Лісты не спазняюцца ніколі

І

Найбольш балючымі былі тры літоўскія стралы: яны заселі калісьці ў маладой, сакавітай драўніне. Лягчэй абышлася свінцовая куля польскага пулгака. І ўжо зусім глупствам быў ірваны, вызублены асколак, дасланы нямецкай гаўбіцай у апошнюю вайну.

І ўсё гэта дуб перамог, перабалеў, зацягнуў каравымі, бугрыстымі нарасцямі.

Куды больш важлівым было наліць сонцам зародкі жалудоў, зрабіць так, каб на іх зялёную лакіраваную паверхню лёг пяшчотны карычневы загар. І дуб павольна варушыў галінамі, падстаўляючы іх сонцу.

Двум людзям, якія выбраліся на паляну, ён здаўся такім надзейным, што яны папаўзлі да яго і з палёгкаю прыніклі да карэнняў, што выпіралі з зямлі.

Людзям патрэбен быў спакой, адпачынак. Занадта доўга гнёў іх неўсвядомлены, затоплены ў ярасці і ап’янелай лаянцы страх. Прыцярпецца да яго было некалі: вайна ішла толькі восьмы дзень.

Раніцай гэтага дня, калі жаўранкі выпырхвалі з цяжкай расы і цягнулі да неба сваю выслізгваючую бясконцую звонкую ніць, немцы спасціглі два пашматаных стралковых батальёны пасярод чыстага поля, у трох кіламетрах адсюль.

Збоку гэта не было бітвай. Былі гусеніцы чужых машын, якія прасавалі поле, і жывая, гарачая плоць, на якую тым, прыкрытым бранёю, шкада было выдаткоўваць снарады.

І ўсё ж гэта быў бой: стрэлы бог ведае куды, лаянка, выбухі гранат, малапаспяховыя спробы прарвацца

да лесу, які сінеў воддаль. І доўга яшчэ пасля канца ўсёй гісторыі з узлеску, з ускраіны хмызоў, што прымыкалі

да пушчы, з ліхаманкавай паспешнасцю кашляла саракапяціміліметровая гармата. Яна падбіла яшчэ два танкі,

і цяпер да яснага, як сляза, ледзь прытуманенага спякотай неба падымаліся ўжо чатыры дымных факелы.

Перамога адбылася даражэй, чым можна было меркаваць. І, разам з пачуццём гэтага, у сэрцы пераможцаў прыйшла ярасць. Пах мяса стукнуў у галаву. Справай гонару стала знішчыць усіх, хто агрызаўся, да апошняга чалавека. Яны не мелі права так дорага прадаваць сваё жыццё.

А знішчаць амаль не было каго. Раніцай было два батальёны, пад паўдня засталіся чатыры чалавекі — разлік гарматы, — гадзінай пазней — толькі два: наводчык гарматы і маладзён, узяты замест забітага напавал зара-джаючага.

Потым давялося бегчы і гэтым двум. І гэта было якраз у пару, таму што апошнія ўспышкі вінтовачнае страляніны безнадзейна згасалі ў хмызах. І, магчыма, нават трошкі позна, таму што былы наводчык недаравальна замарудзіўся каля падбітай гарматы, знішчаючы ўсё, што магчыма. Ім наогул авалодала сляпая, не разважаючая ярасць. Замест таго каб уцячы, паспрабаваць замесці сляды, ён марудзіў каля кожнага прыкрыцця — пня, заімшэлага вываратня, валуна, чакаў з’яўлення нязвыклай, брыдка-зялёнай плямы, падводзіў пад яе мушку і страляў.

Калі пляма знікала, зліваючыся з атрутнай зелянінай махавіны, рот яго зларадна крывіўся:

— Што, наклаў у штаны? Чакай, усім тое ж будзе.

І балюча штурхаў у бок суседа:

— Страляй. Страляй, сволач. Дзеўка ты ці хто?

Хлапчына глыбока ўздыхаў, прыціскаў прыклад да пляча — паводле ўсіх правіл, бы ў ціры, здаючы на варашылаўскага стралка, — і, перабольшана затойваючы дыханне, націскаў пуск.

Пажылы, спатнелы ўзлахмачаны чалавек апрытомнеў толькі тады, калі ў абодвух засталося не больш за дваццаць патронаў.

— А зараз — давай.

Яны беглі праз кусты, правальваліся ў яры, востра пахнучыя склепам, тапталі нагамі душны багун.

Хлопец амаль з нянавісцю адчуваў пах дзікага звера, які ішоў ад чалавека, што бег наперадзе.

І толькі калі абодва прыніклі да карэнняў дуба, калі адчулі, як жорстка і пяшчотна ўпіваецца праз гімнасцёркі яго кара ў іх разгарачаныя целы, — хлопец змог разгледзець свайго таварыша.

Жорсткія вузкія вочы, тупы нос, кароткія складкі ў вуглах вялікага рота — здаліся яму такімі непрыемнымі, што ён апусціў павекі. У вачах адразу ўстаў чырвоны, гарачы туман, і хлопец з жудаснай пэўнасцю, упершыню за гэты дзень, адчуў, што гэты туман і ёсць жыццё. У павеках, як і ва ўсім целе, пульсуе прагная, гарачая кроў; павекі тонкія, яны прапускаюць праменні гарачага сонца; сонца і кроў нараджаюць туман.

Заб’юць — не будзе туману. Тады хоць матыль сядай на адкрытае вока — нічога не адчуеш.

Яго ўразіў нейкі дзіўны, уздыхаючы гук поруч з сабою. Ён павярнуўся і пабачыў, што сусед хапае ротам паветра.

— Што гэта з вамі? Раненыя?

— Ідзі ты да д’ябла, — у пажылога скрывіўся рот. — Хлопцы, хлопцаў за што? Хіба гэта сумленная бойка — гусеніцамі па жывому?

І тут хлопец са здзіўленнем пабачыў, што з вачэй пажылога пакаціліся брудныя злыя слёзы. Ён не саромеўся іх, ён усе хапаў паветра:

— Ну пачакайце, ну пачакайце, сволачы. Дайце час… Мы вам, будзе і на нашай вуліцы мядзведзь…

Пакутлівая безнадзейнасць гэтай грубай і смешнай пагрозы зрабіла тое, што хлопцу стала сорамна думак аб сабе і чырвоным тумане. Гэты, поруч, нават плакаў не аб сваім болю. І хоць спадарожнік быў яму па-ранейшаму непрыемны, ён працягнуў яму біклагу:

— Наце, сербаніце…З дому яшчэ. А я сам не п’ю.

