Лісты да Рамана Іванычука

9 ліпеня

(2 дні перад угодкамі вызвалення Беларусі ад белапалякаў)

1976 г.

Мілы сябар Рамане!

«Во первых строках своего письма» мушу прызнацца, што я свіння. Здаецца, так і не адказаў пасля ад’езду са Львова. Свінтухайла — і толькі. І, галоўнае, не падзякаваў за кнігу. Яе ў мяне ўжо зачыталі (спадзяюся, што не назаўсёды).

Павінен табе сказаць, што «смирение твое паче гордости». Вядома, гэта не «Мальвы». Але гэта КНІГА. Асабліва апавяданні. Аповесць (нягледзячы на асобныя выдатна напісаныя кавалкі) усё ж здаецца крыху расторганай, раскатурханай (можа, і не толькі твая ў гэтым правіна). Як асабіста на мой густ — я бы хацеў больш ведаць пра мінулае, якому ты быў сведкам, пра тыпаў, рэаліі, акупацыю і тое, што пасля. Але і разумею цябе. Твой імпрэсіянізм (божа мой, як ты зараз будзеш лаяцца! Зусім як я, калі мяне называюць «р-рамантыкам», у той час калі ўсе мае героі лаюцца матам) не дазваляў на большае.

Хлопча! Гэта КНІГА! І нават калі на большае нас з табою не стане (ці не стануць) — ганарыся і тым, што і такія мы ўсё ж лепшыя за некаторых «майстраў пяра», якія пішуць аб круглых кароўніках і іх перавазе над кароўнікамі васьмікутнымі (а заўтра выявіцца, што якраз васьмікутныя і ёсць самыя-самыя).

Кніга — бляск. Не прыбядняйся. Гэта «Цені забытых продкаў». Толькі на сучасным матэрыяле. І — часам — лепей.

Аб адным прашу: не спыняйся, хлопча. Мы ж з табою, як дачка сказала, «фуліганы». І ўсё яшчэ будзе добра.

Прашу аб адным. Папрасі за мяне прабачэння ў Валодзі Лучука. І яго, і жонку, і дзяцей страшэнна люблю, але не магу зараз напісаць ім. Ні хвіліны вольнага часу. Не памятаю, ці пісаў я, якую гісторыю я, пасля вяртання са Львова, прыдумаў пра сіняк. Калі не — то я ў наступным лісце напішу. Нагадай.

Папрасі прабачэння, што я тады не еў варэнікаў. Дзеля мяне не варта было старацца. Слова гонару, ем вельмі кепска і мала, хаця раз на месяц нападае «жэр», калі з’ядаю ўсё ў двух халадзільніках і яшчэ ўначы вару макароны.

Чаму не магу напісаць Валодзю і Раману Л.? Проста мы таксама ачалавечваемся. «Скансен», як у Львове, будзе і ў нас. Беганіны (асабліва для мяне) — па шыю. Затое калі ўсе гэтыя млыны, цэрквы, кузні стануць на выбранае мною месца — усе каты Беларусі будуць называць мяне на Вы, касцельныя дэвоткі будуць цалаваць мяне ў руку, як пробашча, а жонку маю будуць называць не іначай, як «пані прабашчова».

Усю тваю сям’ю цалую.

Уладзімір.

І напішы мне, калі ласка, дакладны адрас. Бо я … (тут ідуць тышчы маскалёў у свой адрас) ….. запісную кніжку згубіў ….. (што ні кропка, то …).

Успомніў! Кнігі твае чытае зараз украінец (і наш пісьменнік) Толя Чаркасаў. Дужа харошы хлопец, без рук (па локці) і без адной нагі (падарваўся). І, аднак, водзіць машыну, цяслярыць, робіць розную тэхніку, піша і чытае Рамана Іванычука. Думаю, «Мальвы» дадуць яму дадатковы запас Жыцця. Самая безнадзейная і самая аптымістычная кніга з усіх, якія я ведаю.

Уладзімір.

P. S. Скансен, месца для яго, мы ездзілі выбіраць з Валерам. Калі справа выгарыць — ён і зробіць праект і стане будаваць.

12 лістапада 77 г.

Мілы Рамане!

