажа жанчына. — Пакуль не давялі, мяне нельга назваць ведзьмай.
— Усе гэтыя прэзумпцыі аб невінаватасці — трызненне сабачае, — кажа пісец. — У нас, дзякаваць Богу, дэмакратыя, свабодная ініцыятыва і роўнасць усіх перад кастром.
На грубаватым, мужыцкім твары радцы важнасць.
— Прывядзіце сведку.
Два гайдукі падводзяць тоўстую бабу.
— Так яе, галубачку, — яшчэ здалёк крычыць яна. — Агеньчыкам яе.
— Ды вы паглядзіце, — кажа падсудная, — яна на нагах не стаіць. І так ужо месяц.
Гайдукі паспрабавалі былі адпусціць сведку, але адразу ж адмовіліся ад свайго намеру.
— Э, не, — лямантуе баба, — ты мяне віном не папікай! Гаспадарава справа — карчомная!
— Дык вось, — кажа радца, — ад маетнасці пакаранага смерцю вам ідзе трэцяя частка. Кляніцеся казаць праўду, і толькі праўду.
— Ды бацюхна, літасцівец. Яшчэ і праўду не казаць. Іду гэта я ад кума ноччу. Іду цераз бур’ян… І раптам гэтая — ну ледзь не на галаву мне наступіла. Ідзе ў адной сарочцы, з даёнкай.
— Нашто? — акругліўшы ад жаху вочы, пытае радца.
— Справа вядомая… ік!.. Каровы чужыя даіць. У іх ад гэтага малако знікае. І ў маёй знікла… Яна… расу ўкрала. Расы ў тую раніцу не было. Памята-аю, да раніцы як аслупянелая ў бур’яне ляжала!
— Ты больш пі, — кажа жанчына. — Тады карова зусім здохне.
— Маўчы, — прарывае радца. — Суд прысуджае цябе за вядзьмарства да страты без праліцця крыві з канфіскацыяй маетнасці.
— Калі?
— Заўтра на досвітку.
— Добра, — апускае галаву жанчына. — Можа, за ноч я вымалю бліскавіцу на вашы галовы.
Гайдукі вядуць сведку прэч. Яна цягнецца нагамі па зямлі.

***

Ноч. У карчме яшчэ сядзяць і п’юць. Тут сяляне, некалькі шляхціцаў. Глядзіць у агонь і думае аб чымсьці Рогач.
І раптам за вокнамі дзікі шум і гвалт. Закідаўся карчмар, трывога на тварах наведвальнікаў.
Дзверы з трэскам расчыняюцца, і ў карчму ўвальваецца п’яная хеўра: тры чалавекі ў багатых адзеннях. Усе яны ледзь мажаху.
Чацвёртага яны цягнуць за рукі. Кідаюць, як бервяно, на адно з крэслаў, сядаюць поруч са сталом Рогача.
— Карчмар, віна.
— Зараз.
Нехта ляпае п’янага па спіне. З пагардаю глядзіць на гэта Рогач.
— Што ўтаропіўся? — крычыць яму другі п’яны. — Клісцірная морда.
Ён спрытна кідае на стол Рогача воцатніцу, збівае ёю на падлогу бутэльку віна.
Твар Рогача абыякавы.
— Не звязвайцеся, — шэпча карчмар, праносячы да стала п’янюг віно.
— Першыя ў гонары, першыя і ў свінстве, — кажа Рогач.
П’яны ляпае «мерцвяка» па плячы, падымае за валасы яго галаву.
— Гэта наш фурман, — груба жартуе ён. — Яму не давайце.
— Які ж гэта фурман? — халодна кажа Рогач. — Гэта гаспадар Іван.
— Раз пры каралеве, раз лейцы ў руках — значыць, фурман. Не палохайся, давязе куды трэба.
Гаспадар Іван рохкнуў у сне.
Рогач кажа холадна:
— Цяпер я разумею, чаму папуасы называюць чалавека «свіннёй без шчэці».
Тое, што ён сказаў, не адразу даходзіць да прытомнасці п’яных.
— Гэта якія папуасы?
— Чорныя.
— Варта! — лямантуе раптам адзін з п’яных. — Хапайце яго, ён нейкіх папуасаў успамінае!

***

Раніца. Шэрае святло прабіваецца ў акенца каменнага мяшка, у якім сядзіць Рогач. Ён не спіць. Думае. І раптам гукі царкоўных спеваў перарываюць хаду яго думак.
— Дзень гневу, дзень слёз, дзень велічы і горычы, — спяваюць ангельскія галасы. Яшчэ нічога не разумеючы, ён падымаецца на ногі і раптам бачыць слуп чорнага густога дыму, што ўстае наводдаль, за акном.
Пашыранымі вачыма ён глядзіць на яго, а потым пачынае шалёна тарабаніць у дзверы камеры… Не адчынаюць… І тут ён бачыць на пальцы зусім забыты ім пярсцёнак з ізумрудам…
— Пусціце! Пусціце! У мяне пярсцёнак каралевы.
Ён калоціцца аб дзверы ўсім целам.

***

І вось ён стаіць перад сінедрыёнам, пад тым самым дрэвам. Трошкі ўбаку дымеюць галавешкі пад абгарэлым слупом.
— Дзе ён? — пытае радца.
— Вось, — торкае яму пярсцёнкам пад нос Рогач.
Радца апускаецца на калені, цалуе пярсцёнак і ўстае.
— Каб мы ведалі, — вочы яго бегаюць. — Ідзіце проста ў палац… Даруйце.
— А жанчына?
— Пан Бог возьме яе ў сваё лона.
Радцы мехавата стаяць вакол. …І раптам праз натоўп праштурхоўваецца надоешная баба. Толькі цяпер яна цвярозая.
— Бацюхна! — з лямантам падае яна ніц. — Грэшная! Сп’яна агаварыла! Не бачыла я нічога! Загадайце адмяніць!
Радцы глядзяць адзін на аднаго. На тоўстых мордах непаразуменне. Ім застаецца зрабіць адно. І яны гэта робяць. Усе адразу. Яны ўдараюць сябе па крыссях:
— Вось табе на!

***

Гук рога адбіўся пад сурова-пачварнымі каменнымі вежамі замка. Узнёслыя ў неба камяніцы, зубцы, магутныя аркады.
…З бразгатам апускаецца пад’ёмны мост.
— Чалавек з пярсцёнкам каралевы! Чалавек з пярсёнкам! Чалавек! — гучаць галасы нябачных вартаўнікоў.
Малюсенькі Рогач ідзе ўнутраным дваром да ўвахода ў палац.

***

Вялізная змрочная зала ў палацы. Нават ззянне сотняў свечак не робіць яе прытульнай. Ля калон два стракатыя ланцужкі прыдворных. Каралевы яшчэ няма.
Да Рогача, што стаіць непадалёку ад трона, падыходзіць мужчына з доўгімі сівеючымі валасамі, апрануты ў грубае сукно.
— Гэта ты прыйшоў з пярсцёнкам каралевы?
— Але.
— Нашто яна дала яго табе?
— Не ведаю.
— Даўно дала?
— Дзесяць месяцаў таму.
— Ты не спяшаўся і, магчыма, раскаешся ў гэтым. Гэтае адроддзе Беліяла не шкадуе людзей і нікому не дае літасці.
— Я нікога не баюся.
Чалавек з цікавасцю аглядзеў Рогача.
— Гэта радасць, — кажа ён. — І, калі гэта так, мы будзем блізкія.
— Хто ты?
— Я Пётр-прапаведнік… Пётр-прадракальнік…
— Поп? — з жахам адхіснуўся Рогач.
— Не, я ненавіджу папоў.
— А я іх баюся.
Фанфары ўспаролі цішыню. Мядзведжымі галасамі зараўлі дуды.
— Каралева Агата!
Каралева ідзе паперадзе ўсіх прыдворных. Твар непранікальна горды, закамянелы ва ўладнасці.
«На каго ж яна падобная? Чые гэта глыбокія вочы? » — думае Рогач.
— Сёння пакаралі смерцю трох, — кажа Пётр. — Як усялякая жанчына, яна створана для шчасця. А яна, замест таго, сячэ галовы.
Ён гаворыць гэта голасна, і суседзі адыходзяць ад яго. Скора вакол яго і Рогача — пустэча.
Каралева зраўнавалася з імі. Рогач устаў на адно калена.
— Прыпадаю да ног тваіх, каралева Агата.
Яна ўгледзелася, пазнала. Але адразу ж лягла ў краёчку рота жорсткая складка.
— Ты хто?
— Вы забылі мяне?
— Вялікія нічога не забываюць. Яны проста часам не парупяцца, каб памятаць.
— Я стаяў на кургане…
— А-а. Доўга ж ты ішоў… заячы злодзей.
І яна праходзіць паўз яго. Гаспадар Іван груба адсоўвае Рогача з дарогі астатніх.
— Бачыў — кажа Пётр.
— Бачыў, — змрочна адказвае Рогач.
Прыдворныя праходзяць паўз іх. Праходзіць маладзенькая жанчына, малітоўна ўзняўшы да неба празрыстыя вочы.
— Гаспадыня Гальшка з Оштарпа, — кажа Пётр.
— Якія нявінныя вочы.
— Яшчэ б… Святая кабыла.
Праходзіць магнат П’янда з Чапяліна. Падміргвае Рогачу:
— Хто позна прыходзіць — косткі знаходзіць… Прывітанне, Рогач… Твая думка аб нейтроннай бомбе?
Рогач плюнуў.
Старая жанчына праходзіць паўз Рогача. На вуснах яе непрыкметна пажадлівая ўсмешка. Праходзячы, яна ўпускае хусцінку. Рогач паціскае плячыма і адварочваецца. Адразу ж некалькі маладых прыдворных кідаюцца да хусцінкі і, завалодаўшы ёю, учацвярых падносяць жанчыне.
— Хто гэта? — пытае Рогач.
— Гаспадыня Аглая з Камянца. Вельмi ў сiле пры двары. Ты прыдбаў сабе другога небяспечнага ворага.
Рогач яўна ўз’юшаны.
— Зараз я прыдбаю сабе і трэцяга.
І ён рашуча накіроўваецца да гаспадара Івана.
— Ты штурхнуў мяне. Прасі прабачэння.
— Што-о?
Зала сціхла. Гледзячы на пагардлівы твар Івана, Рогач бязгучна шэпча нейкія словы.
Гаспадар Іван заносіць над ім руку. Твар яго чырванее, ён страшны. Іван хоча крыкнуць нешта, але нечакана з яго вуснаў вырываецца няўмела хрыплае, як у маладога пеўня:
— Пі-куррр! Кекерыке!
Ашаломлены гэтым, ён пакутліва намагаецца сказаць нешта. І тут палілося:
— Куд-куд-куды-ы! Бя-я! Ме-ке-ке! Бу-у! — Ён бучыць басам, як бугай, што толькі-толькі прачнуўся. — Гаў! Гаў! І-га-га!
Усё гэта так натуральна, што ўсе прыгаломшаны, а Іван болей за ўсіх. Ён хоча спыніцца, але не можа.
— Раніца ў вёсцы, — каменціруе Рогач.
— Уся худоба ў наяўнасці, — кажа Пётр. — Шчасліўцы! Гэта, мабыць, не ў нас.
— І-га-га! — лямантуе Іван.
Не ў змозе справіцца са сваімі рукамі, ён стукае кулаком сабе па лобе. Гук выходзіць як ад удару ў аконнае шкло.
— Гарпіна, сёння на лён, — басіць ён не сваім голасам.
У зале ўзарвалася цішыня. Ураганам выбухнуў агульны рогат.
— То-та ж, — кажа Рогач, — не звязвайся са мною, пашкадуеш.
Агата глядзіць на прыўкраснага ў гневе шкаляра. Яна ўсё яшчэ злуецца, але ў голасе застаўся толькі налёт помслівасці.
— Добра.
— Ён чарадзей! — лямантуе Іван, атрымаўшы нарэшце голас.
— Ён чарадзей, а ты блазен, — кажа яму каралева. — І дурань да таго ж.
І кажа Рогачу:
— Ты нядрэнна смяшыш людзей. Цяпер ты будзеш стаяць ля дзвярэй маёй апачывальні. Ідзі, атрымай зброю.
— Гэтай зброі яму не пазычаць, — кажа дзёрзка П’янда.
— Ён будзе стаяць не ў апачывальні, а ля яе дзвярэй, — злосна кажа Агата.
— Гэта нядрэнны спосаб пазнаёміць яго з тваёй дзяржавай.
— П’янда…
— У вас быў выпадак пераканацца, што я закляты, — добразычліва кажа П’янда.
— Але, сякера зламалася аб тваю шыю. Але я магу загадаць, каб яе насталілі лепей.
— Няхай ужо, — саступае ён.
І тут заўзятыя лісліўцы кідаюцца да Рогача, бяруць яго пад пах і пачынаюць шчабятаць нешта.

***

Ля дзвярэй залы ватажка пажоў, схаваўшыся за спінамі прыдворных, гуляе ў косці. Сярод іх паж Ольда. Ён прайграе.
— Твой апошні шанс, — кажа яму паж-завадатар.
Ольда кінуў косці. Трыумфуючы, выпраміўся.
— Пятнаццаць. Лічы, што я выйграў.
— Пачакай, — супернік меча косці і знішчальна кажа: — Шаснаццаць.
— Не можа быць. Гэта ж раз у дзесяць гадоў.
— Можа быць… Здымай нагавіцы.
— Тут?!
— Але.
— Нядобра, хлопцы.
— Нядобра не аддаваць пройгрышу.
Ольда агледзеўся. І раптам разгублены выраз знікае з яго аблічча.
— Калі вы пакінеце мне порткі, я пакажу вам тое, чаго вы ніколі не бачылі.
— Што?
— Я адразу ж пайду і паляпаю каралеву па тым месцы, дзе спіна перастае звацца спінай.
— Брэшаш.
— Хай мяне пярун шасне на божае нараджэнне.
— Добра.
Морда ў Ольды хітрая. Ён уздыхае і ідзе да каралевы, абкружанай прыдворнымі.
— Чорт бы яго ўзяў, — кажа завадатар. — Бадай што яго ўкароцяць.