Пажылы канвульсіўна сербануў, зморшчыўся.

— Гэта што яшчэ за кісляціна?

— Гэта добрае віно, сухое.

— Н-не ведаю, — з сумненнем працягнуў пажылы, — мне б лепей звычайнага, мокрага.

І, відаць, супакоіўшыся, ужо з цікавасцю спытаў:

— Ты адкуль такі? Хто?

— Студэнт з Мінска. Філолаг.

— А-а, — паразумела працягнуў пажылы, — вось чаму ты ўвесь час нейкую бязглуздзіцу сечаную чытаў, калі яны па нас садзілі.

Студэнт пачырванеў:

— Гэта не бязглуздзіца, гэта Авідый.

— Ды чорт з ім. Авідый — не Авідый. Толькі нашто гэта?

— Дык страшна ж, — прызнаўся студэнт, а з гэтым спакайней.

— Гм, ну а мне што чытаць, калі я ў гэтых Авідыях ні храна не разумею.

— Табліцу множання яшчэ можна.

— Гэта знаёма, — сказаў пажылы, — здорава прыдумаў… А я сам беларус з-пад Гродна… Працаваў у Туле… майстрам… на зброевым. Мы добра жылі. Жонка ў мяне руская, добрая баба. Сваякоў сваіх дваццаць год не бачыў. Мяжа! Толькі ў гэтым годзе атрымаў водпуск і прыехаў. А тут вайна. Я і заявіўся ў ваенкамат. Так і драпаем з-пад самага Гродна.

— Хадзем, — сказаў студэнт, — трэба як найдалей адысці.

— Чакай, дай дыхавіцу збіць. Гэта ж табе васемнаццаць. А мне сорак два гадкі. Я ў твае гады ваяваў ужо. Ды і ногі ў цябе, як у палескага злодзея.

І раптам зноў зморшчыўся:

— Хлопцаў жа… Ах, сволачы, сволачы! Ды хіба гэта вораг! Гэта варажына! У звяры ж, у насякомым, у дрэні апошняй разумення больш. Памятаю, у дзевятнаццатым схапілі нас з прыяцелем людзі Буклак-Балаховіча. Сам дапытваў. І, як гонар асаблівы аказаў, — сам, сваёй рукою вырашыў расстраляць. Павялі нас вось такой самай раніцай, паставілі на краі ямы. Тут дружок плюнуў, паглядзеў на кнігавак над лугам — а лугі без канца! — ды і кажа: «Дазволь, бацька, напаследак песню заспяваць». Той ухмыляецца: «Валіце». А мы з дружком спеліся: у мяне барытон, мяккі ды ўздыхацельны, а ў яго тэнар такі, што толькі галавой пахітаеш ды шапкай аб зямлю. І як завялі мы тут:

Дзе блукаеш, мая доля?

Увесь голас уклалі, усю душу — усё адно берагчы няма чаго. Скончылі. Маўчыць. Потым: «Яшчэ давайце». І тут дружок пад самае неба, як жаўранак:

А ўжо бяроза завіваецца, —
Кароль на вайну сабіраецца.

А я яму ўздыхамі, з глыбіні душэўнай:

А ў каго сыны ёсць, дык высылайце.
А ў каго няма — дык хоць наймайце.

Глядзім — плача. І што ж ты думаеш, адпусціў нас. Вось што значыць свой чалавек, рускі, хоць і белая сволач. Не тое што гэтыя фашысты паршывыя. Ну добра, дай час!

Пажылы перакруціўся на спіну і глянуў на карону дуба.

— Глядзі, дуб які дзівосны. Роўны надта для дуба. І развіліна вялікая. Падобны на рагатку.

— На «v» лацінскае, — сказаў студэнт.

— Ну добра, табе лепей ведаць.

І стаў на калені:

— Бяры патроны. Страляй, толькі калі нас заўважаць. Пра шкуру размова вядзецца. А я пашукаю дарогі. Нешта не падабаецца мне месца за нашай палянай.

Ён адсутнічаў нядоўга. Калі ён зноў бясшумна прылёг каля студэнта, абедзве яго нагі вышэй каленяў былі ў ахраной балотнай гразі.

— Справа дрэнь: балота за намі. І не проста балота — імшара. Ах, матары тваёй… І стварыў жа ты, сатана, арлоўская стэпы ды беларускія імшары. Зямелька!

— Пойдзем наўсцяж балота, — сказаў студэнт.

— Добра прыдумаў. Калі там ужо немца няма, — іранічна сказаў пажылы. — Балота лукам угінаецца.І мы ў самай сяродачцы, дзе страла.

Быццам у адказ на яго словы, аднекуль справа даляцела аўтаматная чарга. Потым такая ж прогучэла злева, у вярсце — не больш.

— Як на аблаве, — уздыхнуў туляк. — Што ж, знакoм, тэрміну нам атрымліваецца не больш гадзіны.

Ён устаў і з тугой глянуў на балота. Хлопец глядзеў яму ў рот. І раптам твар пажылога змяніўся. Не тое

каб па ім прабегла ўсмешка — не, проста задрыжэлі дробныя мускулы каля перасносся, быццам нешта вызваліла іх ад здранцвеласці.

— Ані зірні туды. Бачыш, сівец расце.

Студэнт пабачыў, што на атрутна-залёнай паверхні балота там-сям брудна бялеюць астраўкі жорсткай

травы.

— Ну і што?

— Ён не дурань, на бязвыхаднай дрыгве расці не будзе. Вось там і дарога.

— Пойдзем, — сказаў студэнт.

Замест адказу пажылы выцягнуў з кішэні бляшаную каробачку з-пад манпансье і высыпаў з яе сабе на

далонь кучку зялёнага буйнога тытуню. Скруціў дзве вялікія самакруткі і паклаў іх каля дубовага кораня. Астатняе пусціў па ветры.

— Ды пойдзем жа, чаго вы?

— Адкасніся.

І ён спакойна выцягнуў з кішэні ліст паперы і агрызак пляскатага цяслярскага алоўка

— Жыць спяшаешся, сукін сын, — жорстка сказаў ён, — а ў мяне дачка і хлопец. Павінны яны пра мяне даведацца, калі мы адсюль не выйдзем? Тваё прозвішча як?

— Русіновіч Рыгор.

— Грышка, значыцца.

І заслініў агрызак. Студэнт паспеў заўважыць, што вялікі ліст спісаны з двух бакоў — месца заставалася

зусім мала. Пажылы падпісаў некалькі слоў над тэкстам, павярнуў ліст і, разгладзіўшы яго, няспешна дапісаў некалькі сказаў на вольным месцы. Потым вынуў з кішэні квадратны абрэзак квячастай цыраты, загарнуў у яе пісьмо, паклаў скрутак у бляшанку, падумаў трошкі, сцягнуў з галавы пілотку і, вывернуўшы яе накшталт торбы, туга закруціў бляшанку ў тканіну.

