Маці ўрагану — Карціна другая

Ноч. Пячора. Яна асветлена толькі жарам у дальнім яе закутку ды святлом зор за шырокім уваходам. Таму ўсю першую палову карціны замест людзей мы бачым толькі іхнія цені ды чуем іхнія галасы. У паўцемры ледзь можна ўгадаць абрысы пня, які замяняе стол, ствол дрэва замест лаўкі ды шырокае ложа, засцеленае шкурамі. За атворам-уваходам сілуэты дрэў і за імі — месячная дарожка на паверхні ракі. Здалёк — тупат капытоў. Пасля ён сціхае, і ў атворы з’яўляецца цень. Гэта Вецер.

Вецер. Гэй, гаспадар… Ёсць тут хто-небудзь? (Уваходзіць, наляцеў на пень стала, ледзь не скінуў нейкі гарлач, але падхапіў яго.) Вогнішча, значыць, нехта ёсць… Гу! Ёсць нехта? (Паўза.) А ўрэшце, трасца яго бяры, гэтага невядомага. Проста трэба ў Крычаў. Проста трэба было добра пратрэсціся на кані, а то заседзеўся. Проста трэба знайсці сілы трымацца да канца. Захоча Надзея са мною — хай ідзе. А не, то будзе яна скора вольная. Каб не абяцаў маці — не трэба было сюды ехаць… То вярнуся дамоў. Няма гаспадара.

Нечы Цень засланіў уваход. Пасля далятае адтуль спалоханы голас.

Цень. Нашто ты прыйшоў, чалавек? Пакуль не позна, пакуль не сядзеў тут — бяжы адсюль. Бяжы хутчэй. Сюды прыходзяць толькі…

Вецер. (узвіўся). Толькі смялейшыя, ты хочаш сказаць? А хто табе даў права лічыць мяне горшым за іх?

Цень. Я прашу цябе, уцякай… Бяжы стрымгалоў… Адсюль дарогі няма.

Вецер. (зухавата). А я яе й не шукаю. А ўцякаць? Ну не.

Цень. Ты не ведаеш, штó я…

Вецер. (перабіў яго). Чакай. Я не пытаюся ў цябе, хто ты і што ты. А я — ведай — я збраяр панцырных баяраў Васіль Вецер з Крычава. Я шукаю прыстанішча на ўсю ноч. I таму — мне так сказалі: «Не паліагню, не кажы нічога. Я і так усё ведаю».

Цень. Ты б лепей ішоў прэч, чалавеча. Тут толькі адна жанчына прыносіць ежу і пакідае на пні за добрую сотню крокаў. Я зусім адзін ужо шмат год.

Вецер. Ты гоніш госця?

Цень. Да мяне ў госці прыходзяць толькі тыя, якім нічога ўжо не патрэбна.

Вецер. Ну вось, а мне якраз гэтага і трэба. Зразумеў? Залазь сюды.

Цень. Ідзі. Прашу цябе найменнем маткі тваёй.

Вецер. Яна сама і паслала мяне.

Цень. Са-ма-а?

Вецер. Так. I хопіць балабоніць. Лезь сюды. Будзем вячэраць.

Ён вымае з сакваў і раскладае на пні ежу. Вялізны чорны цень палез у атвор і прысеў да стала.

Вецер.Еш, чалавеча.

Цень. Смачна. Я амаль ніколі не ем свежага, бо і адкуль? Толькі як жанчына прынясе. А так — ем карэнні, стаўлю пасткі на зайцоў… Цяжка робіцца на зямлі. Вялікая навала ідзе на край. Я даўно не бачыў людзей, але сёння зноў білі гакаўніцы недзе над Сожам. Уцекачы бягуць некуды, але сюды яны не заходзяць, не… Гэта першы. I дзе толькі людзі не шукаюць спакою?.. Так, білі гакаўніцы… I нешта гарэла, языкі шугалі ў паветра.

Вецер. Дай руку… Не бойся, брат.

Цень. Можа-а…

Вецер. Не бойся, брат. Я з табою. Дай руку.

Цень. На, брат мой… Бог мой, хатняе сала!.. А ў мяне няма хатняга сала. Бо ў мяне няма кабана. Бо і адкуль? У мяне ж і хаты няма. У мяне нара. Я ад мовы адвыкнуў. Няма ў мяне суседзяў, каб па-свойму з імі пагаварыць. Суседзі ў мяне — совы ды ваўкі. З імі па-беларуску не пагаворыш. Я зусім бедны… Во, соль… А ў мяне няма солі. Я зусім бедны… А хлеб… такі мяккі, так пахне, пакі пульхны. А я не магу нават пасеяць свайго хлеба, а каб пасеяў, то яго стравілі б дзікі… А каб не стравілі — дзе б я яго змалоў, дзе тая печка, у якой бы я яго спёк? Я не адзін такі. Усе браты і сёстры, увесь мой народ такі. Але мне горш за ўсіх. Хата… сала (голас ягоны сарваўся)… хлеб (плача).