Перш за ўсё будзем лаяцца, а толькі пасля мірыцца. Ужо каму-каму, а табе адказаў бы. І адказаў. Не ведаю толькі, куды той мой адказ падзеўся. А ў ім быў заўсёдны мой «Віваt» з прычыны табой напісанага, і захапленне голым Ягайлам у лазні (так ім!), і крыху шкадобы (гэтую думку падзяляе са мною і Янка Брыль), што амаль нічога яшчэ і пра нас( урэшце, «нельзя объять необъятного») не напісана.

Прабач за спазненне з адказам. Быў я ў Польшчы, толькі-толькі вярнуўся. Бачыў адноўлены ў Кракаве помнік Грунвальду (Дрэздэнскія ліварні аднавілі), а на ім Ягайла (не голы, а ў латах) і прадстаўнікі ўсіх, прычым літовец з рогам, але без портак. Не, няхай усё ж усямёх (здаецца) адолелі аднаго, які ляжыць дагары нагамі ледзь не каля п’едэстала.

А наконт «Вина» ты дарэмна. І адказаў, і нават разбор сякі-такі даў. Паўтарацца не стану (і хто дзе запраторыў той ліст?!), але нумары літаральна да дзір зачыталі ўсе добрыя людзі.

Харошая кніга!!!

Прыядноўваецца да гэтай маёй думкі процьма людзей, так што можаш упершыню паверыць у мой густ. А таксама ў густ Брыля, Танка, А. Мальдзіса, Данілы Міцкевіча, сына Якуба Коласа (усіх іх з сем’ямі), а таксама маёй маці і жонкі (у апошнім выпадку мой густ крыху схібіў), і шматлікіх іншых.

Не было часу занава сфатаграфавацца. Калі падыдзе тое, што дасылаю, — добра. Не — давайце так. Не тая морда, каб выхваляцца. Нельга мне нават схадзіць у фотаатэлье. Бо мне хадзіць нельга. Пашкодзіў у Татрах нагу.

Перадавай прывітанне дастойнай нашага з табою хуліганства хуліганцы-дачцы. І няхай вам усім добра жывецца.

Твой Уладзімір

P. S. А кнігу ўсё ж дашлі. Дальбог, адказаў я на часопісныя нумары. І хораша адказаў, але табе давядзецца пакуль (аж да сустрэчы) толькі здагадвацца аб гэтым.

І прыязджайце ў госці. Будзем хадзіць паўсюль (нага, спадзяюся, зажыве), будзем кустоўку піць і крывым мясам (каўбасою) закусваць.

Пры сустрэчы расцалуй сяброў. І скажы, што Шаўчэнка, «Думи моi», вісіць цяпер ошую ад майго пісьмовага стала. Толькі нічога гэта мне не дапамагае. На жаль.

30. ХІ. 77 г.

Мілы Рамане!

Толькі што атрымаў першую частку рукапісу. Вычытаў. Адказваю. Спадзяюся, што ты не будзеш строгі да хлапчука дзевятнаццаці год, які пісаў гэтую рэч на вышках, на бульбоўніку і гарахавінні, хутчэй як опыт — ці здолею пабудаваць сюжэт.

Не ведаю, як там у вас памечаны старонкі. Сёе-тое замеціў на маргінезах. А сёе-тое пішу проста так, у лісце.

На другой з пачатку старонцы — яны былі «адмечаны ў Гарадзельскім прывілеі», а не «мелі яго».

На першай старонцы: не ў Раманаўку, а Раманаву, вядомаму фалькларысту.

Цяпер буду ставіць зверху незразумелыя для мяне індэксы.

Гр 32. Мабыць, «буры» конус, а не «бурний». Прабач, мову ўкраінскую за трыццаць гадоў прызабыў.

С 29. жысь — Яноўскага. Апошні склад воклічу «сцеражысь!»

С 30. Мадам Рaдкліф.

С 31. Тут трэба вырашыць са зноскай. І яшчэ: Вашчыла. Гандляр воскам. І вашчылаўцы, яго людзі.

С 32. Усё ж «шастаднёвы», а не «шестиденки». А можа, і паверыць Скрыпчанку. Мову ён ведае. Пакідаю на тваё і яго сумленне.

А вось тут усё ж «Трышчан» («Тристан и Изольда»), а не «Трыштан» (хаця «Трыштан» — гэта дужа смешна).

І яшчэ. «Апафегмы», а не «Анафегмы».