Потым узняўся і размераным крокам падышоў да дуба. Студэнт толькі тут заўважыў, што на вышыні чалавечага росту ў змаршчакаватай кары дрэва цямнее невялікае дупло. Пажылы прасунуў у яго руку — раздалося лёгкае шорганне.

— Ну вось, — сказаў пажылы, — калі яшчэ птушкі гняздо саўюць будучай вясной — зусім добра будзе. Пад птушыным памётам кожная рэч колькі хочаш праляжыць і не сапсуецца…

І, прысеўшы на кукішкі, пагладзіў корань дуба:

— Гэх, як ты зямлю ўпакаваў, старык. Ну, жыві.

Потым, звярнуўшыся да маладога, жорстка, з непрыемнай усмешкай, сказаў яму:

— Чаго вылупіўся? Давай патроны, мне патрэбней. І не забудзь у выпадку чаго адрас: Тула… На вось, вазьмі паперку, выйдзеш, скажаш і наконт гэтага дупла, няхай адшукаюць.

І, паглядзеўшы на хлопца з нейкім незразумелым шкадаваннем, сказаў:

— Ну, бяры ногі ў рукі.

Студэнт густа наліўся крывёю і шпурнуў да яго ног вінтоўку.

— З якой ласкі я адзін пайду?

— А што лепей? Здыхаць разам?

— Жыць разам, — дрыжучы куткамі рота, сказаў студэнт.

У адказ на гэта пажылы закурыў адну з самакрутак.

— Жыць, — сказаў ён. — Што ты разумееш ў жыцці? Бабу, бадай што, ні разу не цалаваў?

— Шмат разоў, — сказаў студэнт.

Па яго адчайна-хвацкім твары відаць было, што ён брэша, і, магчыма, таму пажылы апусціў вочы і з натугай вымавіў:

— Ну і што з таго? Гэта табе не певень: захлопаў крыламі, пабег, дагнаў… У мяне вось дачцэ трынаццаць год ды сыну шаснаццаць — вырастуць. Я ўжо ўсё на зямлі зрабіў і зразумеў. — І прыбавіў з той самай непрыемнай усмешкай: — Разам папаўзем — як «га» перастраляюць. Яны такія. Нехта няхай прыкрывае.

— Ну дык давайце вы паўзіце, — нервова сказаў студэнт, — я адзін, мне гадаваць няма каго.

Пажылы сціснуў сківіцы. Няроўны буры загар папоўз па яго шчоках.

— Паўзі, маць тваю…

І тут студэнт сеў поруч з ім, узяў тонкімі далонямі за руку, загаварыў лісліва-радасным голасам:

— А я ж толькі зараз падумаў…Я ж не змагу адзін, я не прайду балотам. Я ж гарадскі, лесу не ведаю… Хочаш не хочаш, а трэба вам ісці са мной.

Ён быў непрыстойна ўзрадаваны сваёй выдумкай. Гэта было зразумела ўсякаму. Але ён, відаць, знайшоў добры выхад, таму што пажылы амаль з палёгкаю ўздыхнуў і махнуў рукой:

— Добра. Тады давай хутчэй.

Праз пяць хвілін яны паўзлі па дрыгве, пляскатыя, як жабы. Твань падымалася адразу за імі, сіпела бурбалачкамі паветра з зялёнага, мяккага, як губка, кіліма, што прыкрываў іржавую жыжку.

Спераду, метраў праз дзвесце, бачныя былі першыя жыдкія хмызы: скарлючаныя, кволыя дзеці дрыгвы.

Гэта было нямнога — дзвесце метраў. Але гэта было як цэлае жыццё. Асабліва таму, што ланцуг праследавацеляў ужо выйшаў на паляну і цягнуўся па калена ў густой траве.

— Сто пяцьдзесят метраў…Сто… Восемдзесят… Пяцьдзесят.

Рукі па плечы ўваходзяць у твань. Яны цяжэй за ўсё, гэтыя апошнія метры з чырвонымі ад крыві — зрэзаў сівец — і балотнай гразі рукамі.

— Пяцьдзесят… Сорак пяць… Сорак чатыры.

— Feuer!

Свіст. Фантанчыкі вады вакол.

«Лепшы медзі сабе памятнік справіў я…»

Кідаюць гранаты.

У бурых фантанах вады залатыя іскры сонца.

Таргануліся ногі пажылога.

У віруючай варонцы, у чорнай, як чай, вадзе круцяцца сцябліны сіты.

ІI

Нясмелы світанак прабіваўся ў шчыліны адрыны. Шэрая мяккая пляма лягла на шчаку спячага чалавека. І той адразу, быццам чакаў гэтага, адкрыў вочы. Ён пабачыў груды сена, якія клубіліся ў паўцемры, брудна-шэры камяк ластаўчына гнязда пад вільчаком, галаву жонкі, што прыткнулася яму пад паху.

Чалавек асцярожна лёг на бок, абапёршыся на локаць, доўга глядзеў у твар спячай. Дугі броваў, тугія шчокі, пяшчотная стома ў вачаніцах. Адліваюць блакітам голыя ногі: коўдра абілася вышэй каленяў. І чалавек з незвычайнай, затапляючай усю істоту радасцю падумаў: «Такая ласачка. Спіць вось і зусім нічога пра мяне не ведае, быццам і няма мяне».

Гэта думка ўразіла яго, і, быццам у адказ ёй, жанчына, не прасынаючыся, уся пацягнулася да яго, прытулілася сцягном да яго нагі і закінула за галаву цвёрдую, налітую маладой сілай, руку. Пад пахай выдавалася круглая пукатасць, і чалавек паклаў на яе далонь. І пальцы яго адразу адчулі пад сабой пульсаванне маленькай жылкі.

«Не ведае пра мяне», — раўніва падумаў чалавек.

І, нечакана для самога сябе, ляпнуў жонку па заду.

— Пятро, ды ты што, ашалеў, — ляніва сказала яна, не адкрываючы вачэй.

— Прачніся. Глядзі на мяне. Няма чаго спаць.

— Шалёны нейкі, — сонна прамурлыкала яна.

— Ну пачакай, я з табою распраўлюся, — з пагрозаю сказаў чалавек. І ўпяўся ў яе напаўадкрытыя губы цяжкім пацалункам . Ёй не хутка ўдалося выслабаніцца.