***

Ольда падыходзіць да каралевы.
— Тысячы разоў прашу вашага прабачэння, бенісіма. Няварты ўзняць вачэй.
— Што такое? — пытае яна.
Ён нагінаецца да яе і шэпча:
— Вы забралі шлейфам пабелку са сцяны. Дазвольце дакрануцца.
І ён пяшчотна стрэсвае неіснуючую пабелку.

***

Пажы ля дзвярэй не чуюць слоў, але бачаць, як Ольда паляпвае каралеву.
Завадатар у жаху заплюшчвае вочы.
— Укароцяць, — кажа ён.

***

Каралева ўважліва глядзіць на Ольда. Зразумела яго па-свойму.
— Дзякуй, мілы… Можаш сесці ля маіх ног.
І яна бярэ яго за падбародак.

***

Пажы бачаць гэта, бачаць, як Ольда, трыумфуючы, сядае ля ног каралевы.
— Ну і ну, — кажа нехта.
— Гэны, мабыць, далёка пайдзе, — кажа завадатар.

***

Каралева пяшчотна гладзіць Ольда па галаве, і ў таго дрыжаць доўгія веі.
— Бенісіма1
Раз’юшваецца, гледзячы на гэта, гаспадар Іван.
— Ён шчанюк, каралева.
Тая, незадаволеная ганьбай Івана, вар’юе з яго:
— Ён надзвычай гожы. Ён… як анёл са старой фрэскі. Глядзі, якія ў яго вочы… і валасы… І голас, як у анёла… Праўда, Іван?
І той, хаця ўвесь кіпіць, адказвае:
— Так… праўда.
— Ну вось, — дабівае яна яго. — Добра, што ты згодзен са мной… Ольда, ты ж можаш праспяваць для мяне старую баладу?
— Калі?
— Адразу ж пасля прыёму.
— Так, — голас яго абарваўся.
Для яго зараз нікога няма. Ён глядзіць на яе такімі вачыма, што гаспадар Іван упускае меч.
Меч забразгатаў на мармуровай падлозе, парушыўшы мёртвую цішыню. Іван павярнуўся, ідзе да дзвярэй. І, наўздагон яму, каралева з усмешкай:
— Пастаў новага найміта на варту. Я не хачу, каб анёлу перашкодзілі спяваць.

***

Рогач стаіць ля дзвярэй апачывальні. Паморшчыўся, пачуўшы за дзвярыма музыку. Салодка зайграла лютня.

***

У апачывальні каралева і Ольда. Яна сядзіць на дыване ля каміна. Спіна на цвёрдай падушцы. Ольда перабірае струны і глядзіць на яе.
— Прыляж тут, каля ног, — голас яе гучыць, як музыка.
Ён лёг, паклаўшы галаву на дыван ля яе ног.
— Пакладзі яе сюды, так табе будзе зручней… Дык спявай… Ну…
Ольда спявае:
Меня с Востока, где царит невыносимый зной.
Прохлада ваших губ манит вернуться в край родной.
Женой мне верной были вы, хранили свой обет,
И моего подарка вам прекрасней в мире нет.
Яна нахіляецца. Пасма яе валасоў падае на шчаку Ольда.
— Што ж ён прывёз ёй? Што прывёз граф Цібе дэ Шампань?
Голас Ольда дрыжыць:
Щепу от божьего креста, святыню из святынь?
Или в железной клетке льва, хозяина пустынь?
Не можа быць! Няўжо льва?
Не. Ён прынёс другое. «Он нес свой шлем, а в шлеме куст дамасских белых роз».
Анёл… Нашто?
Голас Ольда перарываецца, слабнучы:
Эй, латы снять с меня: пора стряхнуть походов прах.
Я заслужил свой рай земной и рай на небесах.
Меж роз я буду пировать, меж роз внушать любовь.
Меж роз умру и оживу для вечной жизни вновь.
Яна сіхляецца і цалуе яго. У непрытомнасці ён абдымае яе калені.

***

Рогач ля дзвярэй са скрухаю ўздыхнуў. Пакруціў галавою.
— А кажуць, ведзьмы…
Да яго падыходзіць хлопчык год пяці з разумнымі шэрымі вачыма.
— Ты новы? Я не бачыў цябе?
— Так… А ты прынц?
— Але, я сын сваёй маці. Яна ў мяне харошая. Я пайду да яе?
— Не варта, — ніякава кажа Рогач. — Адыдзем лепей да балкона. Я пакажу табе меч.
Яны ідуць да дзвярэй на балкон. Рогач пяшчотна абдымае прынца.
— Ты ж не просты салдат? — пытае прынц. — Ты вучоны… Мой доктар вельмі вучоны.
— Так, калісьці я быў вучоным. А цяпер бачу, што нічога не ведаю, а свет страшны.
— Што ты, у свеце ўсе добрыя.
Рогач апускае вочы.
— Так…
— Ты паедзеш са мною заўтра ў ад’яздное поле. Я ўжо скачу вярхом.
— Вядома… А зараз ідзі… Ідзі, родны…
Хлопчык пагладзіў яго руку, пайшоў.
Рогач ніякавата думае:
«Добры парастак… Божа, за што?!»

***

Ольда цалуе ступні гаспадыні. Веі яго мокрыя ад слёз.
— Што ты, — кажа яна, — пакінь. Мы яшчэ сустрэнемся з табой.
— Бенісіма… дзівіна.

***

І адразу дзікі выбух рогату, грубых галасоў, звону. У банкетнай зале ідзе оргія. Усе ўжо добра п’яныя. Нехта ляжыць пад сталом разам з хортымі. Жанчына прабягае па стале, і яе спрабуюць схапіць за ногі.
Музыка грубая, рэзкая.
Рогач стаіць ля дзвярэй з сякерай. Няўхвальна сочыць за тым, што адбываецца. Ольда здалёк з нянавісцю глядзіць на гаспадара Івана, які ціха размаўляе з каралевай:
— Хіба можна мучыць мяне? Я не вінаваты, што закрычаў пеўнем. Гэта было насланнё… Два дні як ты з ім. А што ён для цябе, гэты пеўнік?
Яна ўсміхаецца сляпучай халоднай усмешкай. Маўчыць.
— Што ты хочаш, каб я зрабіў? Хочаш, увайду ў клетку з мядзведзем? Хочаш, зламаю шыю быку?
— Кукарэкні. Ты ж умееш, ты ж не той пеўнік.
— Не ўмею. Хрыстом клянуся, не ўмею.
Агата абвяла позіркам стол. Спаймала смутны, журботны погляд Ольда. Адразу трывожнымі сталі вочы, а на вуснах з’явілася непахвальная ўсмешка. Потым і вочы сталі, як у дзіцяці, што з цікаўнасці ламае цацку. Цяпер яна не глядзіць на Ольда, цяпер яна зноў глядзіць на стол, на п’яных.
— Бог мой… Ці то каралеўскі банкет, ці то загарадзь для свіней… Пойдзем адсюль, — ціха кажа яна Івану.
Сустракаецца позіркам з вачыма Ольда. Кажа яму:
— Збегай, прынясі мне амбру… Я забыла яе… Здаецца, у пакоі гаспадыні Аглаі.
Ольда, уздыхнуўшы, ідзе да дзвярэй.
— Ольда, — спыняе яго Рогач.
— Што такое? Пусці мяне хутчэй.
— Ты легкаверны…
Каля іх спыняецца П’янда.
— Рогач, — кажа ён, — памятай аб катлах… Ты яшчэ не пачаў.
Ён глядзіць у вочы Рогача страшнымі вачыма. І той апускае веі.
— Добра, — кажа ён.
— Пачні сёння ж.
— Добра, — здаецца Рогач. — Iдзi, Ольда, iдзi.
Той уходзіць.
— Каго шкадуеш? — кажа П’янда. — Яны не вартыя нават слоў. Усе.
— Што ж рабіць?
— Вучу злу.
— Іх наву-учыш, — кажа Рогач.
— Тым больш.
— Добра.
Каралева і гаспадар Іван ідуць да выхаду. У цішыні, што наступіла, заспявала музыка. Едка-пяшчотны матыў вычварна чаргуецца з удалым і роспачна-адчайным.
Снежны шрот насыпаецца ў комін.
Дзе жыццё?.. Дзе жыццё?
Напевы скрыпкі цыганскай,
Пекла страсці ўначы.
Кахайце жанчын сялянскіх,
Цалуйце вольных дзяўчын.
Хай свет гэты, злосны, панылы,
У першы буран зімой
Загіне ў халоднай магіле,
Пакінуўшы ложак мой.
Праходзячы праз Рогача, каралева з усмешкай кажа яму:
— За мной.
Рогач пакорліва ідзе следам.
І раптам, калі яны выйшлі, гучыць крык. Постаць Пятра-прадракальніка ўзнялася над оргіяй.
— У брыдоце пагразлі… Пусту быць табе, Вавілон. Пакіньце дамы! Пакіньце распусту! Нагія выходзьце на стагны прасіць у простых сэрцам даравання! Званітую вас з вуснаў сваіх.
Вельмі п’яны чалавек плача, хістаючы галавой:
— Наш грэх! Пагразлі мы ў брыдоце! Пагразлі.

***

Рогач стаіць ля дзвярэй апачывальні. Спахмурнеў, убачыўшы Ольда, што падбягае з флаконам:
— Дзе яна? Яна знікла кудысь. Тут?
— Не, яе тут няма.
— Пусці.
— Не магу. А раптам ты прынясеш атруту.
— Ёй?! Што ты кажаш?
Ён у адчаі глядзіць на Рогача.
— Яе нідзе няма. Што рабіць?!
— Нашто адчайвацца, — кажа Рогач. — Ты знойдзеш яе яшчэ калі-небудзь.
Ольда раптам закусіў губу:
— Гаспадар таксама знік… Пусці мяне… Пусці!!!
Ён у ярасці б’е флакон аб каменні, кідаецца на вартавога. Рогач бярэ яго за руку, сціскае і кажа ўладна:
— Пакінь! Хто мае ўладу над сэрцам? Тваё гарыць толькі таму, што яно маладое і кахае. Але гэта жахліва, калі такі, як ты, прылепіцца сэрцам да такой, як яна.
Ольда вызваляе руку і ўдарае Рогача па шчацэ.
— Не смей! — крычыць ён адчаянна. — Не смей!
Рогач сціснуў яму рукі.
— Я не пушчу цябе, — чаканіць ён. — Не пушчу для цябе ж самога. Ідзі.
Ён штурхнуў Ольда да выхаду.
— Добра, — кажа той, надумаўшы нешта. — Але я не дарую табе.
Ён уходзіць і непрыкметна хаваецца пад цяжкую штору. Вусны ягоныя дрыжаць. Ён намацвае рукою кінжал ля пояса.
…А перад Рогачам з’яўляецца на сцяне твар П’янды. Вусны магната варухнуліся:
— Гэта ўжо лепей.
— Мне брыдка.
— Нічога. Варта толькі пачаць. І потым, ты дрэнна ведаеш нават школьную логіку. Пачым ведаць, магчыма, ён сродак божага промыслу? Заб’е Агату або заколецца на яе вачах, змякчыўшы яе сэрца. Га? Усё суета сует і марнасць, і што варты нейкі адзін чалавек перад грамадскасцю?
— Мне брыдка. Халодна тут.
— Будзе халодна ўсё жыццё… І прытым, калі ты не выправішся, — табе давядзецца развітацца з навуковай кар’ерай. Мы не можам дапусціць, каб навуку рухаў наперад д’ябал з тваім светапоглядам.
Усміхнуўся:
— А для цябе падшукалі ўжо нават тэму дысертацыі. Цудоўная тэма: «Велічыня аптымальнага абсалютнага ціску ў катлаагрэгаце для прапарвання грэшнікаў».
— Але, — прыгнечана кажа Рогач. — Мне страшна тут. Я скараюся непазбежнаму.
П’янда знікае, пачуўшы рып дзвярэй. З пакоя выходзяць Агата і Іван. Яна смяецца…
…Адчайныя вочы Ольда за шторай.
Адкінуўшы яе, ён кідаецца на гаспадара Івана з аголеным кінжалам:
— Апаганшчык! Нягоднік!
Рогач паспявае перахапіць яго руку.
— Пусці, — крычыць Ольда. — Пусці, д’ябал!
— Кінь кінжал, — голас Агаты страшны. — Пры мне агаліць зброю?
Рукі Ольда дрыжаць. Ён бязвольна выпускае кінжал з рукі.
Падае кінжал.
У каралевы пацёпваецца мускул над пераноссем. Паядынак вачэй паміж ёй і Ольда. Ольда апускае вочы. І тады каралева кідае яму:
— Шчанюк! Вазьмі яго, Рогач, аддай варце.
Рогач глядзіць на яе, на Ольда. Хацеў быў кінуць зброю. Але тут позірк яго падае на зласлівыя вочы гаспадара Івана, і ён вырашае.
— Добра.
Праступілі на хвіліну праз тоўшчу мура белыя вочы П’янды. Рогач не бачыць іх. А каралева, усміхаючыся, кажа яму:
— Будзеш галавой варты і камендантам, Рогач. Праўда была не мая.
— Узрадаваны тваёй зычлівасцю, каралева. Ты вельмі кагосьці нагадваеш мне. Я рады быць з табою. Нават калі ты злая.
— На знак маёй прыхільнасці я сёння вечарам пакажу табе цямніцы.