С 33. Можа, пакінуць усё ж архаізм. «Лемпарт», а не «леопард». А была такая балотная рысь. Не знайшлося на яе «чырвонай кнігі», як на «чорнага зайца», які толькі і застаўся, што ў гербе Копыся.

С 34. Кінні, а не кіні? Ці, можа, я забыў?

Гр 35. Дрикганти. Десятків.

Гр 37. Агата.

Гр 40. Козловського.

С 42. Асімілювати.

Гр 45. Там словы паменены месцамі. — Коротку.

Гр 48. Колиж. — Болотом. — Під узвіз?

Гэта тое, што паспеў за дзень высачыць з рукапісу. Прабач, непрыемнасці ў мяне. З матуляй няважна.

Най Вам усім, у прыватнасці хуліганцы Доні, вялікага здароўя і шчасця.

І выберыцеся нейк да мяне. Хочаце зімою — здабудзем лыжы і будзем разводзіць вогнішчы. А хочаце і бліжэй да вясны. Паедзем на мой беларускі Дняпро, будзем лавіць рыбу і спаць на сене.

І яшчэ раз дзякуй за «Черлене вино», добрую кнігу.

Цалую Вас усіх.

Твой Уладзімір

[Пачатак 1978 г.]

Мілы мой браце Рамане!

Прабач, што затрымаў карэктуру. З цяжкасцю і зараз асіліў яе. І прабач, што пішу ў адказ на твае труды так мала.

Матухна мая адышла. І не магу я дагэтуль ачомацца ад гора. Таму, можа, і зрабіў сваю работу не зусім на належным узроўні, дарагі мой чалавек.

Цалуй жонку, фуліганку дачку і ўсіх львоўскіх хлопцаў-ільвят.

Цалую і я цябе. Жыві сто год і ніколі не ведай гора.

Твой Уладзімір Караткевіч

26 жніўня 79 г.

Даражэнькі мой Рамане!

Дзякуй табе за добра ліст. На жаль, занадта кароткі. У якасці помсты адказваю табе таксама кароткім лістом. Проста таму, што зусім не маю часу, а не таму, што не хачу размаўляць з табою, дзяліцца думкамі, плакацца і жартаваць. Паслязаўтра (а можа, і 29-га) еду ў Браціславу праз Брэст — Варшаву — Кракаў. Магчыма, і добрая будзе паездка, таму што адчуваю сябе лепей. Але не ведаю, баюся сурочыць.

Назад буду недзе ў 20-х чыслах верасня, там пару дзён у хаце, а недзе чысла з 29-га верасня — на мора. Так што не ўдасца мне пабываць на вяселлі зусім дарослай фуліганкі, нават калі б яна і ўспомніла пра нуднага мінскага дзядзьку і надумалася яго запрасіць. Шкада, што ўсё лепшае, з некаторага часу, праходзіць паўз нас. Вяселлі — не нашы (залатыя — не ў лік; яны — нашы, калі дажывем, але гэта свята хутчэй журботнае), гулянні з цудоўнымі дзяўчатамі — не нашы (у ролі дзядзькоў — не ў лік). Нашы — адны юбілеі ды чарговыя кнігі, калі бог дасць гады і сілу.

Але што ж, мы сваё адхадзілі. З ганарліва ўзнятай галавою і пяром <…>.

А маладых і ўвогуле маладосць віншаваць трэба, жадаць ёй таго, што ў нас было, толькі куды лепей. І каб менш было прыкрага. Сутычкі — няхай, але каб меней брыды за людзей і, галоўнае, каб ніколі за самога сябе.

Сто год поўнага жыцця і каб ад кожнага ўзросту — поўнай мерай. Гэта не так ужо і мала.

Сапраўднае віншаванне і іншае такое — за мной, пры сустрэчы. Цалуй там яе ад мяне. А ты пацалуй жонку, і няхай яна цябе пацалуе. У падзяку, што ўзнялі вы добрае дзіця, паставілі на свае ногі і пусцілі самастойна ў гэты цудоўна багаты і шматфарбны свет.