Вецер. Супакойся… Ну… ну… ну што ты такі няшчасны? (Бярэ яго за руку.) Ты ўсё ж вольны тут.

Чуваць тупат капытоў. Пасля ён сціхае і ў атворы з’яўляецца некалькі постацяў. Гэта Камісар, пара служак і браты Іцкавічы.

Камісар. Гэй, барсук!

Цень. Вось яна, мая воля.

Камісар. Вылазь з нары… Войт з Ківаверцаў данёс, што да цябе прыскакаў нейкі чалавек.

Цень. Дайце мне спакой. Я і так няшчасны і бедны. Чаго вы хочаце? Чаго вы здзекуецеся з мяне так? Што я вам зрабіў? За што! За што!

Гдаль. Аддай чалавека. Ходзіць ноччу — значыць, ён такі мужыцкая басяцкая морда і бандзюк. Наваколле й так бочка з порахам.

Шмуйла. Ну!

Цень. Не чапайце мяне. Я нікому не перашкаджаю.

Шмуйла. Мы й не зачэпім. Жывеш там — ну і жыві. Але гэтага аддай. Небяспека. Служкі яго прыстрэляць і закідаюць жарам.

Цень. Не.

Гдаль. Мае людзі міт стрэльбы. Будзем страляць у пячору.

Цень. Злітуйцеся, добрыя людзі. Што я зрабіў? Я хачу толькі памерці тут.

Шмуйла. У твой час — і ты памрэш. Але гэты туляга памрэ зараз.

Цень. Літасці.

Вецер. Чакай, я ім зараз адкажу.

Шмуйла. О! Яшчэ голас. Выдавай!

Цень. Не (бярэ каля атвору лук і калчан)… Гэта я ім зараз адкажу, калі яны хочуць узяць у мяне нават госця. (I тут мяккі, слабы і ласкавы ягоны голас раптам загрымеў, як труба.) Вы! Вось тут у мяне лук! Па наканечніку кожнай стралы я праводжу рукой. Вы ведаеце, што гэта значыць: нават драпіна ад такой стралы. Вы здохнеце. Не адбірайце. Пакіньце нам нашы норы і магчымасць здохнуць у іх. Ёсць такое, што нельга адабраць нават у нас.

Пускае ў атвор стралу. Енк.

Гдаль. Вуй! Трапіў?

Камісар. Не.

Вецер. Чакай, мы асветлім іх.

Кідае ў вогнішча лаўжы. Бярэ галавешку і кідае ў атвор, адначасова стрэліўшы.

Шмуйла. Наперад, служкі!

Цень. Не страляй, госць. Мае стрэлы страшнейшыя. Камісар, служка, Іцкавічы, смярдзючае адроддзе пекла. Вы памрэце. На! На! На!

Ляцяць стрэлы. За ўваходам у пячору ўжо рык і выццё.

Гдаль. I нашто такі банкет?!

Шмуйла. Назад! Назад! Кадохес на вашыя галовы!

Камісар. Уця-кай-ма!!!

Шалёны тупат капытоў раздзёр ноч. Сціхнуў. Вогнішча зырка асвятліла пячору. I стала відаць, што ў Чалавека чорныя аблічча, шыя і рукі.

Чалавек. Вось. Я не даў ім цябе, брат.

Вецер. (весела засмяяўся). Правільна, браце, не даў. Як мы іх! I як-к яны! Але ты малайчына! Але ты… (прыгледзеўся). Ты што, ніколі не ўмываешся? Ну хаты няма, хлеба, солі. У многіх так. Яны хочуць, каб усе мы так. Але ўжо не ўмывацца? Ну й мурза!

Чалавек. (робіць да Ветра крок… і другі). Браце! Дык ты, значыць, нічога не… Ды як жа так?.. Ды я ж гнаў цябе!.. Ды што ж ты нарабіў, браце?! Ды ты ведаеш, што ты на сябе наклікаў?!

Вецер. (робіць крок да Чалавека). Ну й мурза! Ну й пэцкаль! (Яшчэ крок… яшчэ… і раптам у Ветра падагнуліся калені.) Гэта не гразь…

Чалавек. (шэптам). Так… Так…

Вецер. (у дзікім жаху, калі дыбарам устаюць валасы). ПРАКАЗА!!!

Абодва стаяць ашаломленыя.

Пракажоны. (з добраю вінаватай усмешкай на твары, які падобны на львіную маску). Што ж ты спалохаўся, чалавеча? Хіба я не гнаў цябе? Чаго ж ты прыйшоў? Чаму ты так пакрыўдзіў мяне, сказаўшы: «я ведаю»? Ты думаў, што я нейкі схімнік ці варажбіт? А я думаў, што гэта табе бязмерна, д а к р а й н яй м я ж ы трэба. Часам жа чалавеку трэба… не чакаць ад жыцця нічога.