***

Вечар. Падземнай цямнiцай iдуць Агата i Рогач.
Невыразныя цені за кратамі. Часцей за ўсё яны сядзяць бязвольна, нічога, відаць, не разумеючы.
Твар Агаты спакойны, яна ўсміхаецца.
— Нашто іх трымаць? — пытае Рогач. — Бог адняў у іх розум.
— Хто там кажа пра Бога? — чутны голас з адной клеткі. — Няма Бога. Гэтая псіца і яе зграя забівалі яго кожны дзень… Тысячы год.
Рогач і Агата праходзяць далей.
— Вось табе і адказ, — кажа яна. — Гэтыя, бяспамятныя, таксама былі такія.
— Але ж яны ўжо болей не яны.
— І ты думаеш, я дарую? Косці тыя ж.
— Нашто гэта табе?
— Бог не добры. Бог часам забівае нават душы. Душы баязліўцаў, вар’ятаў, здраднікаў. Гэтыя яшчэ не сталі такімі. Кары не будзе, калі яны зберагуць свае душы. А што мне карысці ў адной іхняй шкуры? У адным іхнім тленным мясе і ў адным вартым жалю жыцці?.. Няхай кожны збаіцца, пракляне свае думкі і пазбавіцца іх, здрадзіць самому сабе. Няхай аддадуць мне і сваё вечнае жыццё.
— І тады?
— Тады ўзлікуюць усе. Таму што я — меч Бога.
Рогач здрыгануўся.
— Ну, — кажа яна, — супакойся. Да нас яшчэ даляціць падводны звон.
І ён, цьмяна ўспамінаючы нешта, схіляецца і цалуе яе руку.

***

Яны адчыняюць дзверы ў апошняе падзямелле, і на іхнія твары падаюць дрыготкія блікі агню.
Вочы Рогача пашырыліся…
…Ён убачыў стол і членаў галоўнай доказнай інквізіцыі за ім. Мігатлівае святло падае на іхнія твары знізу. Чорныя цені трапечуць, вырастаючы ў вачаніцах.
Каралева і Рогач сядаюць убаку, ля вялізнай жароўні. Рогач кладзе рукі амаль у агонь.
А ў агні распальваюцца, мігацяць шчыпцы.
— Раб Божы Ольда Мілашэвіч з Вяверыц, — гучыць голас галавы сінедрыёна. — Адказвай па абвінавачванню ў нападзе на каралеву з кінжалам у руцэ.
— Я не нападаў на яе, — чутны цвёрды голас Ольда. — Я кахаю яе.
Рука бярэ шчыпцы з жароўні.
— Напярэдадні вайны, — кажа галава, — у час страшэннай небяспекі для радзімы, у часіну, калі нашы шэрагі павінны быць чыстымі ад брыдоты, як ніколі, ты замысліў забіць каралеву і яе палкаводца. З меркаванняў дзяржаўнай бяспекі ты будзеш падвергнуты допыту з пострахам.
Зараўло полымя.
— Я кахаю яе.
У вачах каралевы пільная цікаўнасць.
— Якія былі карэнні твайго зламыснення? — пытае галава.
Толькі тут мы бачым распаленае на бервяне цела Ольда: грудзі, шыю і прыгожую галаву.
— Я кахаю яе, — кажа ён, як закляцце.
— Наступнай гадзіны допыту вы не вытрымаеце… Не хлусіце перад госпадам. Сазнайцеся, што вы лазутчык.
— Я кахаю яе.
— Пачынайце, кат.
Зарыпела бервяно ляжачага прэнга. Страшна напружыліся мускулы на голых грудзях.
— Вораг усіх беларусцаў з існымі, — вымаўляе галава традыцыйную формулу, — адказвай.
Праз рыпенне прэнга гучыць голас:
— Я кахаю яе. Кахаю. Кахаю.
Каралева глядзіць на Рогача. У яго вачах асуджэнне.
— Даволі, — кажа яна і, глянуўшы на твар Ольда, дабаўляе: — Кончыце.
Рогач усё яшчэ суровы.
— Я даю амністыю і тым, у сутарэнні… Кончыце ўсіх.
Ольда прыўзняў галаву:
— Дзякуй табе… Ты дала мне шчасце… Я памру ад тваіх рук.

***

і Агата выходзяць з сутарэння сінедрыёна ў падземную турму.
— Ён быў усё ж вельмі пяшчотны, — кажа яна. — І добра памёр.
Рогач паглядзеў на яе непаразумелымі вачыма. Павагаўся.
— А… якой вы думкі пра «Баладу аб салдаце» Чухрая? — падазрона пытае ён.
Але вочы каралевы непарушна чыстыя:
— Не чула аб такім жанглёру. І балады гэтай не чула. Чула балады аб Ганне Вялікай, аб лебедзях святога Юрыя. А за баладу аб Петрусю нават павесіла жанглёра… Хлусня на правячыя класы.
Д’ябал паціснуў плячыма. Паўза.
— Нашто вы забілі Ольда?
— Хачу, каб вы не злавалі на мяне.
— Нашто?
— Яны не павінны сварыцца, павінны быць прыхільнымі адзін да аднаго.
— Чаму?
— Таму што фавор і апала не залежаць ад іх. Тут ёсць адзін закон… мой. А другіх няма. Ні божых, ні чалавечых.
— На самай справе будзе вайна?
— Так.
— Хто збіраецца напасці?
— Гм… агрэсар не той, хто нападае, а той, хто думае аб агрэсіі. А яны ўсе думаюць аб ёй.
Рогач кашлянуў:
— Цэнзар Сатаны неяк сказаў, што ў прышодшага ў палітыку Бог адбірае розум.
— А ён ёсць у каго-небудзь, розум?

***

Мільгае лампада. Пётр-прадракальнік водзіць пяром у вялізнай кнізе.
«Розуму не было, — піша ён. — Кожны баяўся суседа, баяўся сяброў, баяўся сканчэння свету. Кожны быў падобны чалавеку, які не знімае кальчугі, нават лежачы з каханай. Баяліся Хрыста і яўрэяў, праўды і яснасці, кніг і пораху. Сапраўды сказана ў дрэўніх: краіны ў перыяд росквіту раджаюць вялікіх паэтаў, герояў і каханкаў, а ў перыяд заняпаду — пыл і шмат начальства… Засядала Рада па раззбраенню і, — мы потым даведаліся аб гэтым, — ваенная Рада… Адначасова».

***

Па тракце імчыць карэта, запрэжаная наўсцяж. У карэце гаспадар Іван, магнат П’янда і Рогач. У Рогача вельмі вальяжны выгляд чалавека, які робіць поспехі: адзенне з парчы, пальцы ўнізаны пярсцёнкамі.
— Я радуюся, што мы ў Радзе па раззбраенню, — кажа ён.
— Яшчэ б, — усміхаецца П’янда, — раззбраенне і педыкюр — гэта шляхі да агульнага дабра.
— А вайна — грамадская гігіена, — паважна кажа Іван яўна чужыя словы.
— І гэта верна, — кажа П’янда. — Усё верна.
— У нас маса рэсурсаў для вайны, — кажа гаспадар. — Глядзіце.
Ён паказвае на дарожны знак з галавой каровы.
— Гэта азначае, што недзе ў акрузе ёсць карова.
…Карэта пад’язджае да палаца. У палацы два крылы.
— У гэтым крыле беларусы, — паказвае П’янда. — А ў гэтым — чарнарусы, дэйноўцы, літва, палешукі і іншая шваль… У цэнтральным будынку будзем засядаць.
Разглядвае ногці.
— Дарэчы, Рогач, — кажа ён, — вечарамі засядае ваенная Рада. Не забудзьцеся.
— Нашто, калі раззбраенне?
— Пара пацэм, пара бэлюм, — па жахлівай кухоннай латыні кажа П’янда.

***

Засядае рада па раззбраенню. Тронная зала поўная. Шум.
— А я прапаноўваю, — кажа ўзброены жэзлам спікера П’янда, — ураўнаваць сілы дзяржаў і, такім чынам, забяспечыць бяспеку.
— Як?! — гарлае дэлегат дэйноўскага княства.
— Вельмі проста. Вы павінны трымаць мільённую армію і пяць браніраваных крэйсераў.
— Дзе?! На нашых балотах?!
— Дзе хочаце. Але завесці абавязаны, іначай чарнарусы на вас нападуць.
— Што вы, — кажа ялейна дэлегат ад чарнарусаў, — як мы можам напасці, калі ў нас дзесяць тысяч мужчын?
— І ўсе пад ружжом, — падчапляе яго дэйновец.
Дэлегат палешукоў устае:
— Мы, як вядома, палешукі, а не чалавекі. Але нават мы разумеем, што паважаны спікер упаў у празмерны містыцызм, мяркуючы, што паўмільёна дэйноўцаў выставяць мільённую армію. Хіба што наймуць у другім месцы або ўступяць у кааліцыю з намі.
— Не хачу! — крычыць дэлегат невядомай краіны. — Цум тойфель! На непрыяцель трэпа страляць іс руш’ішка і пушэшка! Фот!
Агульны гнеўны крык перарывае словы агрэсара.
— Я думаю, — кажа спікер, — нам трэба спытаць князя царквы.
Усе згодна ківаюць галовамі.
Князь царквы, выжыўшы з розуму старац грознага выгляду, трасе галавою, успамінаючы нешта.
— Не саграшыш — не пакаешся, — успамінае нарэшце ён.
— Вось-вось, — узрадаваўся П’янда. — Не ўзброішся — не раззброішся. Як жа магчыма раззброіцца, не ўзброіўшыся папярэдне да зубоў?

***

Вечар таго самага дня. Засядае ваенная Рада каралеўства Агаты. У першым радзе — для пашаны і значнасці — сядзяць два заслужаныя генералы. Адзін з двума кастылямі, другі — з адным. Абодва відавочна мала разумеюць у тым, што адбываецца, і яшчэ менш чуюць. Затое на абодвух — сто ордэнаў і дзвесце гадоў. За імі сядзіць гаспадар Іван, а па абодва бакі ад яго — дзве мамкі.
— Неабходна яшчэ вырашыць, ваяваць ці не, — гарачыцца П’янда. — Эканамічная блакада таксама нядрэнна.
— Пра што гэта яны гавораць? — вельмі голасна пытае генерал з кастылём.
І адразу ж атрымоўвае непрыкметнага, але грунтоўнага выспятка ад Івана.
— Якая ж тут блакада, з нашай эканомікай, — кажа Рогач. — Хутчэй яны нас задушаць. Падумайце.
Цішыня. Усе думаюць. І тут зноў, яшчэ галасней, пытае ў суседа генерал з кастылём:
— Ты сёння сыраквашу піў?
— Не, сёння яшчэ не хадзіў, — адказвае той.
Першы генерал чуе трошкі лепей і таму абураецца:
— Сыраквашу, кажу, піў?
— Піў, піў, — узрадаваўся другі.
Выспятак. Другі. Абодва замаўкаюць.
— Сволачы, — кажа Іван. — Вось і ваюй з імі. Кастыль у гэтага д’ябла адзін, а прайграў, халера, аж два сражэнні.
Цяжкі роздум. І зноў голас. На гэты раз пытае другі:
— Кхе-кхе… Два сражэнні. Кажуць, ты страляцца хацеў?
— Я? Няхай лепей яны самі пастраляюцца.
— І ўсё ж вайна, — кажа Агата. — Іначай не выходзіць.
— Дык вось, хто за вайну? — пытае П’янда. — Вы — самыя старэйшыя, слаўныя ваякі. Першае слова — вам.
Але ваякі на гэты раз нічога не чуюць. Чарговы выспятак Івана. І тады, быццам апрытомнеўшы, абодва ўздымаюць рукі.
— Вайна… Вайна.
— Вырашана, — кажа П’янда, — вайна. І няхай балбочуць аб раззбраенні колькі хочуць.
— З імі не дамовіцеся, — кажа Рогач. — Але ўсё ж правучыць бы без вайны. Когда топчут твои поля — это плохо.
— Гэта верна, — кажа П’янда, — і таму пачаць павінны мы. Гэтыя агрэсары… як бо іх, Іван, га, Іван?
— Дэйноўцы.
— Во-во… гэтыя дэльноўцы бразгаюць зброяй. Мы ім пакажам. Ты як думаеш, Рогач?
— Трэба паказаць, — Рогач любуецца пярсцёнкамі. — Іначай яны адбяруць у нас усё. Але з вайною трэба пачакаць. У нас ані рэсурсаў, ані камандзіраў.
— Тады — за справу, — кажа П’янда, — галоўнакамандуючыя — гаспадар Падкова і Рогач.
— Чаму я? — ажывіўся Рогач.
— А калі аб гэтым папрашу цябе я? — усміхаецца яму Агата.
Рогач глядзіць на яе. На секунду ён бачыць на яе вуснах другую ўсмешку, чуе шум і ўдары сякеры. І адказвае на яе лісліва-абыякавы поціск. Усмешка знікла з вуснаў Агаты.
— Устань, магнат Андронік Рагінскі… Пасвячаю цябе ў рыцары.
Рогач схіляецца перад ёй.
Усмешка на вуснах П’янды.

***

Уначы Іван і Андронік праводзяць каралеву праз замкавы двор. Цемра. Толькі ў адным акне турэмнай вежы мільгае за кратамі агеньчык.
Агата азірнулася на будынак Рады раззбраення.
— Не супакоюся, пакуль не разнясу іх у пыл… Скора.
Андронік пазбягае яе вачэй. І тады яна набліжае да яго аблічча.
— Недзе сказана, — з вонкавай абыякавасцю кажа яна. — І я дам яму шчасце, якога не было на зямлі, а ён дасць мне за гэта бяссмерце.
Грудзі Рогача пашырыліся ў перарывістым уздыху.
…Развітаўшыся, ён адзін стаіць ля турэмнай вежы. І раптам у цішыні загучала простая, дурненькая песенька. З асветленага акна:
— Бегма, ратуемся, ружа,
Вясна мая, радасць мая!
— Вішню мне шкода, ясень мне шкода.
Бяжы, застануся я.
Рогач зморшчыў на хвіліну лоб. Але нічога не ўспомніў. Роўна нічога.

***

Пасяджэнне Рады па раззбраенню. Выступае П’янда.
— Зрабіўшы роўнымі сілы, мы давеку будзем у міры. Клянёмся.
— Так, — падхапіў дэйновец, — і леў ляжа поруч з агнцам.
Твары ва ўсіх урачыстыя. І раптам страшэнны выбух скалануў палац.
— Гэта вы! — крычыць П’янда.
Ён кідаецца да акон, што выходзяць на дэйноўскі бок будынка, адшморгвае штору…
…Крыла як не было. Струмені дыму цякуць з каменных нагрувашчванняў.
— Хавалі порах, — кажа П’янда. — Вось, палюбуйцеся.
Дэйноўскі дэлегат адшморгвае штору на акне з другога боку.
— Не, гэта вы палюбуйцеся.
Другое крыло таксама цалкавітая руіна, якая дыміцца.