— Ды пакінь ты. Быццам век не бачыліся — так і мне. Мядзведзь стаялы.

— Вядома, век, — засмяяўся ён, — з учарашняга вечара.

— Пасля ўчарашняга вечара можна б і не шалець, — усміхнулася яна.

— А вось табе за шалёнага, вось табе за мядзведзя, вось табе, вось табе.

— Пятро, Пятро. Ну гэта ўжо без патрэбы. Не трэба, сінякі будуць. І так бабы каля студні пасмейваюцца.

— Няхай смяюцца. Вось табе яшчэ адзін, на шыю, самы прыгожы.

Жанчына раптоўна абхапіла яго гарачымі рукамі:

-Пятрусенька, родны ты мой, рыжы.

І амаль адразу вызвалілася.

— Ну добра, хопіць лізацца. Нішто ані поена, ані гадавана. — Вырвала руку, саслізнула з сена, адчуўшы босымі нагамі халадок зямлі.

Пятро ўздыхнуў, калі яна, у адной палатнянай сарочцы, плаўна пагойдваючыся клубамі, падышла да дзвярэй, стала ў іх і пацягнулася. Шэрае досвіткавае паветра цякло паўз яе ў адрыне лёгкай імглою-туманцам. Нахабна і асабліва звонка пераклікаліся ў волкім хмызняку вераб’і.

— Чорт цябе ведае, — пахітаў галавою Пятро, — у каго ты такая атрымалася, не стамляешся глядзець на цябе. Вёдры нясеш, вілкамі арудуеш — так усё добра… бы ў кіно.

— У каго атрымалася, у таго і атрымалася, — сурова ссунула бровы жонка, — няма чаго вочы вытрашчаць.Уставай.

— Выкуп, — сказаў Пятро, — пацалуй, тады ўстану.

— Вы сёння што, дуб пілуеце? Унь за табою Прахор ужо ідзе.

І яна паспешна адышла ад дзвярэй, накіравалася ў кут (косы адцягвалі ёй галаву трохі назад) і стала апранаць спадніцу.

— Уставай.

— Выкуп.

— Усё б табе дурэць… Ну добра ўжо.

Яна пайшла да яго. Пятро, лежачы на спіне, прыцягнуў яе да сябе, пачуў лёгкі, дражнячы пах, што ішоў ад яе, пах сырадою, сена і цёплай скуры, і пацалаваў яе доўгім-доўгім пацалункам, быццам набіраючы сілы на ўвесь доўгі, без яе, дзень.

— Гэй, Пятро, — пачуўся за спіною хрыпаваты басок, — канчай начаваць.

— Рад бы — жонка не пускае. Трымае.

— А ты вырвіся.

— Балюча.

— Ночы не хапіла?

— Тфу на вас, — сказала жонка, — звягаеце языком, як балабон конскі, нахабнікі. Грэх.

— Вучыся, Пятро, — сказаў Прахор, — языком нахабнічаць — грэх. Супраць астатняга пярэчанняў няма.

Пятро лёгка саслізнуў з сена і праз хвіліну, ужо напалову апрануты, стаяў у дзвярах.

Прыгожы грубаваты твар, вельмі блакітныя вочы, густы карычневы загар, які нават трохі адліваў сінявой, як яблыка-цыганка.

— Пачакай хвілінку, браток. Зараз пойдзем.

-— Пяцюнька, — раптам паклікала яго жонка, калі ён ужо нацягнуў старэнькі пінжак.

Ён падышоў да яе.

— Ты беражыся там, родненькі. Не торкайся пад дрэва. Сам ведаеш — хвастане хоць верхавінай — век мне тады слязьмі залівацца.

— Добра, — сказаў ён.

Праз паўгадзіны яны ўжо выйшлі на поле, за якім няясна шарэў лес.

Прахор, порсткі мужычок з тых, каму «невысока падаць», дробненька тупаў поруч з Пятром. Пятро быў яўна незадаволены чымсьці.

— І чаго яму дуб спатрэбіўся, — сказаў ён, — надумаеш, не было з чаго калоды для фермаў даўбці.

— Гэта верна, — падтакнуў Прахор, — ды ён не тутэйшы, не ведае, што дуб святое дрэва.

— Закон жа ёсць, — сказаў Пятро, — кожны з нас яго ведае, хоць ён і не пісаны: высякаеш лес — пакідай дуб на дзічку.

— Добра, — сказаў Прахор, — наша справа маленькая.

Трава цьмяна шарэла, густа ўсыпаная расой. Ногі пакідалі на ёй чатыры зялёных перарывістых паласы.

— Як у цябе з жонкай? — спытаў Прахор.

Пятро нават злёгку пачырванеў на скулах.

— Цёплая, брат, як сонейка. Нарадавацца не магу.

— Н-так, баба нішто сабе. І ў пасцеле і ў касцеле.

— Слухай, ты, — азвярэў Пятро, ты пра яе такія словы кінь. Іначай не дуб ляжаць будзе, а ты.

— Ды я нічога. Толькі д’ябал цябе ведае, што ты за чалавек. Другі год жывеш — хоць бы вокам на каго другога паграшыў. Я, бывала…

— Вось таму што ты «бывала», і яна ад цябе «бывала». А мне іншыя без патрэбы. А і то дагэтуль ачуняць ад радасці не магу, што яна са мной.

— Ну і дурань, — сказаў Прахор.

Абодва маўчалі. Потым Прахор раптам страпянуўся:

— Фу ты, чорт, і пацягнула ж мяне на такім месцы скаромныя размовы весці.

— Так, — сказаў Пятро, — гэта ўсё адно што на могілках лаяцца.

— Ты тады яшчэ хлапчуком быў, — нечакана сур’ёзна сказаў Прахор, — а я ўсё гэта вельмі добра памятаю. Вось тут, на гэтым самым месцы, іх і наздагналі. Хлопцы якія былі! Унь там адзін танк гарэў, там — другі, а там яшчэ два поруч. Гар такі густы, я потым два дні чорным смаркаўся… Пабілі іх усіх. Раніцай бабы пайшлі, а рабяты навалам ляжаць. З усёй вёскі радно сабралі і іх, голых, у тое радно абшылі: і рускіх, і нашых, і татараў. Усіх разам — Бог на тым свеце разбярэцца, хто чый.

— А тут у іх супрацьтанкавая стаяла, — задумліва сказаў Пятро, — яе потым яшчэ ў патрызанскай майстэрні рапаравалі, ставілі на колы ад сеялкі.