Вецер. Я не ведаў. Мне параіла… відаць, тая самая жанчына, што пакідала табе ежу на пні.

Пракажоны. Ды якое ж гэта трэба мець сэрца?!

Вецер. Трэба мець вялікае да людзей сэрца. Гэта мая маці.

Пракажоны. Ды не можа… не можа…

Вецер. Можа. I пакуль у нас ёсць такія — з намі нічога не зробяць, мы не памром… Сядзь, чалавеча. Давай канчаць вячэру… на роўных. Я зараз не лепшы. Такі самы няшчасны, як ты. Не магу пацалаваць маці, жонку, паціснуць руку другу. Гэта нічога. Яна ведала: чалавеку часам патрэбна безнадзейнасць. I мужнасць. Да канца. Як бы ні было нясцерпна і горка жыць… Як гэта здарылася з табою?

Пракажоны. Сам не ведаю. Аднойчы бачыў пракажонага. Той ішоў у балахоне, бразгаў бразготкай. З ім быў здаровы (ён здаровы і дагэтуль), які торкаў кіем у тыя рэчы, якія былі патрэбныя хвораму. Яны прайшлі каля мяне ў дзвюх сажнях. Той здаровы, а я… Трэба было пасля той сустрэчы стараніцца людзей, але ж мінула шэсць год. Я ажаніўся. У мяне была самая цудоўная жонка. I дзеці, Ян і Сабінка. I нам было ўдосталь хлеба свайго, і ў нас была страха. I мінула дзесяць год, і я ўбачыў на плячы пляму ў выглядзе белага матыля. Гэта белы матыль лянотнай смерці сеў на мяне. Я пайшоў да сябра, войта з Ківаверцаў, і папрасіў сабе лапік зямлі ў пушчы, каб не дыхаць з дзецьмі адным паветрам. I каб я сеяў, а жонка прыходзіла жаць. Але і ксёндз і поп крычалі, што гэта развод. Я сказаў ім, што нават Рым дазваляе развод, калі адзін захварэў праказай. А яны данеслі Камісару і Іцкавічам, і тыя пачалі крычаць, каб мы забіраліся ў пушчу і дрыгву і здыхалі там. Я пайшоў шукаць месца, а калі вярнуўся — служкі Іцкавічаў абкружылі хату і нікога не пускалі, а хата палала. I з агню даляталі крыкі. Яны і зараз днём і ноччу ў маіх вушах… Па мне пачалі страляць, калі я рваўся туды. I страха рухнула і пахавала крыкі. I вось я ў яры, як звер. У мяне няма хаты, жонкі, дзяцей. Я жыў літасцю адной невядомай жанчыны. Няма ў мяне ні сала, ні солі, ні хлеба.

Вецер. Як і ў твайго і майго народа.

Пракажоны. Але я яшчэ й хворы. Кепска рухаюся. Двойчы за гэты час на нас рабілі аблавы, калі абрыдала паляванне на ваўкоў. Панская забава! Я самы адрынуты, самы загнаны.

Вецер. Як твой і мой народ. Без хлеба, без страхі, без волі, без мовы, зацкаваны, як звер, загнаны ў нару (паклаў пракажонаму руку на плячо). Ты не плач. Маці ведала, што рабіла. Можна жыць асобна і біцца асобна… Праз некалькі год праказа з’явіцца на лобе ці на плячы. Яна не дасць мне пацалаваць жонку і маці, падаць руку другу. Але нават праказа не забароніць мне ўсе гэтыя гады біць, душыць, рэзаць, паліць гэтых мярзотнікаў. Нішто не шкодзіць і пракажонаму загінуць як след. Бо лепей загінуць нават у катоўні, нават у агні, чым згнісці жыўцом.

Пракажоны. Чаго ты хочаш?

Вецер. Я ведаў, чаго хачу я. Працаваць у сваім двары, любіць дзяцей і суседзяў. Нічога гэтага не дадуць, як не далі табе. Цяпер я ведаю, чаго хачу. Смерці гэтых гадзюк, каб не паганілі зямлі.

Пракажоны. Чаго яны хочуць ад нас? Чаго яны ўсе-ўсе хочуць ад нас?!

Вецер. (устае). Не плач, браце. Ніводная сляза твая не застанецца без помсты. Бывай, брат.

Абдымае яго і цалуе.

Вецер.Маці сказала праўду: «У гэтым лесе… У яры… У гэтай нары беа святла — Чалавек. Помні, там Чалавек».

Ноч. Стомлены тупат каня.

Песня:

Супраць іхніх пякельных законаў
Коннік ляціць у агонь.
З ім — загнаны народ ягоны,
I бог на сцягах у яго…
Безнадзейнасць вачыма сталёвымі
У вочы мае глядзіць
З кожнай роднай пахмурнай дубровы.
Нельга жыць. Але што ж, будзем жыць.