Пачалі друкаваць новую маю «псіхалогію з дэтыктывам» пад назвай «Чорны замак Альшанскі». Першую частку ўжо надрукавалі ў «Маладосці» і — чэрці такія — другую частку аднеслі на № 1 — 2 наступнага года. Каб падняць тыраж, бо, здаецца, атрымалася някепска. Аж да нездаровай цікаўнасці і цаны на чорным кніжным рынку па пяць рублёў за нумар (дастукаўся, галубок, да гэткага жыцця!). Карло Скрыпчанка, акі леў у нашчы рыкаючы і guaerens guem devoret, ужо ўзяўся перакладаць. Думаецца, што гэта ў пэўным сэнсе цікавей за «Стаха», напісанага 30 год назад. Калі гэткі домаўзрошчаны Холмс можа вас зацікавіць — можно было б пагаварыць з ім (не з Шэрлакам, а з Карло). Тым больш што за апошні час большасць маіх сяброў на Украіне — у Львове. А ў Кіеве застаўся толькі сум па даўно пражытым і дужа вялікая любоў, змяшаная з дужа вялікім болем за тыя гады. Ведаеш, якія. Нібы ўспамін аб дужа каханай, якая павяла сябе калісь не найлепшым чынам. Але гэта толькі для нас з табою і па сакрэту. Дый Мінск (некаторыя людзі) не лепшы. Са «Стахам» на студыі ёсць крыху прыкрага. Абкарнаюць і яго.

Думку сваю пра «Манускрыпт» напішу, як будзе болей часу, падрабязна і «нелицеприятно», то бок добра, бо слабасць маю да цябе, ты ведаеш.

Цалую Вас усіх, дарагія. І прывітанне ўсім.

Ул. Караткевіч

[Не пазней за 17. 10. 79 г.]

Дарагі Рамане!

Чытаў я «Литературную газету» колькі там часу назад і пераканаўся, што яна бессаромна брэша, бо напісала яна пра цябе, зусім маладога і жвавага, такое, дальбог, непатрэбства. Табе заўсёды тыццаць, мне (будзем спадзявацца) — таксама. А на ўсякі выпадак пажадаю табе і на наступныя двойчы столькі год, колькі табе зараз, столькі ж лірызму і паэтычнасці, светлай (і горкай разам) думы, столькі ж сумленнасці і таленту, колькі і дагэтуль.

Шчаслівы будзь, дружа, цалуй родных і сяброў, нізка ад мяне кланяйся Украіне.

Твой Уладзімір

P. S. Калі ўздумаецца адказаць — пішы на Мінск. Бо тут я апошнія дні.

Той, хто з мячом, — сам згіне з наругі,
Той, хто з агнём, — сам ганебна згарыць:
Цугляў чужынскіх, чужынскай пугі
Коннік не носіць на Браме Зары.

У. К.

31 кастрычніка 79 г.

Ілюстрысіме Раману Іванычуку, дзідаскалу і рэбеліянту, — недавучаны спудзей Валодзька Караткевічаў — scribit!

Пішу я табе, вашамосць, з закінутага табою маёнтачка твайго, Мінска, у якім вашэць ані разу так і не пабываў, перадавераўшы пянёнжыя і іншыя справы аконамам, людзям хцівым а брыдкім. А ў нас тут ужо страшна зiма на ляды палегла і нідзе ані зярэчка і масла няма, каб тых аконамаў-чалавекалупаў падмазваць. І людцы без пана ілюстрысіме разбэсціліся: адзін у дзяўкох непатрэбных прападае, другі лаецца брыдка, трэці здатны з карчмы кожную ноч не вылазіць, а раніцамі казлы дзярэ, а чацвёрты можа за шэлег нават у божым храме пернуць.

Ну, досыць дурня качаць і гаварыць у стылі барока. Пяройдзем да стылю звычайнага. Шкада, што з Сухумі маладыя не збочылі крыху ды не зазірнулі да мяне ў Піцунду, у дом літфонда. Я і з рыбакамі зяця звабіў бы, схадзілі б у мора, і проста так падкінуў бы ім рыбкі, і ў горы схадзілі б па самшытавыя кіі для будучых дзеда і бабы. Ну вось, калі ўсё — цьху-цьху-цьху — скончыцца добра, тады толькі будзеш ты мець права на бараду. А то «кацапам» дражнішся, а бараду носіш. А ў нас такі быў няпісаны закон: нарадзілася дзіця — можаш завесці вусы, нарадзіўся ўнук або ўнучка — толькі тады можаш забарадзець (а большасць усё ж і тады гэтым не карысталася).

А хто ж, цікава, твой зяць, якое мае імя, дзе працуе або вучыцца? Гэта не пустая цікаўнасць. Проста нават і не такія важныя рэчы цікавяць чалавека, калі ён да другога ставіцца з сімпатыяй.