— Цыбульная артылерыя, — усміхнуўся Прахор, — і як гэта толькі рабяты не баяліся пакалечыцца, з такіх гармат страляўшы. Верыш — замест замкa лапкі сталёвыя прыстасаваны, і ў іх здаравенны цвік ходзіць. І па таму цвіку, адышоўшы ўбок, драўлянай чакухай — жмяк!

— Што маці па гэтых рабятах паплакалі, што жонкі, — сказаў Пятро, — і адшукалі, пэўна, не ўсіх, той-сёй дагэтуль у балоце, напэўна, ляжыць. І горш за ўсё, што і адшукаюць яго калі-небудзь у тарфяніку нязменным. Як мумію, пра якую ў пятым класе вучаць. Памятаеш, як на Папараці чалавека раскапалі. Увесь цэлы — толькі нос сплясканы: торф ціснуў.

— Так, семнаццаць год для такога — глупства.

Яны выйшлі на паляну, калі яна пачынала невыразна ружавець у чаканні сонца. За палянай стаяў вялізнай рагаткай непраўдападобна зграбны дуб. Частка галін на адной яго развіліне пачала ўсыхаць, але гэта не брыдзіла дрэва.

Асабліва зараз, у перадсонечны час, поўны чакання цеплыні і пяшчоты.

Дуб злёгку шавяліў лісцямі, быццам пацягваўся, стрэсваючы з іх расу.

— Уа-ля, люблю-у, — сонна буркатнуў недзе ўбаку начны ляляк, відаць, укладваючыся спаць.

І, быццам у адказ яму, радасным, умытым, свежым голасам залікавала ў дубовай лістоце нейкая птаха, раздзіраючы ўсё сваё маленькае цельца. Не таму, што хтосьці чуе, а з адного толькі палкага жадання жыць.

І дуб увесь салодка страпянуўся: на самую верхнюю, малюсенькую яго галінку ўпаў аранжавы адбітак сонца.

Яно ўзыходзіла, яшчэ не калматае, як удзень, а проста белае. Праменні яго беглі па галлі ўніз, але збоку здавалася, што гэта сам дуб у нецярплівым чаканні пяшчоты цягнецца ўгору, імкліва вырастае, падстаўляючы пад праменні ўсё новыя і новыя галіны.

І ён увесь зазіхацеў аранжавымі, зялёнымі, светла-малінавымі іскрамі-агеньчыкамі.

— Святкуе, — сказау Пятро, — не адчувае.

А іскры беглі па галінах, ахапляючы ўсё магутнае дрэва суцэльным карагодам ззяння. І гэта ззянне пералівалася ўсё ніжэй і ніжэй, не згасачы. Быццам самае жыццё іскрамі свайго полымя абмывала дрэва,абяцаючы яму жыццё бясконцае.

— Не магу, — сказаў Пятро, апускаючы сякеру, — сам сячы.

Прахор папляваў на рукі, намеціў на ствале месца ў тым баку, куды павінны быў упасці дуб, і стаў рабіць першую засечку.

Гукі сякеры, сухія і бязлітасна выразныя, напоўнілі крону, расісты абшар сівой паляны, лес вакол яе. Дыхнуў лёгкі парыў ветрыку, і лісты дуба на хвіліну здрыгануліся, быццам ён хацеў прасіць аб літасці, ды потым раздумаў — з гордасці.

Чужыя, подла чужыя таму лікаванню жыцця, якое гучэла ў птушыных галасах і свяцілася ў іскрах расы, гукі знішчэння гулка і мёртва луналі ў лесе.

Яшчэ некалькі імгненняў, і ўсё было б скончана — лесарубы ўзяліся б за пілу, — але раптам сякера Прахора нечакана лёгка, па самы абух, увайшла ў драўніну. Лесаруб выдраў яе, і з адтуліны хмаркай узляцеў тонкі, як споры папараці, карычняваты пылок.

— Прагніў, сволач, — сказаў Прахор.

. — Не лайся, — адрэзаў Пятро і нахіліўся, калупаючы палкай у ране. Абламаў некалькі кавалкаў кары, выграб жменьку пацярухі, выпрастаўся, глянуў угору. І нарэшце працадзіў з пагардай:

— Сказаў яшчэ. Дуб — і каб прагніў. Гэта ў ім дупло.

І прыбавіў:

— Ачысціць трэба было б. Невядома ж — ці вялікае, ці малое.

І сам узяўся за сякеру, гуляючы ўвагнаў яе ў дрэва па восі: ад засечкі да жарала дупла.

Ляцелі кавалкі кары, трэскі. Паступова, святлеючы па краях здаровай карой, ачышчалася пашкоджанае

месца. Яно мела форму сігары.

Пятро пачаў кароткімі точнымі рухамі выкалупліваць з драўніннай раны зляжалую пацяруху. За ёю пайшлі бялявыя пласты птушынага памёту, перамешаныя з пер’ямі. І раптам, калі дупло было ўжо зусім ачышчана, да ног Пятра выкаціўся жухлы шар, падобны на камяк мінулагодніх лісцяў у вожыкавым гняздзе, пад вываратнем.

— Гэта што яшчэ за дрэнь, — капнуў яго ботам Прахор.

Лёгка разваліўся ад удару бясфоменны камяк. Стукнула аб корань дрэва бляшаная каробачка. Фарбу на ёй яшчэ не паспела з’есці да канца ржа. Пятро падняў каробачку.

— Кінь ты яе, Пятрусь, — папрасіў Прахор, — можа, дрэнь якая. Тузане — і пойдзеш на той свет, да Абрама па піва.

Пятро, не случаючы, адчыніў каробачку, выцягнуў скрутачак, разгарнуў.

Праз пяць хвілін ён сядзеў на пукатым корані, а Прахор заглядаў у лісток праз яго плячо…

… Маўчанне перапыніў Прахор:

— Н-так, былі справы.

-— Шкада, мяне там не не было, — сказаў Пятро, — я б гэтым хлопцам не даў загінуць. Дрыгва ж праходная. Ах, сволачы, як яны над нашым братам!

— І адрас ёсць?

— І адрас ёсць. Гэты ліст абавязкова адаслаць трэба.

— Ды іх і ў жывых нікога няма, напэўна. Тулу — сам ведаеш, абложвалі.

— І ўсё адно трэба. Ты падумай, як яны чакаюць, калі жывыя. Пакуль пахавальнай няма ў руках — не стамляецца чакаць чалавек. Хоць усё жыццё.

У жэстах Пятра, у яго няспешнай грунтоўнасці і паважнасці, у важкіх словах заўсёды было нешта такое, што прымушала людзей падпарадкоўвацца яму, нават калі яны былі пажылымі. Прахор не быў выключэннем і таму хітнуў галавою, згаджаючыся.