***

Апачывальня каралевы. У ёй Агата, Рогач, П’янда і Іван.
— А я яшчэ сумняваўся, — кажа Рогач. — Я больш не веру ім. Калі яны так, дык я іх стакротна горш.
— Брава, — кажа П’янда. — Дзе возьмеш салдат?
— Я думаю, сялян пакуль браць не трэба. Няхай аруць. Салдат знойдзем.
— Як? — пытае Агата.
— Для такой вайны патрэбны мярзотнікі, — кажа П’янда.
— Мярзотнікаў, ды не знайсці, — кажа Рогач. — Шукайце ў цэрквах, сярод тых, хто моліцца. Хто шырэй за ўсіх хрысціцца, той, напэўна, і ёсць мярзотнік.
Каралева падсоўвае П’яндзе запіску.
— Не пярэч, а сялян усё ж вазьмі.
П’янда хітнуў галавой.
— Шукайце іх сярод заняпалых паноў, — кажа Рогач, — сярод хлуслівых паэтаў, сярод бяздарных багамазаў. Шукайце.

***

І вось вярбоўшчыкі ідуць па горадзе.
— Набор! Набор! За храбрасць — звонкае золата!

***

Выцягваюць з царквы на плошчу дзесяткі два мужчын.
— Перахрысціся! Годзен!
— Перахрысціся! Годзен!
— І гэты годзен. Бач, рот накшталт курынай дупкі.
— А ты куды?
— Годзен! Годзен!

***

На той самай плошчы паэт чытае са світка:
Слава це, каралева. Слава, шматмудрая!
Слава, для шчасця падданых народжаная!
— Годзен! — кідае вярбоўшчык.

***

На плошчы расстаўлены халсты і іконныя дошкі. Два вярбоўшчыкі і мастак спыняюцца ля карціны. На ёй — спляценне спіраляў і сетка, што нагадвае арматуру высотнага будынка. Там-сям — алыя і сінія плямы.
— Гэта недабудаваная царква ў Амбуазе. Праект Карбюзье, — кажа першы.
— Дурань. Гэта самагонны апарат, — кажа другі.
— Не можа быць, — здзіўляецца першы.
— А між тым гэта так. Годзен!
У шынку на плошчы, пад адкрытым небам, абедаюць людзі. Вярбоўшчыкі разглядаюць здалёк чалавека паскуднага выгляду. Чалавек яўна ведаў лепшыя часы.
— Глядзі, трымае нож у правай руцэ. Есць левай. Гэта аб нечым кажа.
— А можа, ён проста старызнік і ляўшун.
— Усё адно. Годзен!

***

І вось цэлы ланцуг завербаваных, ледзь прыкрыўшы сорам, рухаецца паўз прыёмную камісію, што сядзіць ва ўнутраным двары замка.
Морды такія, што ясна без слоў: рабаўніку пасля іх стагоддзя паўтара няма чаго будзе рабіць на дэйноўскай зямлі.
У камісіі Іван, П’янда, яшчэ некалькі чалавек і гаспадыня Аглая з Камянца.
— Цвет нацыі, — захапляецца П’янда, паглядаючы на рэкрутаў.
Іван ставіць вугалем на грудзі ў некаторых крыжы.
— Хрысталюбівае воінства, — замілаваўся П’янда.
Чутны словы:
— Нагнiся. Ай-я-яй! Пакажы пяткi. Добра будзе.
Чалавек з пяць, з адмечаных крыжам, адводзяць убок.
— Хлопцы, — звяртаецца да іх Іван, — вам пашанцавала. Гаспадыня Аглая з Камянца адабрала вас у свае целаахоўнікі.
Гаспадыня салодка ўсмiхаецца.
— Ваяваць вам не давядзецца, на перадавую пойдуць другія. Пенсія вялікая.
— Віват! — крычаць адмечаныя.
Крайні з іх паглядзеў на гаспадыню. Здрыгануўся.
— Ну не.
— Што ты, дурань? — кажа яму сусед.
— Лепей ужо на фронт. На вайне, кажуць, не ўсіх забіваюць.

***

Боты, боты, боты. На плошчы маршыруюць навабранцы, прыбраныя з гратэскнай ваяўнічай пышнасцю.
Грыміць марш. Званы цэркваў надрываюцца дзікім звонам. На чале калоны маршыруе генерал, жоўты, кашчавы, з вялікім вісячым пузам. На ягоным шаломе каласальны зялёны султан.
Два цэхавых старшыні глядзяць на яго.
— Глядзі , пятрушка, — кажа адзін. — І толькі што з грады.
— Пераможца носіць барвяныя пер’і, — кажа другі. — Скора гэтая пятрушка збарвавее.
Боты, боты. Хвацка маршыруюць боты.
Генерал запявае бравым голасам:
Каралева-матухна Сена-салома!
Зброю дае… Шанцавы інструмент!
Радзіма вялікая Куля-дура,
Кліча на бой. А штык — маладзец!
Ваяўнічыя навабранцы з гікам і прысвістам падхапілі песню.

***

Рогач заходзіць у залу пасяджэнняў ваеннай Рады… Усе ўжо ў зборы. Чакаюць яго.
— Дык вось, — устае Рогач на бочку, — пытанне аб вайне вырашана. Не вырашана толькі, на каго напасці.
— Нападзі на Смаленск, — раіць П’янда.
Рогачу вельмі дрэнна, але ён знаходзіць сілы для іроніі.
— А як тады мінскія прафесары будуць апраўдвацца перад гісторыяй? Не, нападзём…
Ён марудзіць. І тады Агата кажа пяшчотна:
— На Дэйноў.
У вачах яе столькі абяцання, што Рогач цяжка ўздыхнуў:
— Няхай ужо.
— Гэта дробязь, — кажа П’янда. — А вось як да іх прыдрацца? Яны адчуваюць сваю слабасць. Сядзяць, як мышы пад венікам.
— Гэта даручыце мне, — кажа Іван. — Заўтра пойдзем у пасольскі двор.
— Уяўляю, — кажа П’янда.
— Чаму ты пра мяне такой нізкай думкі?
— А хто пра цябе высокай думкі?
П’янда ўстае і расчыняе акно. У пакой урываецца гул з плошчы.
— Ты нават не ведаеш, што народ бунтуе, — кажа П’янда, — ты, наглядчык за парадкам. Пётр-прадракальнік пайшоў з палаца і баламуціць народ. Глядзі.
У глыбіні плошчы, далёка ўнізе, натоўп людзей.

***

Той самы натоўп, але зблізку. На бочцы стаіць Пётр-прадракальнік і, бліскаючы вачыма, вядзе прамову:
— Царква толькі што ўхваліла братазабойства. Вас вядуць, і вы не ведаеце куды. І што вы ведаеце наогул, авечкі, якія мараць аб райскай канюшыне?
— Якая яшчэ канюшына? — пытае цэхавы старшыня.
— Воўк пабачыў авечак, — кажа Пётр. — І задумаў загубіць не адну, але ўвесь статак. Ён падышоў да іх і сказаў, салодка ўсміхаючыся: «Вашы пастухі злыя, мізэрныя і скупыя ў вас пашы, аўчаркі цягаюць вас за курдзюкі, збіваючы ў кучу. Пранікніцеся верай, ідзіце за мной. Я адвяду вас на лугі, дзе расце райская канюшына. Яна расце ўлетку і зімой. І там няма пастухоў і нажа, а вечная вясёлка гарыць над лугамі».
— Добра, — уздыхнуў нехта.
— Але дойдзе туды, сказаў воўк, толькі той, хто моцны ў веры.
Паўза.
— І авечкі пайшлі за ім. Праз прорвы, і пушчы, і прадонні, дзе не было дня. І калі авечка пачынала стагнаць, воўк з’ядаў яе, разрываючы на часткі, каб яна не псавала астатніх… І казаў, з’ядаючы: «Чым скарэй памрэш, тым хутчэй райскую канюшыну знойдзеш».
У голасе Пятра прарывалася сухое рыданне.
— Чарада змяншалася, але затое яна мацнела духам… І калі воўк дажэр апошнюю авечку, ён аблізнуўся і сказаў: «Як многа карысці прыносіць мудрым байка аб райскай канюшыне».
Натоўп маўчыць. Потым нехта, крактануўшы, бярэцца за доўбню. І раптам гук рога праносіцца над галовамі. Усе павярнуліся. У перспектыве плошчы калона салдат. З тупатам яны рушаць на натоўп, які адступае ў вуліцу.

***

На дзвярах надпіс: «Дэйноўскі пасольскі двор». Гаспадар Іван з грукатам адчыняе дзверы нагой.
За ім, грукаючы зброяй, ідуць П’янда, Рогач, яшчэ некалькі чалавек.
…Увайшлі ў залу прыёмаў. Іх сустракае, нізка кланяючыся, пасол:
— Дарагія госці, калі ласка… Які гонар!
Ён яўна напалоханы. Падпіты Іван рухаецца проста на яго.
— Крэсла!
— Крэслы дарагім гасцям!
Усе расселіся. Гаспадар, разваліўшыся ў крэсле, кладзе ногі на скрыню з вярыцельнымі граматамі.
— Вы нарвецеся на ультыматум, — кажа ён. — Вашы салдаты нападаюць на мяжы на нашых.
— У нас няма салдат на мяжы. Мы іх адвялі, каб не раздражняць вашых мужных воінаў.
— Гм… гм… вашы канакрады ўгналі ў нас табун коней.
— Наадварот, калі дазволіце заўважыць, мы прыгналі вам у падарунак тры табуны.
Усе сядзяць прыгнечаныя. Пасол рассыпаецца дробным макам. Рогачу брыдка.
— Кінь, Падкова, — кажа ён. — Сорамна.
— Чаго яшчэ сорамна? Хіба з такімі малпамі можа быць сорамна? Яны думаюць напасці на нас…
— Так точна… Гэта вы праўдзіва мелі ласку заўважыць наконт малпаў. Хе-хе.
Правакацыя яўная не ўдаецца. П’янда ўсміхаецца. Гаварыць няма аб чым. Іван Падкова мацае наборную дошку стала.
— А гэта што?
— Слановая косць, вашаства.
І тут гаспадар знайшоўся. Вочы яго налілія крывёю. Ён знайшоў падставу. Ён гарлапаніць:
— Ага-а, сволачы! Слана замучылі! Ужо мы вам!
— Гэта не мы, гэта негры, — спрабуе выправіць становішча пасол.
— Ні-чо-га, і да неграў дабярэмся! Ах, сволачы! Слана! Добрага!
Ён з грукатам устае і кідае на стол меч.

***

І адразу ўдар звона балотнай царквы.
Драўляная, маленькая, яна стаіць сярод бязмежных чорных тарфяных балот. Коннік з «вогненнай віцай» у руцэ заскакаў ля цвінтара.
— Вайна! Набат!
Ён ляціць далей.
Стогнучы ўдар звона…
Рэдкія пасмы туману паўзуць па роўнядзі тарфяніку…
…да сяла, што стаіць на адхоне.
Абадраныя стрэхі. Дзіч.
І адразу ўзмывае ў неба страшная, на самых вышэйшых нотах, падобная на лямант песня:
А ўжо ж бяроза завіваецца,
Кароль на вайну сабіраецца.
Грукаюць дзверы. Ад хат, угору па адхоне, ідуць мужыкі з косамі і доўбнямі на плячах: рэдкія белыя кропкі на чорным торфе. Нахіленымі здаюцца на касагоры іхнiя постаці.
Галосіць баба, як ваўчыха, задзёршы галаву:
А ў каго сыны ёсць, дык высылайце,
А ў каго няма, дык хоць наймайце.
Мужыкі адрываюць ад сябе баб.
Разяўленыя, лямантуючыя бабскія раты… Візантыйскія, без слёз, вочы. На мяжы голасу, страшная, гучыць над тарфянікамі песня-галашэнне:
Загаласіла ўдовачка:
«Бед-на-я ма-а-я ты галовачка!!!»
Удар звона, як стогн… Хата на адзіноце… Белавалосы, зусім яшчэ малады гаспадар выходзіць з яе, развітваючыся з жонкай.
…Туманная вялізная постаць баявога дудара ўзнікае над імі. Ён раздзьмухвае мяхі, сурова глядзяць вочы, вузкія вусны вядуць баявую песню. Постаць валыншчыка то з’яўляецца, то знікае там, дзе гэта трэба.
Сцягі лунаюць драпежна, крылата,
Трубы завуць людзей на вайну:
Ў замку кароль апранае латы,
Янка цалуе ў хаце жану.
Адарваўшыся ад жанчыны, ідзе ўсё далей да хаты чалавек з віламі на плячы… Ідзе па касагоры… Міма вярбы, што сцелецца па ветры… Міма жытняга поля, па якому бягуць хвалі.
Ў шлях караля праваджае слава,
Музыка, спевы, царкоўны звон.
Яму ўздагонку ўздыхаюць твары,
Жыта, што болей не скосіць ён.
…Грае дудар, стоячы на ўзгорку, над полем сражэння. І мы бачым усё, аб чым ён спявае. Бачым і Рогача, што размахвае мячом на кургане. А ўнізе паталочаны верас і смерць.

Б’юцца палкі пад гром барабанаў,
Проста пад коньмі душаць і б’юць,
Кветкі таўкуць на мядовай паляне,
Ў верас людскія трупы кладуць.
Меч каралеўскі да неба ўзняты,
Ззаду дрыжыць над крутым курганом:
Неба! Радзіма! Валі, рабяты!
За каралеву! Сякерай! Друком!
Дэйноўцы з мужнасцю адчаю прарвалі цэнтр. Ірвуцца да шатра Рогача. Грае дудар.
Перадавыя заслоны зламілі,
Вораг крычыць ля шатроў: «Ура!»
Ян з напружаннем, як на таку, узняў граблі.
Янка ўздымае насустрач вілы,
Целам закрыўшы правадыра.
…І адразу цемра. Недзе далёка, уходзячы, грае дуда.
Поле смярцей пад крываваю злівай,
Вярба распусціла косы на страшным ветры. Месяц успоўз над полем, што шуміць стаптанымі каласамі.
Чорны туман на бярозы ўпаў.
Над галавою схіляецца ніва,
Чуецца шум недакошаных траў.
Поле нясцерпна стогне… Цемра… Цішыня.