А цяпер пра зусім іншае. Даўно я, пане дзідаскал, атрымаў Вашу кнігу з двума манускрыптамі і другі з іх даўно прачытаў і ўражанне ў мяне засталося самае дваістае (ад другога «манускрыпта»). Што ж, думаю, такое? Няўжо мог сям-там схібіць? А пасля прыйшло мне да галавы, што — а можа — не ты, а я вінаваты. Чытаў то цвярозы і ў кепскім настроі, а то падхмелены — у ружовым (і наадварот). Чытаў з перарывамі: то паклічуць у выдавецтва і сунуць у зубы гранкі, то паедзеш у глыбінныя школы вершы чутаць, бо запрасілі, то яшчэ нешта. Ну і застаецца ўражанне дранае. Тады я з тыдзень нават піва ў рот не ўзяў, усе запрашэнні адклаў «на пасля» і, заваяваўшы сабе такім чынам права на добры настрой і самы настрой, сеў за «манускрыпт» усур’ёз і ўважліва. І не памыліўся. Атрымалася тое, што з добрай, але наравістай кабетай: «вникнуть» трэба, зжыцца, раскаштаваць. І вось, скончыўшы кнігу сёння ноччу, проста і ад усёй душы кажу табе «дзякуй». Кніга — Кніга. І гістарычна цікавая, і (што заўсёды самае каштоўнае для мяне) з вялікім сэнсам для сённяшняга дня. І беспамылковы для мяне знак добрай кнігі: самому захацелася пісаць. І да д’ябла акавітую: Блазіёў сярод нас і так хопіць.

Словам, яшчэ раз дзякую табе. А тое, што я «Мальвы» па-ранейшаму вышэй за ўсё цаню — не звяртай увагі. Гэта як першае каханне: былі пасля і лепшыя і разумнейшыя і прыгажэйшыя, а дурны чалавек усё ж глядзі-глядзі, ды і тую ўспомніць. Бо першая. Так што я напэўна не маю рацыі, і ты за гэта на мяне не злуйся, ты мне гэта даруй.

Наконт «Замка» не турбуйся, хаця гэта рэч не гістарычная, а сучасная: чалавек, раскрываючы злачынства, якому чатырыста год, выпадкова раскрывае злачынства сучаснае. Дарэчы, ці даслаў я табе першую частку «Замка»? Другая будзе на пачатку наступнага года: падымаюць тыраж. І паднялі. Магу ганарыцца, на чорным рынку нумар часопіса — пяцьдзесят рублёў. Можа, гэта і проста нездаровы ажыятаж сучаснага кніжнага буму, але мне ў глыбіні душы прыемна.

Зараз буду працаваць. Многа. А бліжэй да вясны прыеду, калі будзе цяплей і сыдзе снег.

Канчаю. Жонка перадае Вам усім самыя найлепшыя пажаданні.

Цалую Вас моцна.

Уладзімір Караткевіч, спудзей

P. S. І ўвогуле, якія кнігі я табе даслаў, а якія — не?

4 ліпеня 82 г.

Дарагі Рамане!

Даўным-даўно мы не пісалі адзін адному. Можа, яно і лепей: не адбіраць у іншага час непатрэбнымі словавывяржэннямі (усё адно лістом не скажаш таго, што можна выказаць у бяседзе). Але часам усё ж трэба, хаця рады ў гады, нагадваць, што існуе на свеце друг.

Непасрэднай прычынай для гэтага ліста з’яўляецца вось што. Прыехаў у Мінск і зайшоў да мяне Грачанюк (здаецца), зайшла размова пра сучасную украінскую літаратуру, а раз так, то і пра гістарычны раман, а калі так, то, вядома, і пра цябе. Я яму сказаў, што В.Аскоцкі даслаў мне кніжку «Раман і гісторыя», што я на некаторыя месцы асабіста (не за сябе) абразіўся і адказаў яму вельмі доўгім лістом, у якім, між іншым, аблаяў яго і за цябе, Рамане, і за тую «крытыку», якую ён навёў на «Мальвы». Ён, Грачанюк (ён, здаецца, з «Літаратурнай Украіны), пацікавіўся, і я яму прачытаў кавалак чарнавіка. Ён прасіў мяне аддаць яму, ён паедзе ў Львоў і адвязе табе. Але я сказаў, што лепей напішу табе сам. І вось ніяк не мог сабрацца. То хварэў, то работы было вышэй галавы. Урэшце вырашыў, што абяцанае трэба выконваць, і перапісваю табе тую частку ліста да Аскоцкага, што датычыцца цябе. А паколькі ліст напісаны па-руску, то і цытата будзе па-руску, за што і прабач.