А Пятро ўстаў і акінуў дуб прасветленым позіркам. Дрэва, вызваліўшыся ад расы, спакойна і шырока разлапіла галіны.

— Пачнем, ці што? — спытаў Прахор.

— Гэта чаго пачнем? Ён нам такую ласку зрабіў, а мы «пачнем». Не ўжо, дудкі. Збірай рэчы.

І, узяўшы на плячо сякеру, сказаў задумліва:

— Трэба будзе ў Васілевічы схадзіць, купіць мех цэменту, каб рану яму заштукаваць.

Калі яны ўжо даволі далёка адышлі ад дуба, Прахор раптам спыніўся:

— А старшыні што скажам?

— Пайшоў ён да д’ябла, — сказаў Пятро, — яму наогул за такі загад трэба было б макітру зняць. Такога цара сячы…

Памаўчаў і буркнуў:

— Аддам тыя дубовыя бярвенні, што ў мяне каля адрыны.

— Ды табе ж калодзеж даўно абшыць трэба.

— А яго засыплю, калодзеж. Нічога, за вадою можна схадзіць і да суседа.

Прахор пакруціў галавой. Потым сказаў з’едліва:

— Ты падумаў, што табе хатні пракурор скажа? Яна унь, надоечы, з Марынай маёй на ферме лаялася — дык старшыня са страху да стаўкоў уцёк і там дзве гадзіны сядзеў.

На грубаватым абліччы Пятра з’явілася задаволеная ўсмешка:

— Нічога яна не скажа. Дрэнна ты яе ведаеш. Гэта, брат…

Ён пашукаў слова, не знайшоў яго і паўтарыў тое, што сказаў раніцай:

— Гэта, брат, такая ласачка, такая… жонка.

ІII

Паштальён быў цыбаты і калматы, як шчанюк ірландскага сетэра. І вочы былі такія самыя, вясёлыя і легкаважныя. Раніца была гожай; з садоў наносіла водарам антонаўкі; учора было добрае кіно: газетныя прагнозы наконт «халоднай вайны» цяплелі.

І, галоўнае, Верка, калі ён сказаў ёй, што скончыў курсы і працуе паштальёнам апошні месяц, згадзілася пайсці з ім пасля ў кіно, — глядзелі другую серыю «Вайны і міра», і ўсё гэта было здорава шыкарна, — у гарадскі сад, і там яны двойчы пацалаваліся.

Больш яна не дазволіла, але затое сказала яму, што яна даўно кахае яго, як Наташа П’ера, а тое, што яе праводзіў Лёнька з Кітаёўскай вуліцы, дык гэта сумная памылка, і яна, наогул, хацела пазлаваць яго за тое, што ён такі дурны і вечна глядзіць у кнігі, а не на яе.

Таму паштальён шырока і даволі бязглузда ўсміхаўся. І ва ўсіх прахожых ад гэтага таксама трошкі цяплела на душы.

Ён ішоў па старой, зусім яшчэ «павятовай» вуліцы з маленькімі асабнячкамі і цяжкімі разьблёнымі брамамі. Вуліца ўся прапахла кропам, душным пахам ваўчкоў.

Жыць бы на такой вуліцы ды жыць. І таму паштальён, падыходзячы да невялічкага доміка з круглым паддашкавым акном, адчуў сябе незручна. Учора ў суседнім асабняку яму сказалі, што ў гэтым доме свежая смерць.

Ён вынуў з сумкі пухлы шэры канверт і таргануў за кальцо, вялікім намаганнем надаўшы твару патрэбны выраз: не журботны, а дзелавы і трошкі спачуваючы.

Праходзячы дарожкай пад бэзамі, на верхавінках якіх яшчэ заставаліся плодзікі, падобныя на карычневые птушыныя дзюбы, ён паспеў заўважыць, што на новай прыбудаванай верандзе сядзяць тры чалавекі.

У цэнтры сядзела пажылая жанчына з такім журботна-стомленым тварам, што ясна было, каму горш за ўсіх.

Поруч з ёю, па правую руку, змрочна пускаў дымавыя кольцы мужчына, вельмі на яе падобны. Рукі яго далёка высоўваліся з рукавоў сіняга пінжака, былі худыя і моцныя, адлівалі дзіўнай чырванню, быццам іх купалі ў спірытусе. Маладая жанчына, відаць, яго жонка, сядзела ў ляніва-млявай позе, паклаўшы падбародак на далоні моцных белых рук з ямачкамі каля локцей.

Паміж імі стаяў самавар, але чаю ніхто не піў.

Паштальён зусім было вырашыў аклікнуць іх, але тут за густым кустом бэзу чыйсці жаночы голас загаварыў жаласна і пераканана і безнадзейна, быццам страціўшы надзею ў тысячны раз паўтарыць агульнавядомае:

— Разумееш, Грыша, я стамілася яе пераконваць, стамілася, стамілася. Ты зірні, яна сядзіць, як каменная…

Паштальён застыў. Ён зразумеў, што гэта недалікатна, але зразумеў яшчэ, што цяпер позна выявіць сваю прысутнасць.

— Ёй ужо нічога не трэба. І яна разумее, што я , суцяшаючы яе, хлушу. Таму што, як гэта ні дзіўна, у мяне няма, няма сапраўднага пачуцця да яго. Ён нябожчык, гэта грэх, я сама сабе стала агіднай, але не магу, не магу я яго так любіць, як маму люблю.

— Не нагаворвай на сябе, — сурова сказаў мужчынскі голас.

— Грыша, гэта страшна, але я амаль раўнадушная да яго. Ён быў добры гаспадар, работнік, працаўнік, але ты мяне, мяне зразумей. Ні мне, ні Сеню ніколі , ні аднаго ласкавага слова за ўвесь час. Вечна маўчыць, вечна пануры. І Сеня тое ж думае. Ён хірург, а калі ў яго на стале чалавек памірае — ён больш аб ім, чужым, думае. І пакутвае больш. Таму што той не рыкае, не лаецца штогадзінна. Што ён нам добрага зрабіў?

— А я чаму тут?

— Толькі што ты, ды і то, як ён пра цябе думаў.

— А я ведаю, я ўпэўнены, што ён быў нядрэнны чалавек.

— Табе — лёгка, — горка сказала яна.

Наступіла маўчанне, і паштальён, вылучыўшы хвіліну, падаў голас.

— Што там такое? — спытала з веранды пажылая дрыжачым голасам.

З-за кустоў выйшла маладая жанчына, год трыццаці.