***

Перад канём Рогача стаяць двое палонных. За іхнімі спінамі — стаптаныя палі. Далей — едкі дым ад дагараючай хаты.
Адзін з палонных — стары жабрак. Другі — Антон Шыбень, той самы, якога мы бачылі з братам каля вымершай з голаду вёскі.
— Хацелі разлажыць салдат, — кажа П’янда.
— Іх няма чаго разлагаць, — кажа Антон. — Усім, акрамя наймітаў, астабрыдла забойства… Смурод ад пустых вёсак.
— А што? — кажа П’янда. — Па-мойму, нядрэнна пахне.
— Бы ў пекле, — кажа стары. — А мы — людзі. Нас стваралі для шчасця і доблесці.
— Ды хто ж вам дазволіць быць шчаслівымі? — кажа П’янда. — Гэткага не бывала.
Рогач апускае вочы.
— І ты, Рагінскі, — кажа стары. — Ідзеш па зямлі, топчаш. Падобны на звар’яцелага.
І тут Рогач ускіпеў:
— Дабро? Што такое дабро? Дзе вы яго бачылі на гэтай зямлі?
Ён саскочыў з каня, выцягнуў мех. Стары і Антон глядзяць яму ў вочы.
Рогач падыходзіць да іх, у ярасці, быццам удараючы мячом знізу, разразае вяроўкі.
— Няма дабра!!! Няма!!!

***

Звонавы роў такі, што калоцяцца званіцы. На вуліцах натоўп: лахманы ўперамежку з парчою. І зараз гэты натоўп натхнёны адным:
— Пераможцу слава! Слава! Слава!!! Сла-ва-а-а!!!
Раты равуць. Вузкім калідорам сярод гарланячых натоўпаў едзе на чале войска Рогач. Ён суровы. Але за ім усмешлівая морда П’янды, а далей выскаленыя твары салдат. Усе яны ў золаце, аксаміце, каменнях.
— Ро-гач! П’ян-да! Рогач! П’ян-да! — скандзіруе натоўп.
Прарываецца роў, воплескі. Шалёны псіхоз энтузіязму. Людзі вісяць на ліхтарах і дахах… Пад ногі коней кідаюць варожыя сцягі.
Вулічны гандляр гандлюе бюстамі Рогача, П’янды і гаспадара Івана.
А вось бюсты! А вось бюсты! Кожны чалавек, які паважае сябе, павінен купіць бюсты! Кожны добранамерны чалавек павінен купіць бюсты!
Бюсты раскупаюць, як піражкі.
Кавалькада едзе пад дажджом з кветак.
— Рогач! П’ян-да! Ро-гач! П’ян-да! І-ван! Ро-гач! П’ян-да!
Харугвы. Пашчы. У вокнах, у дзвярах, на тумбах з’яўляюцца бюсты. Нехта выстаўляе бюст на балкон. Бюст з’яўляецца на вільчаку даху.
Усялякія бюсты: маленечкія… сярэднія… вялікія… велізарныя… Натоўп з бюстамі бяжыць за трыумфатарамі.
Усміхаецца бюст неверагодна мужнага Рогача… Святасцю дыхаюць гіпсавыя рысы П’янды… Мармуровы Іван з адухоўленай усмешкай…
Роў натоўпу. Мільёны бюстаў.
На алеі, што вядзе да палаца, — кілім кветак. Па абодва бакі яе — статуі трыумфатараў, каралевы, Гальшкі, Аглаі. Рогач праязджае пад імі, і статуі падаюць адна адной рукі над яго галавою.
Статуі робяць першыя па ўрачыстага менуэта.
Раве натоўп… Статуі танцуюць менуэт.
Над горадам велічна гайдаецца бюст Рогача, прывязаны вяроўкаю да сонца.

***

Бюст Рогача, што стаіць у апачывальні. У апачвальні — каралева і Рогач. Прысмерак. Яны сядзяць каля агню.
— Ты задаволены сваім трыумфам, магнат Рагінскі?
Рогач пахмуры. Ён кранае шлем з барвянымі пер’ямі, што стаіць на стале поруч з ім.
— Няма дабра, — кажа ён.
— Ёсць. Яно ў подзвігах, у віне, у каханні мужчын і жанчын.
Яна датыкаецца да пасмачкі яго валасоў.
— Ты добра ваяваў. Дзіўна, вочы ў цябе ўсё адно чыстыя. Ледзь пацямнелі. Гэта пасля столькіх забойстваў. А гаспадар Іван вярнуўся зусім быком.
Наблізіла вочы да яго вачэй.
— Я хачу ўзнагародзіць цябе.
Рогач затрапятаў. Ён баіцца паглядзець ёй у вочы ад прадчування.
— Ты даведаешся аб узнагародзе праз тры дні на сусветным саборы князёў царквы.
— Не… толькі не туды.
— Дурны… Гэта неабходна.
— Не.
— І дзеля мяне не пойдзеш?
І тут Рогач рашаецца. Ён увесь трапеча, калі глядзіць на яе.
— Дзеля цябе — усё. Але я не магу. Зразумей, я павінен баяцца іх. Я… д’ябал.
Вочы Агаты загарэліся агеньчыкамі цікаўнасці.
— Так, я д’ябал…
Яна бярэ далонямі яго галаву.
— Ты?..
— Так. Я павінен цяпер пайсці ад цябе.
— І ты хочаш пайсці?
— Не, — амаль прастагнаў ён.
— Дык гэта ж усё прасцей… Заставайся.
Ён хіліцца да яе. І яна, апускаючыся на кілім, кажа:
— Ты д’ябал? Каб ты толькі ведаў, як мне абрыдлі мужчыны.
У вачах яе страшная туга. І Рогач прыпадае да іх губамі.
Скача, скача агонь ачага…
…Падняўшы вочы ўгору, мы бачым старажытную фрэску. Гэта «Благавешчанне».
Прыснадзева ў сарамлівым лікаванні ўздымае ўгору плоскія далоні. Вочы яе апушчаны. Яна чакае…
…анёла з абліччам Рогача, які нясе ёй блажэнную звестку.
Анёл падміргвае гледачам.

***

Тронная зала. Сусветны сабор князёў царквы. Сядзяць на ўзвышаннях патрыярхі. Яшчэ вышэй іх — каралева Агата і смяротна спалоханы Рогач. Ногі яго дрыжаць дробнымі дрыжыкамі.
Рука каралевы заспакойваючы сціскае яго руку.
…Галоўны фіскал канчае прамову:
— Золата, што прыцякло з перамогамі, прывучыла людзей да лёгкага жыцця, а адсюль распуснае імкненне да праўды і лжывыя вучэнні. Можна думаць, што д’ябал уссеў над гэтай беднай зямлёй.
— Я пайду, — дрыжучы, шэпча Рогач. — Я прапаў.
— Не смей, трэба быць мужчынам.
— Я лічу, — кажа фіскал, — нам трэба ратаваць людзей ад іх саміх.
— У каго прапановы? — кажа старшыня. — Даю слова князю нашай царквы.
Таго падымаюць пад рукі. Трасучы грознай барадой, ён басіць:
— Выратуйце раней царкву…
— Зараз пра мяне, — дрыжыць Рогач.
— Уратуйце яе не ад язычнікаў, — кажа князь, — уратуйце яе ад Хрыста. Ён больш небяспечны, чым мёртвыя багі, хаця і сам дыхае на ладан.
Ён сядае.
— Слова сакратару, — кажа старшыня.
— Я прачытаю вам рэзалюцыю, — устаючы, кажа сакратар. — Сусветны сабор прапануе арганізаваць вярхоўны камітэт ратавання хрысціянства ад ілжэнастаўніка і ерэсіярха, названага Хрыстом… Прапаную таксама за турботы на карысць царквы ўзнагародзіць…
Голас ягоны ўрачыста загрымеў:
— …магната Андроніка вышэйшым царкоўным ордэнам.
Рогач здрыгануўся. Ён бачыць князя царквы, якога вядуць да яго пад рукі. Устае, прабуе ўцячы — ногі адмаўляюць.
Князь урачыста бласлаўляе яго:
— За благачынне, за рэўнасць да спраў маткі нашай, царквы, за тысячы схіленых ерэтыкоў…
Ён вешае ордэн на шыю Рогача.
— Вялікі наш саратнік у міру — мы твае. Распараджайся намі. Дом Божы — твой дом.
Ачмурэлы Рогач глядзіць на яго, нічога не разумеючы.
— Саратнік? — ляпеча ён.
— Але, — устае каралева. — І я, як верная дачка царквы, узнагароджваю яго таксама.
Яна ўдарае яго скіпетрам па плячы.
— Устань… кароль Андронік Першы. Уссядзь поруч са мной.
Затрубілі фанфары.
Каля дзвярэй гаспадар Іван, не верачы ўласным вушам, сціскае шаблю. Раз’юшаны, паварочваецца і ўходзіць.

***

І адразу плошча. Пётр лямантуе над натоўпам:
— Сышоў д’ябал… Яны пачалі барацьбу за мараль. Уцякайце ў лясы, людзі.

***

…Мяняюцца аратары…
…Глашатай чытае:
— Сусветны сабор загадаў узвясці караля Андроніка і каралеву Агату да ліку і сонму святых… Загадана таксама ўчыніць сімвалічнае спаленне галоўнага ворага дабрадзейнасці — спаленне праўды. Пасля спалення ўсе, хто любіў яе, паставяць сябе на самааплёўванне ля слупа, з далейшымі шабашам, гікам і прысвістам.

***

Лямантуе народ:
— Страшны суд! Вогненны шар упадзе на зямлю! Сканчэнне свету. Як Садом і Гамора, будзе спалена зямля… Памятайце Лота: убачыўшы шар, накрывайцеся белым і кладзіцеся галавой ад месца падзення!
Плач у натоўпе.

***

Варта сцягвае з памоста Антона Шыбеня.
— Яны выдумалі канец свету! — крычыць ён. — Гэта лухта! Гэта для пакорлівасці.

***

Тронная зала. У ёй Рогач, каралева, П’янда. Апошні чытае нешта па спісу.
— За шматлікія ерасі аддадзены суду Антон Шыбень.
— Пачакай, — кажа Рогач, — гэта нашто? Я не хачу.
П’янда схіляецца:
— Ваша святая воля.
Каралева непрыкметна робіць П’яндзе жэст папроку. П’янда ўсміхнуўся:
— Суд яшчэ не скора. Пакуль суд ды справа, я прапаную іх вялікасцям паехаць у загарадны палац. Вы ж толькі тры дні як абвенчаныя. Паязджайце дзён на пятнаццаць.

***

Сад за горадам. Схіляюцца над вадаёмам старажытныя дрэвы. Пад імі ўзвышша, засцеленае дыванамі, збаны з віном, фрукты.
Ля краю памоста, над вадаёмам, ляжыць Рогач у багатых лёгкіх адзеннях. Успёрся галавою на рукі, глядзіць на роўнядзь вады. Недзе далёка грае нябачная музыка.
Па вадзе бяжыць жук-плывунец. Нырнуў і лёг на спіну. Песціцца.
— Добра табе? — пытае Рогач. — А мне брыдка.
Жук спалохана кінуўся ўбок. Гэта таму, што на тым самым месцы ўзнік П’янда, што сядзіць на вадзе. Поруч з ім тэлевізар.
— Дарэмна пакутуеш, — кажа П’янда. — Ты багаты. Уся ўлада твая. Ты кахаеш.
— Што мне ў гэтым… Я няшчасны, я забыў нешта важлівае… Я б пайшоў… з ёю…
— А як жа выкупленне? Пекла? Зло?
— Не хачу… Не хачу…
— Дурны, табе ўжо няма звароту.
— Чаму?
— Не ведаеш, да чаго прывялі твае дзеянні? Вайна? Чутка аб сканчэнні свету?
— Не.
— Да нечуванага падзення… Усе жывуць адным днём… Глядзі.
…На экране тэлевізара кампанія юнцоў кідае дам дагары нагамі, вырабляючы нябачаныя антраша.
— Глядзі. Ты нарадзіў ханжаства.
…На экране дзверы з надпісам: «Грамадства паборнікаў цвярозасці». Яны адчыняюцца. За дзвярыма сталы, качаюцца паражаныя ў бітве з Бахусам. Дзікая агіднасць. Карчма.
— А гэта твая будучыня! Глядзі!
…Па руінах горада асцярожна ступаюць паміж трупаў коні. Рогач увесь акрываўлены, з нечалавеча-злосным тварам, кідае целаахоўніку:
— Падвяжы майму каню хвост, ён запэцкае яго ў крыві гэтай сволачы.
— Глядзі. Гэта тваё сучаснае.
…На плошчы памост. Антон Шыбень, звязаны, стаіць каля плахі:
— Даруйце, людзі. Слаба замахнуўся…
Кат узмахнуў мячом.
…Згас экран.
— Выключы, — кажа Рогач. — Гэта не я! Мяне падманулі.
— Хто разбярэцца? Падумай.
П’янда знік.
…Каралева падыходзіць да памоста. Лягла поруч з Рогачам.
— Што ты сумны… любы?
Яна нечувана пяшчотная. Гладзіць валасы Рогача.
— Што ты сумны… любы? Хто цябе засмуціў? П’янда? Падкова? Хто?
Ён маўчыць.
— Ён, — кажа яна. — П’янда. Дурны, мы можам іх убраць. Якраз прыйшлі людзі, якія зробяць гэта.
Яна ўдарыла ў маленькі гонг.
— Пацалуй мяне, пакуль яны прыйдуць.
Ён абдымае яе:
— Адна ты ў мяне.
…Два цэхавых старшыні стаяць перад памостам.
— Мы, старшыні цэхаў, прапануем: П’янда і Падкова абрыдлі народу.
Гэта яны пачалі караць смерцю. Гэта яны паднялі «справу веру» на сусветным саборы. Мы можам узняць супраць іх цэхі.
Каралева затоена ўсміхаецца.
— Што ж, гэта нядрэнна… прыстрашыць. Прымусіць адысці ад двара.
— Не прыстрашыць, — кажа другі. — Убраць.
У каралевы сурова здрыганулiся бровы. Але адразу ж на вуснах расцвiла ласкавая ўсмешка.
— Вядома. Я дазваляю. Хай стануць на чале самыя рашучыя. Падымайцеся народ.
— Вы анёл, — кажа першы.
…Старшыні пайшлі.
— Што ты задумала? — глядзіць на каралеву Рогач.
— Нічога. Абдымі мяне… Аб чым ты думаеш?
— Думаю аб тым, што нам трэба ў сталіцу.
— Нашто?
— Наш сын застаўся там. Побач з П’яндай.