Пішу на асобным лісце. І гэта, уласна кажучы, усё, што я хацеў на гэты раз табе сказаць. Прабач, што мала. Але калі лаешся за шмат рэчаў і на кожны адводзіш па старонцы, то атрымоўваецца ўжо не «ліст Аскоцкаму», а цэлы «сшытак Аскоцкаму».

Ну, я проста не мог крыху яго не ляснуць і за цябе, бо хаця і мала дзён мы знаёмыя адзін з адным, а я ўспамінаю гэтыя дні як адны з самых лепшых і светлых у маім жыцці.

Як ты? Як усе твае? Ці добра? Ці скончылася ўрэшце дабром гэтае свінства, якое заварылі вакол твайго салавецкага пакутніка? Калі дабром — дашлі мне гэтую кніжку. Магчыма, і ў мяне скора скончыцца дваццацігадовая цяганіна з беднымі маімі «Леанідамі». Калі не сурочу і яны выйдуць (праўда, паабшчыпаныя) — таксама дашлю.

Абдымаю цябе.

Твой Ул. Караткевіч

«…там, где вы вынуждены отдавать дань спорам, разыгравшимся возле той или иной вещи (а ведь всегда в этих спорах найдется сволочь, охотник половить рыбку в мутной воде), там — не смотрели бы, извините, на Вас мои глаза.

Ведь, скажем, «Мальвы» Р.Иванычука — я в этом твердо уверен, верьте глазу пожилого волка — входят в первую десятку наших исторических романов. Оставьте в стороне склонность украинцев к высокому — в том числе и стилю — и приносимые этим издержки. Оставьте в стороне то, что «высокий штиль» дает и сам язык, который (как и белорусский) живой заповедник слов, которые в русском языке давно стали архаическими и, тем самым, возвышенными («вока», а не «глаз», «вусны», а не «губы» и тысячи иных). Возьмите общий настрой вещи. Пойдите в теснину, что ведет от Бахчисарая к Чуфут-Кале и кладбищу караимов. Там есть дом престарелых. Нет у людей уже ни родных, ни близких, ни сил, ни даже полноценного ума. И вот при мне, когда я там был в первый раз, искали ушедшую из этого дома в поисках «своего» (а его давно уже нет) старуху. Осталось, стало быть, неосознанная жажда свободы, любви и жалости близких (их тоже нет). И куда ей было идти? С одной стороны дворец и голая степь, с другой — мертвый город, пропасти и самое жудкое и бесчеловечное кладбище изо всех, какие я видел. Найдут ведь, поймают рано или поздно.

Вот и Украина тех времен такая же. Особенно для пленных, привезенных в Бахчисарай. Нет выхода, как для той старухи. И не только для старых и бессильных. Для молодых тоже. Либо в гарем, если на тебе юбка, либо в янычары, если на тебе штаны.

Как же Вы этого настроения не почувствовали, этой боли умного автора за людей?! Это не авторская заданность в романе. Это беспощадно-правдивое изображение заданности в тот жестокий век самой трагической истории народа. И «Мальвы», где герой вопреки всему (отуреченный, отатаренный, потерявший память) только благодаря воинской и человеческой своей совести ломает к чертям эту безвыходность и заданность, говорят нам о предстоящей Хмельниччине куда больше, чем, скажем, приводимая Вами в пример беспомощная, эклектичная, заданная еще самыми низкопробными историками царских времен «Переяславская рада» Н. Рыбака и прочие того же рода опусы, от которых веет холодным сердцем, летаргией совести, а значит, и фальшью.

И ведь Вы сами это чудесно понимаете, а значит, это тем более непростительно. Потому что когда валяет Ваньку, оправдывая иванов грозных и прочих идолов «единой и неделимой» какой-нибудь Герцович, не тем будь помянут покойник, так ему и бог велел по его сознательной глупости и конформизму, а когда пытается, не умея, сказать что-то подобное В. Д. Оскоцкий, так делается неловко«.

Упершыню — «Полымя», 1988, № 12.