— Паштальён, — сказала яна, і паштальён пазнаў у ёй тую, што гаварыла за кустамі бэзу.

— Вядзі яго сюды, Машанька, — сказала пажылая.

Паштальён падняўся на веранду. За маладой. Яна ішла наперадзе, прамая, стрыманая, — ніяк не пазнаць, што нядаўна казала такое.

Села, паклала скронь на далонь, глядзела халоднымі зеленаватымі вачыма з-пад даўжэразных цёмных вей.

«Ну і ну, добрая», — падумаў паштальён і адвёў вочы.

Адразу пабачыў маладога мужчыну, які выйшаў з хмызоў, дзе толькі што хвалявалася Машанька. Мужчына быў хударлявы, тонкі ў поясе. Твар разумны, жывы.

І кісці рук тонкія, вельмі белыя. Толькі на лобе, справа, змяіцца ружовы шрам. Ды замест аднаго пальца на левай руцэ закручаная вузлом кукса.

«І гэты нішто, — падумаў паштальён, — пародзісты, накшталт высакароднага бандыта з «Эльдарадскага мсціўца».

— Што ж вы? — спытала Машанька.

Паштальён падаў ліст. Пажылая ўгледзелася ў адрас.

— І не разбярэш, чаго тут. Прачытай, Грышачка. А вы, малады чалавек, пасядзіце з намі, папіце чайку. Варэнне…агрусавае…для яго варыла…

— Мама, мама, — сказала Машанька ўсё тым — з болем і халадком — голасам.

— Ды добра, чаго ўжо. Я і то разумею, не вернеш.

Паштальён зразумеў, што гэтыя людзі вельмі не хочуць заставацца адны. І не таму толькі, што прысутнасць пабочнай асобы адцягвае ад вечнай неадчэпнай думкі аб пустых сценах, але яшчэ і таму, што ім не хочацца заставацца сам-насам са сваімі думамі. У старой яны былі аб тым, што вось Сенечка і Машанька не любілі нябожчыка і вось ёй самой трэба было б іх за гэта менш любіць, ды не атрымліваецца, і толькі горка вельмі на душы.

А ў маладых — аб тым, што трэба прыкідвацца ў імя маці і яна ім гэтага ніколі ў глыбіні душы не даруе. І яшчэ аб тым, што і яны самі дрэнныя, таму што не любяць таго, невядомага паштальёна, якога ім трэба любіць.

Паштальён быў малады і таму добры. Акрамя таго, абход ён скончыў. І ён згадзіўся.

— Не трэба плакаць, матуля, — сказаў ён, — а чайку я пап’ю.

— Выпіце віна. Добрае віно, сухое, — сказаў зяць, нахіляючыся над пісьмом.

Удалечыні, за ярам, за кучаравай пенай садоў, стаялі чырвоныя, пернікавыя муры крамля з іх шматпакутнымі вежамі, ды бачныя былі абадраныя цыбуліны старога і, — як бываюць часам благімі старыя, ад старасці асабліва пачварнага сабора. І ніхто не думаў, што тут трыста з лішнім год таму віравалі чалавечыя натоўпы, вада залівала крэпасць, і вазы дарэмна цягнулі да шэрага неба аглоблі, што тут сялянскі павадыр у лапцях і ваўчыным трывуху глядзеў у натоўп шалёнымі светлымі вачыма — нядоўга ім заставалася глядзець — і хрыпла гаварыў:

— Што ж мы, звяры нейкія, — з-за сваёй шкуры ды дзяцей патапіць? Добра, хлопцы, будзем канчаць. А для вас гульба яшчэ не скончана. І давядзецца яшчэ Ваську Шуйскаму перад камарынскімі хлопамі с…… носам рэпу капаць.

Аб гэтым не памяталі. І свайго гора хапала на вяку.

Паштальён глядзеў, як цячэ ў яго разетку густы бурштынавы струмень варэння, і раптам уздрыгнуў, нейкім незвычайным голасам загаварыў раптам Грыгоры:

— Што такое?

Позіркі ўсіх пацягнуліся да яго, і ўсе пабачылі, што ліст ходзіць у яго руках.

— Ліст, ліст жа…

— Да чытай ты, — прыкрыкнуў на яго Сымон.

Грыгоры пачаў чытаць. Спачатку голас яго перарываўся, быццам ад смагі, але потым ён авалодаў сабой.

«Дзень добры, жонка мая Соф’я Пятроўна, і вам дзень добры, дзеці мае, Сымон Мікалаевіч і Маша Мікалаеўна.

Вось і давялося мне вам апошні ліст пісаць. Напісаў я яго раней, а зараз толькі дапісваю, таму што хочацца мне, каб вы ведалі, як загінуў твой, Сонечка, муж, а ваш, дзеці, бацька. Таму што адсюль мы наўрад ці выйдзем: два нашых батальёны немец разбіў, а мы зараз збіраемся паўзці балотамі, вярней за ўсё, ён нас тут парашыць. І, хутчэй за ўсё, я тут застануся, таму што са мной баец адзін са студэнтаў. Баіцца ён, шчанюк такі, здорава…»

Голас чытаючага сарваўся.

«…але вельмі мне яго шкада, таму што хоць і надзьмуўся ён, як голуб-дутыш, а жыць яму трэба, малады ён. Ты ўжо, Сонечка, даруй мне за гэта. Лепш бы, вядома, на тульскіх могілках ляжаць, ды і ў сваім балоце нядрэнна. Не вечна ён тут будзе — свае балоты сваімі і застануцца. А табе, ясачка мая, за ўсё дзякуй. Мы свой век нядрэнна пражылі. І хоць не такі я быў, як усе, ды затое ў бутэльку ніколі не заглядаў і рукі на цябе не ўзняў ніколі. Дзякуй за ўсё, за ласку, за параду, за тое, што сябе мне, цяжкаму чалавеку, аддала. Дом да тваёй смерці —твой, а потым няхай пароўну радзеляць дзеці».

Паштальён глянуў на старую і пабачыў, што тая з безудзельна ўтаропленым кудысьці позіркам ледзь-ледзь і часта хітае галавой.

«…Дачушка, ты маці беражы, каму ж яшчэ і зразумець яе. А сама пражыві лёгка, не тое што мы. Шукай мужа па сэрцу, каб шкадаваў. І жыві з ім добра, дробязі розныя даруй. Часам і адному яму трэба будзе застацца. Мы, мужыкі, як сабакі: часам нам па лугу пабегаць трэба, паесці травы. Не бойся: будзе кахаць — не пойдзе ад цябе. А пойдзе — шэлег яму цана ў кірмаш. Ты ў мяне прыгажуня, разумніца — хопіць на твой век…»

— Я не пайшоў, — сказаў зяць і нахіліўся ніжэй над лістом.