***

У вялізнай змрочнай зале Рогач падымае на рукі прынца.
— Здароў… Здароў.
Ён выняў з кішэні вялікага ледзянцовага пеўня. Дае хлопчыку.
— Я ніколі не еў такога.
— Гэта ядуць дзеці бедных людзей… Рэдка.
— Яму нельга гэтага, — кажа Агата.
Хлопчык трасянуў валосікамі.
— Хачу тое, што ядуць дзеці бедных… Рэдка.
— Добра, — згаджаецца маці. — Што трэба сказаць?
— Дай яшчэ, — кажа хлопчык.
Рогач смяецца.
— Ідзі, — кажа Рогач Агаце, — пакінь мужчын адных.
Яна пайшла… Рогач нясе дзіцёнка ў калідор, што сумежны з залай.
— Як ты жыў без нас?
— Добра… А што такое бедныя людзі?
Рогач задумаўся. Няясна ўзніклі перад вачыма сцягі, курган з капцом… Ён правёў далонню па вачах.
— Ты нешта забыў?
— Так. І даўно не магу ўспомніць.
— Я рад, што ты мой бацька. Ты лепшы за іх усіх. Давай я пакажу табе сваіх звяроў. Глядзі…
У нішы стаіць карова з пазалочанымі рагамі. Яна цяжка замыкала.
— Маці адабрала ў яе цяля, — уздыхнуў прынц. — Я часам думаю пасля такога, што маці зусім не такая добрая.
Яны ідуць далей. Убачыўшы хлопчыка, падняў лабастую галаву, заматляў хвастом вялізны, з цяля, сенбернар.
— У яго яна адабрала свабоду. Калі-нікалі ўначы я адпускаю яго.
— А мяне адпусціць няма каму, — кажа Рогач.
— Ты будзеш любіць мяне?
— Вельмі. Хто яшчэ застаўся ў мяне на зямлі.

***

У завулку, што выходзіць на плошчу, намаляваная на сценцы фрэска: дух цемры, які раздзірае грэшнікаў. Міма праязджае кавалькада: Рогач, каралева, П’янда, гаспадар Іван.
Рогач адстаў, схіліўся перад фрэскай.
— Сатана, вялікі веранастаўнік, ратуй мяне ад іх, яны згадзілі ва мне душу.
Паўза.
— Маўчыш?
— Кароль! — крычаць з працэсіі. — Хутчэй! Нас чакаюць!

***

На плошчы шумяць два натоўпы: справа — дваране, злева — людзi цэхаў.
Кавалькада стае пасярэдзіне.
— Ціха, — кажа каралева.
Цішыня.
— Бачу я незадавальненне. Што з табой, мой добры народ? Ці я больш не маці табе? Ці жаночае сэрца стамілася любіць? Няхай выйдуць да мяне верхаводы.
Два старшыні і яшчэ некалькі чалавек аддзяляюцца ад натоўпу.
— Мы не хочам П’янды з Чапяліна і Падковы з Дубасечча. Не хочам Аглаі з Камянца.
— І толькі? — ласкава пытае яна. — Гэта лухта.
Яна, усміхаючыся, глядзіць на дваран. Іван натапырыўся. П’янда сарданічна ўсміхаецца.
— Ад іх мала карысці, — кажа яна. — Я звальняю іх. П’янду я перавяду ў кур’еры. Аглаю звольню. Іван пойдзе.
Іван успыхнуў.
— Ён жа сам не захоча рызыкаваць маёй і… сваёй галавой. Няхай з мірам едзе намеснікам у былое дэйноўскае княства. Яго разарылі, і гаспадару Івану хопіць работы па аднаўленню.
Смех у натоўпе.
— А цяпер разыходзьцеся. Даю вам мір і хлеб. Выбарных прашу да мяне. Вы ж верыце ім? Яны — ваша сэрца?
Народ адказвае захопленым крыкам. Узлятаюць шапкі.

***

Міма чырвонага ганка палаца рухаецца доўгі абоз. Карэты, вазакі. Гружаныя дабром, котчыя вазкі з вінамі і зброяй, шатныя вазы, сакаліны воз, воз гепардаў. Наперадзе едзе вярхом гаспадар Іван.
— У ссылку едзе, — кажа ў натоўпе Ян Шыбень. — Цягнуў воўк авечак, пацягнулі і ваўка.
Пахмура паўзе доўгі абоз. На верхніх прыступках ганка стаіць каралева. Побач з ёй Рогач.
Гаспадар Іван спыніў каня каля гаспадыні Аглаі, што стаіць у дарожным уборы на першай прыступцы.
— Каралева, — даволі голасна, але так, каб не чуў натоўп, кажа ён, — нашто ты адсылаеш мяне?
— Я ж адсылаю цябе не на плаху, — назнарок гучна кажа Агата. — Ты працаваў ужо ў гэтым краі — папрацуй і цяпер. Вылаві разбойнікаў.
Ян Шыбень хмыкнуў у натоўпе:
— Гэта яшчэ хто каго лавіць будзе… з гэткім дабром.
— Ці не ты ўжо будзеш лавіць? — пытае Пётр-прадракальнік.
— А хоць бы і я. Хлопцам — залатую клетку, а мне самую птушку падай.
Іван усё яшчэ стаіць з непрыкрытай галавой.
— Язджай, — кажа каралева.
— Успомніла б хаця…
— Успомні і ты. Як пачаў з таго, што абразіў дарагога мне… Плаці.
Іван насунуў шапку.
— Дурань, — амаль не расціскаючы жоўтых вуснаў, кажа гаспадыня. — Здаешся? Едзеш?
— А што ж яшчэ? — ціха кажа ён.
— Спынiся ў сваiм доме за горадам. Захварэй. Я прыеду да цябе.
Іван апускае павекі на знак згоды. Скрануў каня.
Брынкліва едуць вазы. І, калі апошні ўжо мінуў ганак, — наводдаль паказаўся яшчэ адзін адсталы воз.
Воз набліжаецца. Коні з цяжкасцю цягнуць страшэнную паклажу. На возе гарой стаяць бюсты гаспадара Івана. Адухоўлена ўсміхаюцца, пазіраючы на натоўп.
— Гэта яшчэ што? — пытае Рогач.
— Паставіць там ва ўсіх прыказах, як мясцовы бажок, — кажа Агата. — Не новыя ж яму заказваць? Нічога, дэйновец сюды свае прывязе. Святое месца пустым не бывае.
Натоўп моўчкі глядзіць, як самотны бюст на вяршыні піраміды пагойдваецца, быццам аддаючы апошнія паклоны.

***

Рогач і Агата ідуць падзямеллямі.
— Нашто ты вядзеш мяне? — кажа ён.
— Хадзем, ты будзеш задаволены.

***

Зноў падзямелле, дзе катавалі Ольда. Каралева і Рогач уваходзяць у яго. Паўцемра. Агата звыкла адсоўвае заслонку ліхтара. Сноп святла падае на выбарных, што ляжаць на саломе. Яны страшэнна збітыя, вопратка падзёртая.
— Што гэта? — пытае Рогач.
— Палітыка, любы. Вучыся.
Першы старшыня падняў вочы.
— Чаму мы тут? Дзе слова караля? Слова — золата?
— Добрай ночы, — усміхаючыся, кажа Агата. — Прыйшла пагаманіць.
— Нашто нас зняволілі? Мучылі?
— Мучылі? — На твары яе такое здзіўленне, вочы такія нявінныя, што Рогач зніякавеў. — Змучаныя, бедныя мае. Што ж вы? Ці я не маці ваша? Ці жаночае сэрца развучылася любіць? Прыпадзіце да ног. Я ўсё зразумею.
Яна кажа гэта так, што нехта са зняволеных усхліпнуў:
— Маці! Цябе падманулі!
— Ты жанчына! Табе цяжка!
Каралева ўсё яшчэ іграе.
— Мужчыны, моцныя. Чаму ж вы не дапаможаце мне, падманутай?
— Агата, — з дакорам кажа Рогач.
Але яна ўжо выпрамілася.
— Вы толькі мучаеце жанчын сваім «каханнем». Але ў вас не хапіла мазгоў, нават курыных мазгоў, калі жанчына, я, ашукала вас. Вас водзяць за нос і ў палітыцы, разумных, бязмерна распусных, нахабных быкоў… І вы, недавумкі, не зразумелі, што я забіла двух зайцаў.
Яна страшная ў гэты момант. І раптам зноў усмешка:
— Цяпер ва ўсім горадзе хапаюць мяцежнікаў. І калі вы — сэрца горада, дык я вырвала гэта сэрца. Вось гэтай рукой. Бруднае сэрца! Няшчасны горад!
— Хапаюць?! — пытае старшыня.
— Вядома. І вам цяпер будзе лягчэй паміраць. Вы ж звабілі іх сюды надзеямі. У вас ёсць добрае імя… А вашы жонкі падзякуюць Богу.
Старшыня глуха, без слёз, зарыдаў.
Рогач, здаецца, зразумеў нешта. Падыходзіць. Яна ўся пацягнулася да яго.
— Пацалуй мяне… Тут. Перад імі.
— Я зразумеў, — кажа Рогач. — Ты, што не ведаеш жаданняў. Ты ўсё жыццё даводзіла, што ты як астатнія жанчыны… Брыда!
Абражаная, яна выпростваецца:
— Ты міжвольна сказаў нешта падобнае на праўду. Але цябе я не адпушчу. Ты мой. І потым, куды ты пойдзеш ад мяне?
Рогач пакутліва спрабуе ўспомніць нешта… Стук сякеры… Лясны шум…
— Але, — выдыхае ён. — Нейкая сіла прымушае мяне. Ты — быццам памяць аб чымсьці… Але я… пагарджаю сабой.
Ён рэзка паварочваецца і ўходзіць.

***

Ён ідзе дваром, міма вежы.
— Рогач, — ціха гучыць за спіной.
Ён не чуе. І раптам нешта прымушае яго замерці.
І каралева за яго спіной, наводдаль, таксама замерла.
У акне вежы агеньчык. А з акна ціха даносіцца дурненькая песня, усяго некалькі нот:
Такі жыве ён у нетрах,
У шапцы чырвонай, як кроў,
Кінжаламі і нажамі
Ўвешаны да зубоў.
А там, ля старой хаціны,
З сівінкаю на лістках
Маркоціцца ружа, садовая ружа
Ў халодных росах-слязах.
— Успомніў! Успомніў!
Ён кідаецца да дзвярэй вежы.
— Цуд! Цуд гэтага дня! Зламай замок!
І нібы ўдар гонга. Рогач адхіснуўся.
На замку знак: змяя, што кусае сябе за хвост.
— Вечнасць! — шэпча ён.
І адчайна, усім целам, пачынае ламіцца ў дзверы:
— Дубраўка! Дубраўка! Дубраўка!!!

***

Ноч. Турэмная камера. Дубраўка ў белым падраным сялянскім уборы сядзіць на камені ля сцяны. Прама, насупроць яе, — цёмная ніша.
Дзяўчына ўзнімае галаву: ёй паказаўся ў цемры нішы нейкі рух.
— Хто там?
Ляснула заслонка ліхтара: скупое святло асвяціла падзямелле. У нішы сядзіць каралева Агата, прамая, з бясстрасна-суровым тварам.
— Каралева?
— Але. Я стану гаварыць з табой аб адным чалавеку…
— Я ведаю. Мне аб ім свісцелі птушкі. Таму я і спявала.
Двайнікі сядзяць друг супраць друга, белая і чорная, спакойная і няўпэўненая, пры ўсёй уладнасці.
— Пакінь яго, — хрыпла кажа Агата. — Не мучай яго. Яму няма дарогі адсюль.
— Ён мой муж, — усміхаючыся, кажа Дубраўка.
— Гэты муж цалаваў мяне. У яго пяшчотныя моцныя рукі. Ён смешна ўздыхае ў сне. Я ведаю аб ім ўсё.
— У яго аднялі памяць. Ён не грэшны перада мной.
— Але ты аддасі яго мне, — уладна, але з ценем малення кажа Агата.
— Нашто?
Каралева рашылася на нешта:
— Усё жыццё мне былі прыкрымі мужчыны. Іхнія рукі, іхнія вочы, тое, як яны дакранаюцца да тваіх кос… Нават самыя пяшчотныя, якія бязважка цалуюць у вочы. Я ўсё жыццё цярпела пакуту… не кахаючы. І я помсціла ім… нават лепшым. І вось — ён… Ува мне як заззяла нешта. Адступіся, без яго я горшая за апошнюю жабрачку.
— Мне шкада цябе… Але я таксама.
Каралева кінулася ўперад. Упала на калені:
— Я любліла парфіру. Любіла зло. Вышэй за ўсё… Слухай, застанься замест мяне. Я апрану тваё рыззё, пайду з ім… Далёка, за маскоўскі рубеж, у багатую Індыю, яшчэ далей.
Маўчанне.
— Нюхаць гэты смурод? Пэцкацца аб бруд парфіры?
Агата выпрамілася.
— Тады цябе адвядуць на край маёй зямлі і ўтопяць у святым возеры. Каб не мог дастаць. Нават дзівосамі д’ябла.
— Чым?
— Ён жа д’ябал. Ты не ведала?
Бязмернае здзіўленне на твары Дубраўкі змяняецца спакоем.
— Няхай, — горка кажа яна.
— Д’ябал…
— Няма Бога. Але няхай яго ўратуе зямля, вялікая, цёплая, мая, тая, што прыліпае да ног аратая.
Каралева ўдарае ў гонг. П’янда вырастае поруч з ёй.
— Забяры яе. У возера.
П’янда схіляецца да яе ног.