— Яшчэ б табе пайсці, — уздыхнула маці.

— Тут у самым нізе першага ліста дапісана, — сказаў зяць.

«…Звестку пра мяне і пра ліст вам перадасць гэты студэнт, што са мною. Насаты такі. З ім жонцы толькі дзятлаў разводзіць. Прыкры хлопец, вечна вершы нейкія чытае. З Мінска. Прозвішча яму Русіновіч Грыша. Распытайце яго, як паміраў».

Зяць збянтэжана паглядзеў на жонку. Перарваў чытанне.

— Правільная характарыстыка, — яшчэ не вызваліўшыся ад сухасці, але ўжо з нейкім неўразумелым болем сказала яна.

— Далей чытай, — нецярпліва сказаў Сымон.

«…Сынок…»

Паштальён пачуў, як Сымон уздыхнуў.

«…Сынок. Ты даруй, многа вінаваты перад табой. Памятаеш, пасля таго, як ты аддубасіў дырэктаравага

сына. Каб ведаў я, што так будзе, што будзе маё сэрца балець у гэты дрэнны час за кожную аплявуху, што ты атрымаў, век бы не ўзняў рукі. Жыві. Маці беражы. Жанчыны — яны, брат, пакутуюць. Жаніся — раз. Пасуровей будзь першыя дні, а потым усё больш пяшчотай. Я вось не зразумеў гэтага, ды так усё жыццё і суравеў. І хацеў іншым быць, ды не мог. Характар у мяне, звычка ўжо такая — рыкаць. Ды і лёс мой — цяжкі.

І сястру не крыўдзі, сынок. Яна ў мяне дурнічка яшчэ і сэрцам гарачая. Узаўецца, наробіць дурыкаў. Несправядлівасць для яе — нож. А такім цяжка. Відаць, таму Марыйка такая, што я не песціў яе. І па галоўцы нават не пагладзіў. Дык ты яе за мяне, па галоўцы…»

Рука Сымона міжвольна пацягнулася і лягла на галаву сястры. І тая раптам усхліпнула, быццам удавіўшыся, і, перакуліўшы плеценае крэсла, кінулася з веранды кудысьці ў глыб саду, у бэз, у гушчар.

— Чаго гэта яна? — узняўся сын.

— Сядзі, Сымон, паклаў яму руку на плячо Грыгоры, — ты нічога не разумееш. Гэта лепей, што яна заплакала.

Сямён, быццам шукаючы ў кагосьці апоры, павярнуўся да маці і абняў яе за худыя, выгнутыя наперад плечы. З другога боку асцярожна падсела яго жонка і прыхілілася галавой да каленяў свякрухі. І маці раптам схілілася тварам да рукі Сымона і слабым, злёгку квохчучым голасам пачала паўтараць:

— Сенечка, Сенечка… і пра аплявуху, пра яе ўспоўніў.

Паштальён зразумеў, што ён тут лішні, і папрасіў у Грыгорыя правесці яго. Каля рыплівай форткі ён спыніўся і нерашуча спытаў:

— Прабачце, вядома. Гэты вось, што нядаўна памёр у вас, напэўна, айчым быў Марыі Мікалаеўне? Я тры дні толькі на гэтым участку.

— Не, — уздыхнуў Грыгоры, — не айчым, бацька. Ліст толькі на тыдзень спазніўся, мог бы і сам атрымаць. Тыдзень як пахавалі.

І дабавіў ціха:

— Мы ж не загінулі з ім тады, выйшлі з балота. Я яго пасля вайны адшукаў ды і застаўся тут. Семнаццаць год яшчэ пражыў стары. Брыдкаслоў быў і зневажальнік, але правільнай душы чалавек. Я вось гэта разумеў, а родныя дзеці не разумелі.

І калі паштальён выйшаў на вуліцу, спыніў яго:

— За ліст дзякуй.

Грыгоры вярнуўся і без слоў падсеў да маўклівай групкі людзей.

Яны гаравалі, але цяпер нават іх гора было не тое, змякчанае ўзаемным шкадаваннем, агульнае, стрыманае і чалавечае гора.

— Позна даведаліся, — сказаў сын, і мускулы ля яго пераносся задрыжалі, як у бацькі.

Вярнулася з-за кустоў і Машанька. Слёз на яе абліччы не было відаць: напэўна, умылася з бочкі.

«Бацькава парода», — падумаў Грыгоры.

А яна села наводдаль ад яго, прыхілілася да маці і братовай. Потым глянула на мужа:

— Чаму ніколі не сказаў?

— Я думаў, што ён сам скажа. Разам жа выйшлі.

— Я табе гэтага ніколі не дарую, — стомлена сказала яна.

— Даруеш, — ласкава і трохі сумна сказаў ён і паклаў далонь на яе халаднаватую ад вады руку, якая бязвольна ляжала на стале.

1. Машынапісу захоўваецца ў 70-й папцы хатняга архіва пісьменніка.
2. Апавяданне, відаць, было напісана ў канцы 50-х гадоў і прызначалася для першага зборніка прозы «Блакіт і золата дня» (Мн., 1961), аб чым сведчыць нумарацыя старонак гэтага апавядання і тых апавяданняў, якія ўвайшлі ў кнігу «Блакіт і золата дня». У ЦДАМЛіМ РБ, ф. 42, воп. 1, адз. зах. 69, напрыклад, сярод неапублікаваных матэрыялаў часопіса «Полымя» захоўваюцца машынапісы апавяданняў «Як звяргаюцца ідалы» (с. 41 — 47) і «Лісты не спазняюцца ніколі» (с. 48 — 74). Першае ўвайшло ў зборнік прозы Уладзіміра Караткевіча, другое — не ўвайшло. Заўважым, што апавяданні «Пацукалоў» (пазнейшая назва «Карней — мышыная смерць») і «Лятучы Галандзец», якія таксама былі ўключаны ў зборнік «Блакіт і золата дня», пісьменнік закончыў адпаведна 22 і 27 чэрвеня 1958 года, аб чым сведчаць паметы на іх машынапісах, якія захоўваюцца ў ЦДАМЛіМ РБ, ф. 42, воп. 1, адз. зах. 184.
3. Пры жыцці пісьменніка не друкавалася.
4. Упершыню — «Полымя», 1991, № 3.
5. Набор зроблены па выданні: Уладзімір Караткевіч. Творы: Проза. Драматургія. Публіцыстыка. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1996. — 367 — 388.