***

Апачывальня. Каралева сядзіць на ложку. Рогач кідаецца перад ёю з кута ў кут: скачуць доўгія цені.
— Дзе?
Агата спакойная.
— Яе пакаралі смерцю. Гадзіну таму.

***

Уначы ляціць пад аховай варты вазок. Ляціць міма касцёла… Ляціць алеяй саду. П’янда скача поруч з вазком. Некалькі коннікаў ценямі стаяць на дарозе.
— Стой!
П’янда хапаецца за меч.
— Пачакай. Гэта я, гаспадар Іван.
— А-а. Што такое?
Побач з гаспадаром Іванам — гаспадыня Аглая.
— Магнаты вырашылі канчаць, — кажа Іван. — Яна знюхалася з гэтай бязроднай сволаччу, і ёй не патрэбен ніхто. А рука Рагінскага — свінец.
— Ён абразіў мяне, — кажа Аглая.
— Што ж, — усміхаецца П’янда. — Вы мысліце лагічна, не скатваючыся ў метафізіку. Я задаволены вамі. А каралева, здаецца, на самой справе стала іншай.
— Не паспее.
— І гэта праўда. Я дапамагу. Надта ўжо ты будзеш добра на яе месцы. Моц. Сіла. Тонкая дыпламатыя. Памятаеш, чым ты разбіў башку дэйноўскаму правадыру.
— Яшчэ б… Люлькай міру, — зарагатаў Падкова.
П’янда ўсміхаецца.
— Я дам табе тры цуды. Сам на тры дні застануся без іх, дык для друга ж не шкада. Першае — выслізнеш з хітрых сецяў Рогача. Другое — непрыкметна пранікнеш у палац. Трэцяе — на тваё меркаванне.
— Дзякуй.
— Трогай, — усміхаецца П’янда.
Колы загрукалі ўначы.

***

Рогач кідаецца да апачывальні. Дае выспятка вазам, крышыць крэслы.
— Вы ўсе адвакаты сатаны! Вы горшыя за яго!
Сумная, бледная Агата глядзіць на яго.
— Рогач…
— Што?!
— Я зрабіла апошняе зло. Мне чамусьці не хочацца больш яго рабіць. Гэта ўсё ты…
Ён маўчыць.
— Няхай. Цяпер толькі я. Паглядзі на мяне. Хіба не тыя самыя рукі, вочы, валасы?
Рогач падае да яе ног як падсечаны. Плечы ягоныя калоцяцца.
— Яны ўсе ў крыві. Але куды я пайду? Я забіў нават яе. Куды мне трымаць шлях акрамя цябе і пекла?!
Яна пяшчотна прыўзняла за валасы яго галаву.
— У цябе нават не цякуць слёзы.

***

Карэта каціць начным лесам. Дрэме ў ёй Дубраўка. На шчоках — сляды слёз.
І раптам коні сталі на дыбкі.
Бярвенні павалены ўпоперак дарогі. На бярвеннях чалавек з бязменам: Ян Шыбень.
— Стой, — кажа ён.
— Чаго табе, неабазначаны ў тэалогіі? — усміхаецца П’янда.
— Азірніся!
П’янда аглядаецца. Паўсюль, з кустоў, з дрэў, з-за буралому, тырчаць нацягнутыя сялянскія лукі.
— Я Ян Шыбень… Аддай тое, што вязеш.
— Гэта толькі дзеўка.
— Добрая дзеўка даражэйшая за золата. Аддай яе і зброю.
Маўчанне.
— Бі іх, — раптам лямантуе П’янда. — За каралеву! За святую троіцу!
Варта кінулася на сялян. Замільгалі мячы. Але ў адказ заспявалі апераныя стрэлы. Пачалі падаць людзі. Утрапёная калатня цягнулася нядоўга. Вось ужо адзін П’янда стаіць перад Шыбнем.
— Ну!
— Што ж, — паціскае плячыма магнат, — часам трэба ісці на кампрамісы.
— Пакінь вазок. Вяртайся. Скажы: мы ідзем.
— Чорт, — шэпча П’янда. — Цуд, цуд аддаў.

***

У апачывальні Агата сядзіць на ложку. Глядзіць на Рогача, які заснуў у той самай паставе і ціха стогне ў сне.
Лёгкі стук у дзверы. Яна паварочваецца да дзвярэй:
— Цішэй. Хто там?
— Гэта я, П’янда. Яе адбілі, каралева. Яны ідуць.
Рогач трохі расплюшчвае вочы. І са здзіўленнем бачыць разгублены, упершыню жывы, упершыню чалавечы твар Агаты.
— Маўчы, — шэпча яна П’яндзе. — Раніцай.
Калі яна з трывогай паварочваецца назад — яна бачыць, што вочы Рогача заплюшчаны.

***

Раніца. З замкавай брамы выходзіць Рогач у адзенні шкаляра, са старым клункам на плячы. Стаў. Падняў вочы да неба і глыбока ўздыхнуў.
Стары сівы брамнік набліжаецца да яго.
— А каралева?
— Каралева спіць.
— Куды ж вы?
— Іду шукаць душу.
Брамнік спалохана глядзіць на яго:
— Не хадзіце. У горадзе бунт. Ходзяць панскія шайкі і народ. Я… усе мы ў замку ведаем, што вы не вінаваты. Але яны ненавідзяць вас, не ведаючы. Не хадзіце, заб’юць.
— Няхай, — гаротна адказвае Рогач, — мне ўжо няма дарогі. Я пайду думаць. — Ён накіроўваецца да плошчы. Брамнік глядзіць яму ўслед.

***

Рогач стаіць каля плошчы і глядзіць, як на ёй віруе народ.
— Біце! Ламайце іхнія дамы! — крычыць нехта.
Мільгаюць змардаваныя твары. Цэлы лес узнятых друкоў маячыць над галовамі. Людзі ў лахманах шпурляюць з акон посуд, кубкі, парчу.
— Не браць нічога, — вырастаючы над натоўпам, крычыць Пётр. — Не брыдзіць рукі! Палі!
Скураны лапаць наступае на парчу, топча яе ў гразь.
Старая хрысціцца, у слязах гледзячы на бунт.
У акне другога паверха з’яўляецца, нахіляючыся над натоўпам, бюст Рогача. Натоўп узвыў:
— Андронік! Здраднік! Знайсці яго! Забіць!
Павольна-павольна падае бюст, павольна разлятаюцца асколкі… Яшчэ бюст… Яшчэ… Статуя… Другая… Вуліцы ў белай крышанцы.
Рогач сумна ўсміхаецца. Пабрыў вуліцай.

***

Анфілада змрочных залаў. Бяжыць па іх маленечкая фігурка Агаты.
— Андронік! Рогач!
Калоны сплятаюцца, як лес. Змрок ляжыць у капітэлях.
— Сын! Дзе ты?
— А-а, — адбіты рэхам, гучыць недзе голас.
Быццам заблудная, яна бяжыць на кліч.
…Тронная зала. У змроку, недзе далёка-далёка, пляма святла падае на трон, а на іх сціснулася маленькая постаць. Цень Агаты кінуўся да яго.
— Ты?
— Ма-а, — спалохана крычыць той, папярэджваючы аб чымсьці.
Агата павярнулася — непадалёк, распатланыя, потныя, стаяць з аголенымі мячамі ў руках змоўшчыкі. Паперадзе — гаспадар Іван. Ён глядзіць на маці і сына і цяжка дыхае.
І тады Агата выпрамілася:
— Мячы?! Тут?! На калені, быдла!!!
Разгубленасць на тварах. Нехта падаецца задам. Яна наступае на іх, страшная ў гневе.
— На калені!
І раптам за імі раздаецца каркаючы голас:
— Што ж вы баіцёся? Упярод! Ну!
Каля трона вырасла гаспадыня Аглая з кінжалам у руцэ. Прынц выпраміўся:
— Прэч! Карга!
Бліснуў кінжал. Закруцілася і з ровам стала падаць уніз аблічча Хрыста-Пантакратара ў купале.
Белыя вочы. Жорсткая ўсмешка. З ровам. Уніз. Змрок.
…Агата расплюшчвае вочы. Вакол стаяць змоўшчыкі. На прыступках, галавою ўніз, ляжыць прынц у залатой чузе.
З непрытомнасці ўзнікаюць словы гаспадара Івана.
— Ты яшчэ вернешся да мяне, — усміхаецца ён жорсткай і баязлівай усмешкай, — асвяціш каронай, каб не застацца без следу на зямлі. Гадзіну на роздум. Не згодзішся — вернемся, заб’ем.
Яны ўходзяць, падмятаючы чорнымі мантыямі падлогу: вялізныя чорныя пацукі.
Агата адна. Яна ў адчаі падпаўзае да сына і гладзіць залатую галаву.
— Заснуў.
Яна падымае яго на рукі, нясе залай. Хіляцца, адплываючы назад, калоны.
…Анфілада. Яна асцярожна нясе сына.
— Я памерла. Памерла.
Яна падыходзіць да стойла каровы.
— Карова-карова, ці не возьмеш ты сына?
Карова сапе, косячы на яе вокам. Ззяюць у цемры залатыя рогі.
— Разумееш, я памерла, а ён заснуў. І спіць. Як я яго абараню, мёртвая.
Голас яе гучыць па-дзіцячаму жаласна.
— Абарані яго.
Карова ўдарыла рогам у загарадзь.
— Так, я ж забрала ў цябе цяля.
Залатое цялятачка закалолі,
Шкурку на хмарку паклалі.
Хмарка плыве над ягняткам,
Зубраняткам і медзведзяняткам.
Хай зубранятку ўсё ліха,
Хай княжатка спіць ціха.
А-а-а…
Так, я ж забрала ў цябе цяля.
…Яна ідзе далей. У нішы сядіць вялізны пёс. Схіліў галаву. Глядзіць.
— Забяры. Як я зберагу, мёртвая.
Яна апускае прынца каля сабакі. Сабака ліжа мёртвую руку. Кладзе на грудзі хлопчыка вялізную галаву.
— Што ты, яму цяжка!
Яна хоча ўзяць сына. Але пёс так загыркаў, што Агата адхапіла рукі. Вялізная лабастая галава пса. У вачах туга. Седзячы неўздалёк, Агата гладзіць паветра рукамі, нячутна спявае:
Мой
Дом,
В нем живет добрый дух,
В нем живет добрый дух,
Духов злых отгоняя.
Коль
В дом
Забредет злобный дух,
Значит, он ослеп и глух
И о добром не знает.
Ах!
Но
Кто-то смотрит в окно,
Кто-то в тусклый очаг
Залетает с размаху.
Ах,
Как безумно темно!
Даже серьги в ушах
Тяжелеют от страха.
Дождь!
Налети, бурный дождь,
Дай мне молнию, дождь,
Я боюсь темноты.
. . . . . . .
Цемра. Гулкія рэдкія крокі па камені. І тады Агата выпростваецца:
— Анёл смерці. Ідзі сюды. Вінаватая. Бяры.
Крокі. Крокі. Крокі.

***

Цагляныя купалы. Гульбішча. На неверагоднай вышыні ўзносіцца яно над натоўпам. З гульбішча гаспадар Іван і гаспадыня Аглая (у латах) глядзяць на народ.
Гаспадар Іван падымае руку, і шум сціхае.
— Людзі! Каралева Агата ў прыпадку вар’яцтва закалола сны і кінулася на меч.
Маўчанне.
— Чаму вы не плачаце? — пытае Аглая. — Хіба вы не распіналіся кожны дзень у тым, што яна добрая гаспадыня?
Маўчанне. Потым адзін з рамеснікаў гавора ў цішыні:
— Можа, цяпер паны перастануць піць, а мужыкі пачнуць есці.
Гаспадар Іван з усмешкай пагарды глядзіць на народ. Гнеўна глядзіць на Івана Пётр-прадракальнік.
І раптам кідаецца на гульбішча.
— Гэта ты. Усё ты. Хай яна была дрэнню, але ўзняць руку на жанчыну?!
Іван, вызваліўшы руку з плашча, кладзе яе на эфес мяча.
— І ты думаеш аб прастоле, зруйнавальнік! Мы развалім вашы замкі, возьмем вашы палі… Царства справядлівасці градзе!
— А пекла?— вызверыўся Іван.
— Горш, чым тут, не будзе.
І тады Іван ударае прадракальніка мячом.
— А, — кажа той.
Натоўп завіраваў. Кінуўся па сходах на гульбішча.
— Бі яго! З раската сытых!
Целы гаспадара Івана і гаспадыні Аглаі цяжка пераваліліся цераз парэнчы. Паляцелі, усё змяншаючыся, уніз. Зніклі ў натоўпе, што самкнуўся над імі. Нехта прыцягнуў да дзвярэй церама бярэмя трэсак. Выбіў крэсівам іскры.
— Палі!!!
Пацягнуліся ўгору языкі полымя.

***

Імшыстае поле, усыпанае ржавымі валунамі. Ледзь апераныя лясы. У лужынах дагарае барвяны захад. На адным з камянёў, каля лесу, сядзіць у паставе пакутлівага роздуму Рогач. Пад ягонымі нагамі пралескі ўкрылі адхон. Нервовыя рукі Рогача сплецены паміж каленяў… Над галавою зацыркаў, пралятаючы, вальдшнэп.
«І няма куды ісці, — думае Рогач. — І няма нічога, акрамя самоты і болю».
Вялізныя вочы яго з болем глядзяць на захад.
— І вось вясна. Квітнеюць сны, і вальдшнэпы вяршаць справу жыцця… А чалавек нагі… Алень выходзіць на светлыя воды, а душа чалавека, падобна як алень каля вод, шукае ісціну. Дзе яна? Дзе?
Проста перад iм, з паветра, узнiкае постаць П’янды. Ён зручна ўспёрся на валун, з няўлоўнай iронiяй глядзiць на думаючага.
— Хрыстос у пустэлі, — кажа ён з усмешачкай.
Рогач падымае на яго асветленыя пакутай вочы.
— Я думаю. Пакінь мяне.
— І не падумаю. Твая камандзіроўка зацягнулася. А рэзультат — з салаўіны язык. Што думаеш рабіць?
— Вярнуся ў горад. Мне здаецца, Дубраўка павінна шукаць мяне там.
— Ты пабачыш там харошанькія справы. Палац, спалены датла на падставе грамадзянскага права. Мёртвую Агату. Яны як ашалелі. З дзевяці запаведзяў начыста выкрэслена адмоўе «не». «Украдзі», «забі», «пралюбы ствары». Нават мне не па сабе ў іхняй кампаніі.
— Мёртвая?
— Але. Гэта ж ты яе забіў, раз’юшыўшы супраць яе народ.
— Народ? Я? Гэта ж вы…
Смяротна бледны, глядзіць на яго Рогач.
— Ты не хацеў рабіць зла, — дабівае яго П’янда, — а нарабіў больш за ўсіх. Людзям не па плячу дабро… А цяпер яны, натхнёныя тваёй палітыкай, пачалі рэзаць адзін аднаго.
— Смута… Гэта ўсё вы, адвакаты Сатаны.
Страсна:
— Я ненавіджу вас. Я абдумаў. Я многа награшыў, але я ненавіджу. Ненавіджу самага страшнага ворага: хлусню. Ненавіджу голад, ненавіджу зло, ненавіджу ханжаства. Будзьце вы праклятыя!
— Ты надзвычайны! Ты — проста грамадскае сумленне. А ў горадзе нябожчыкі.
— Сам страшны суд дараваў бы мне ўсё, акрамя ўступчывасці вашаму злу. Рукі мае былі слабымі для мяча. Я падпадаю смерці.
— Так? Люблю самакрытыку. За што смерць? За гэтыя восем дзён яна спынілася, — усміхаецца П’янда.
— Як?
І П’янда знешне абыякава, але разлічана кідае:
— Чорная смерць прыйшла з Італіі цераз Кракаў.
Рогач устае.
— Люблю парывы юнацтва, — кажа П’янда. — Куды?
— Туды.
— Паглядзі на руку.
Рогач бачыць на запясці шрам у выглядзе літары «ч».
— Ты здохнеш, як апошні смяротны. Забыў?
І тады Рогач кажа:
— Бедныя-бедныя людзі. Дурныя, цёмныя, распятыя на дыбе тугі, на нягодстве моцных.
Голас яго дрыжыць.
— Ты плачаш? — здзіўлена пытае П’янда.
Рогач сапраўды плача. Але плача толькі адна палова яго твару. Слёзы коцяцца з аднаго вока. Адна палова рота тужліва дрыжыць. На другой — гаротная ўсмешка.
— Iдзi адсюль, — вырываецца з яго вуснаў. — Iдзi.
— Ты ўсё ж ідзеш? — бязмерна здзівіўся П’янда.
— Але. Я баюся, але iду. Iначай няма мне даравання.
П’янда глядзіць у спіну Рогачу, які аддаляецца, а потым у адчаі б’е нагою па камені.
— Згінь, рассыпся. — Яго курчыць. — Ліха на цябе, незламаны.
Ён пачынае правальвацца.
— Чорт пабірай, зусім як у дрэннай оперы, — спрабуе пажартаваць ён.
Знік. На дарозе ідзе да захаду адна постаць Рогача.

***

У прысмерку ён падыходзіць да мёртвых гарадскіх муроў. Барвяныя блікі зарыва. І раптам ён чуе крыкі і лясканне бізуна па зямлі. З-за рагавой вежы вывальваюцца чалавек восем жанчын, запрэжаных у цяжкі плуг. Валасы распушчаны, на целах адны сарочкі. Цяжкі, тлусты разор застаецца за плугам. Жанчыны валакуцца, нахіліўшыся, амаль дакранаючыся валасамі да зямлі. Цёмныя твары ў скрусе і журбе.
— Пот нясём! Кроў сваю! Уратуй мілых!
— Стойце! — спыняе іх Рогач. — Што вы робіце?
Жанчына-асілак, што вядзе плуг, стала.
— Мы адчаяліся, — кажа яна. — Мы палілі смалу, адводзілі да брамы самую злую цешчу… А чорная смерць забівае, забівае… Шмат хто пайшоў. А многія мруць. Мруць. Цяпер засталося апошняе — абараняць горад. Іначай як мы ўратуем?.. Як?!
Рогач схіляецца перад імі да зямлі.
— Вазьмiце мяне ў ахвяру. Забiце мяне.
— За што, добры чалавек? Не, ідзі сваёй дарогай. Беражы сябе. У горадзе і без гэтага няма дапамогі. Горад пусты… Гэ-эй!
Хвастануў па зямлi бiзун. Надрываючыся, нацягваючы лямкi, яны пацягнулi далей цяжкi плуг.

***

Рогач ідзе пустой вуліцай горада. Палае ў бочках смала. Блікі зарыва скачуць па яго абліччы.
Вузкая вулачка. Па абодва бакі яе — агароджы маленечкіх садочкаў. І раптам Рогач чуе стогн. Азірнуўся…
…У адным садку ляжаць юнак, у другім — дзяўчына. Яны прасунулі рукі праз краты агароджаў, імкнучыся дацягнуцца адно да аднаго. Але іхнія рукі падзяляе не менш як сажань. Дзяўчына не дыхае. Юнак яшчэ цягнецца да яе.
Рогач стаіць і глядзіць на іх. Гэтыя маладыя абліччы. Толькі на твары юнака туга і бяссільнасць. Задрыжэлі веі Рогача. Пакутны глухі гук вырваўся з грудзей.
Ён зноў глядзіць на шрам на запясці. Потым рашуча адчыняе фортку садка, падыходзіць і бярэ дзяўчыну на рукі.
Узмывае ўгору музыка… Асветлены зарывам, ён нясе яе, нясе, нясе, і твар яго прыўкрасны як ніколі…
…Паднёс, паклаў поруч з юнаком, у якога раптам рэзка расплюшчыліся вочы.
— Нахіліся… Кароль?
Рука яго шукае эфес кінжала.
— Не, — кажа Рогач. — Я ненавiджу яго, як можна ненавiдзець самае нячыстае ў сабе.
— Дзякуй Богу… Я ледзь не забіў невінаватага.
Кінжал вывальваецца з яго рукі. Ён падсоўвае руку пад галаву дзяўчыны. Заплюшчвае вочы.
— Цяпер я буду спаць. Доўга. Дзякуй табе, добры чалавек.
…Рогач ідзе прэч, рассеяна дакранаючыся да запясця.
Усё паскараюцца яго крокі.
Скача зарыва.

***

На плошчы, проста пасярэдзіне яе, ляжыць сівеючая жанчына ў чорным. Рогач набліжаецца да яе.
— Лёле, — чуе ён слабы голас, — Лёле, сынок.
Кліча жанчына. Рогач водзіць вакол вачыма. Непадалёк ляжыць хлопец яго год. Ён чымсьці падобны на Рогача. Рогач падыходзіць да яго, прыкладвае руку да яго сэрца. Хлопец мёртвы.
— Лёле…
Рогач закрывае далонню вочы. Пальцы яго дрыжаць. А потым ён падыходзіць да жанчыны і знаходзіць яе руку.
— Мама…
— Нічога не бачу, — кажа яна. — Цемра ў вачах. Гэта ты?
— Так, — у яго дрыжаць вусны. — Так…
Жанчына слаба ўсміхаецца:
— Ты доўга маўчаў…
— Так. Мне было дрэнна. Але зараз лепей.
— Дзяку Богу, — кажа яна. — Ты перахварэў. Ты цяпер будзеш жыць. Не дарэмныя пакуты ўсяго майго жыцця.
Яна кранае яго твар. Гладзiць дрыжачыя вусны.
— Ты плачаш? — пытае яна.
У Рогача коціцца з аднаго вока цяжкая сляза.
— Я вінаваты перад табою, маці.
— Ты будзеш жыць. Імем мацярынскай любові даю табе адпушчэнне грахоў. Усіх. Мінулых і сучасных.
Гасне яе твар. І тады Рогач схіляецца над ёю і аддае ёй апошні пацалунак.
Усмешка застывае на яе вуснах.
Рогач накрывае ёй твар. Устаў.
— О-о, — вырвалася з яго вуснаў.
Ён ідзе. Потым прыскарае крок. Потым бяжыць. Зарыва. Зарыва. Зарыва. Ён стаіць у лесе пад вялізнай, як дуб, дзікай грушай. Твар яго цямнее ў змроку велічэзнымі вільготнымі вачыма… Ён падае на калені, сядае на пяткі.
— Дух зямлі, што спарадзіў людское племя, — чутны яго голас.
Зоры заблыталіся ў галінах грушы.
— Дай мне смяротную долю. Простыя такія вялікія — дай мне быць простым.
Ён цягне рукі.
— Злітуйся. Дай. Дай быць чалавекам сярод людзей. Ведаць, што я смяротны, як яны. І павінен любіць і шкадаваць іх таму, што яны смяротныя, як я, і слабыя, як я… Дух зямлі, дух зямлі. — Рыданні раптоўна скаланулі яго. Ён падае ніц і рыдае так, што грудзі яго, здаецца, вось-вось разарвуцца.
Пад грушаю ў курчах раджаецца чалавек.

***

Раніца. Тая самая груша. Рогач расплюшчвае вочы, прасынаючыся. Пяшчотна вуркоча недзе лясны голуб.
Раса вясёлкава ззяе на лістах. Алмазнае павуцінне зіхаціць у галінах. Свет прыгожы да слёз.
Рогач нерухома ляжыць у траве, успамінаючы аб чымсьці. Груша распасцерла над ім галіны з ледзь намечанымі бутонамі.
Ён глядзіць на яе, баючыся паварухнуцца. Нарэшце вусны яго зварухнуліся.
— Ссохні, — з надзеяй і нянавісцю кажа ён.
Цiшыня. А потым груша расцвiтае на яго вачах. Пышней. Пышней. Белая, — не вiдаць лiсцяў, — звiнячая пчалiным звонам, раскошная ў зiхаценнi расы, яна дрыжыць на iм. Песцiцца. I ўсё прыгажэй i нястрымней яе цвiценне.

***

Рогач выходзіць з лесу на ўзлессе. Проста перад ім дарога, што ідзе ўдалячынь.
А па дарозе рушыць кавалькада: некалькі ўзброеных мужыкоў. Не звяртаючы на іх увагі, не ўздымаючы вачэй, Рогач ідзе да дарогі. І раптоўна жаночы крык прымушае яго ўздыргнуць.
— Рогач!!!
Ён узняў галаву…
…Проста да яго, саскочыўшы з каня, бяжыць па дарозе Дубраўка. І тады ён нястрымна кідаецца да яе. Сустрэліся. Зліліся.
— Я ведала, што ты прыйдзеш. Я ведала, што абавязкова… — Яна калоціцца ў яго руках, а ён бязважна цалуе яе вочы, бровы, валасы. Замершы, яна заплюшчвае вочы. Так яны стаяць, а вакол моўчкі глядзяць на іх коннікі.
Ян Шыбень перарывае маўчанне:
— Здароў, Андрэй!
— Здароў. Дзякуй табе. Што новага ў горадзе?
— Чума ў наваколлі знікла. Раптам. Гэтай ноччу.
— Я чамусьці ведаў, — кажа Рогач.
— Здаецца, ведаю і я, — кажа Дубраўка.
— Мы, — паправіў Ян. — Птушкі раззванілі аб гэтым паўсюль.
Ён папраўляе лук.
— Бывай. Ідзіце па зямлі. А мы паедзем. Зямля чакае, і вечар яшчэ далёкі.
— Бывай.
Аддаляецца атрад. Меншае. Меншае. І тады Рогач пытае ў Дубраўкі:
— Што яшчэ?
— З расколіны, што, кажуць, вядзе ў пекла, вырваўся гэтай ноччу смуродны дым і ўстаў грыб нейкай атрутнай пары.
Рогач пахітаў галавой.
— Здаецца, яны дастукаліся.
— Як дастукаліся?
— Калі-небудзь зразумееш. Але пекла пад зямлёй не будзе. А зямное пекла мы таксама знішчым.
— Гэтага доўга чакаць?
— Вельмі. Але мы дачакаемся. Вечна жывы чалавек. І вечна будзем жыць ты і я. Пакуты мужчын і каханне жанчын… Пайшлі.
..Усё аддаляючыся, яны ідуць дарогай. Зварочваюць з яе на сцежку, што вядзе праз квітучы сад. Далей. І зноў узвілася лікуючая песня Рогача:
Я хацеў бы спытаць кардынала,
Як на свеце з’явіўся б ён сам,
Калі б Ева яблык не рвала,
Калі б Ева ў кветкі не ўпала
І калі б разгубіўся Адам.
Яны ідуць, а квітнеючыя галіны саду, гусцеючы, схіляючыся, усё мацней засноўваюць, засцілаюць іхнія постаці і, нарэшце, зусім закрываюць іх.
Канец

7 кастрычніка 1961 года

1. Машынапіс захоўваецца ў 73-й папцы хатняга архіва пісьменніка (аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН РБ), з паметай: 7 кастрычніка 1961 года.
2. Пісьменнік адначасова зрабіў варыянт легенды на руска й мове.
3. Пры жыцці пісьменніка не друкавалася.
4. Упершыню — «Беларусь». 1994. №№ 1 — 5, 7.
5. Набор зроблены па выданні: Уладзімір Караткевіч. Творы: Проза. Драматургія. Публіцыстыка. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1996. — С. 33 — 122.