Подыхі продкаў

Імпрэсія

Мы блукалі па Уладзімірскай зямлі: яна і я.

Стаялі празрыстыя і халаднаватыя дні канца мая з размытымі хмаркамі, з рэдкім сонейкам, якое прыгравала там-сям скупую паўночную зямлю, яе бедныя кветкі і спакойныя рэкі.

Нічога не трэба было ад жыцця, толькі трымацца за рукі пры пераходах праз ручаіны, толькі піць прыгажосць весняй зямлі, разлітую вакол.

Спакойная наша дружба гарэла роўным і цёплым агнём. Гэта было падобна на лікуючае замілаванне другам, гэта была проста радасць, што мы жывём на зямлі, што мы поруч. І гэтаму зусім не патрэбна было канчацца іншым… і горшым. Проста расла ў грудзях хваля ўдзячнасці: у мяне да маёй лепшай на свеце спадарожніцы, а ў яе — да мяне.

Вялікі горад застаўся далёка за спіной. Там былі правільныя ўстаноўкі, любоў да бліжняга з пажаданнем дабра яму, змястоўныя і ўдумлівыя даследаванні.

А тут была проста палявая купель, дзе халодныя вятры звіняць маладой травой.

— Акуніся, акуніся ў мяне.

І травы цалавалі нашы ногі, а вакол ляжала лясістая зямля.

Яна сінела медуніцай, званочкамі белазорыку, цямнела дымчата-сінімі лясамі, крычала па начах патаемным крыкам звяроў і адбівалася ў валавокіх, трывожных вачах мудрага леляка.

Мы ішлі ляснымі сцежкамі, і большы груз ляжаў на маіх плячах, а малы — на яе, як гэта павялося на зямлі яшчэ з тых часоў, калі Адам пакінуў рай і пайшоў у свой першы шлях, які прывядзе яго невядома куды.

Колькі разоў рыдала і зноў усміхалася зямля з тых часоў, колькія адышлі ў нябыт?

Крумкач, чорны і вялікі, як птэрадактыль, глядзеў на мяне з абочыны дарогі: разумеў гэта. Учора быў дзень яго ангела. Яму мінула чатырыста год, і ён з сумам думаў, што слабейшыя сталі птушкі на зямлі, што не дажыць яму да мафусаілавых год бацькі, які бачыў май пяцьсот разоў.

Бацька толькі яшчэ вучыўся лётаць, калі першы сінявокі чалавек прыйшоў з сякераю на гэту зямлю. На паўднёвым захадзе нельга стала жыць: трывожылі полаўцы, вугры, ятвягі. Яны перашкаджалі сінявокаму думаць, а думаць ён навучыўся зусім нядаўна, і яму гэта падабалася.

Уцякалі з Кіеўшчыны і з Чарнігаўшчыны і з Тураўскай зямлі. Будавалі палісады, выдзіралі борці, палявалі на бабровых гонах.

Добра было тады жыць бацьку. Заўсёды можна было адшукаць у нетрах ляжачага чалавека з ротам, поўным ядомай травы — маркоўніку.

Але нядрэнна было і потым, калі з другога боку з’явілася страшная сіла. Рэчка была такая — ах, забыў, -на якой яны навалам ляжалі.

Хапала і вачэй, не прыкрытых кальчугай.

Ах, як плакала княгіня Агаф’я, калі прынёс да яе на вежу крумкачовы бацька жылаватую мужскую руку з залатым пярсцёнкам!

Не тое стала жыццё, не тое!

Я заўважаю сум у вачах спадарожніцы (гэта мая справа) і ганю прэч чорны крылаты цень.

Чорны касы крыж грузна ляціць над зямлёй, зрэдку завальваючыся то на той, то на другі бок, быццам не можа трымаць раўнавагі.

І святлее твар майго друга, і святлее ўсё вакол.

Нам дастаткова зірнуць, каб даведацца, што думае другі, і часцей за ўсё мы думаем пра адно і тое ж і аднолькава.

Змяіцца, змяіцца пад нагамі шэрая дарога, ківаюць-ківаюць галовамі кветкі наўздагон нам.

Белыя, як запылены цукар, Уладзімірскія саборы. Хто знявечыў вас пазнейшымі перабудовамі, тленным старэчым духам ладану?

Мы ходзім цэлыя дні. На нас глядзіць жыццё, новае і старое, добрае і са ўсячынкай. Хлопчык сядзіць, задзёршы кашульку, ля канавы. Закінуў у яе нітку на лазіне: вудзіць. На манахавым валу гуляе фанабэрыстая каза, і вочы яе, зялёныя, д’ябальскія, з прамавугольнымі і вузкімі зрэнкамі, глядзяць на нас як на істот ніжэйшай пароды.

Яна разбэшчаная і ганарлівая, як калялітаратурная дама.

Вецер гоніць праз Залатую Браму пыл, гладзіць расплаўленыя купалы сабораў, гуляе з манетамі адуванчыкаў у траве.

Чырванаватыя, іржава-залатыя, як парча, фрэскі Рублёва глядзяць на нас вялікімі вачыма, і ў вачах гэтых такі роздум, такі глыбокі спакой з трывогай на дне, што адразу разумееш: мы не можам думаць так глыбока. У нас няма такога ранішняга ззяння, як на іхніх німбах, няма такой заглушана-сіняй, падобнай на ваду ў канцы жніўня, тугі, якая залягла ў складках іхніх хітонаў.

Плячо майго друга пачынае дрыжэць, ці то ад сырасці, ці то ад узбуджэння. І тады я паказваю ёй вачыма на тое месца, куды глядзяць вочы праведнікаў. Там леў, падобны на рускую аўчарку, ляжыць поруч з гарбатым, вельмі схожым, мядзведзем. Звер як жывы, ён ідзе занурыўшыся, як хадзіў калісь за вазамі скамарохаў.

Напэўна, мастак лаяўся ў думках, малюючы льва, — адкуль яму было яго бачыць. Але ён з точнасцю ведаў, што толькі два звяры на свеце ходзяць дзвюма правымі нагамі, а потым дзвюма левымі — конь-інаходзец і мядзведзь. Так і напісаў.

Праз закрытыя павекі бачу яго. За мурамі сабора дагарае на купалах сонца, круцяцца вокол іх стрыжы, а ў саборы цёмна, гусцеюць і наплываюць цені. Баляць стомленыя вочы, баліць шыя, пальцы зводзіць сутарга.

Мала святла, і працаваць нельга.

Але прага работы — чым прагнаць яе? Хіба забароніш раджаць жанчыне, у якой пачаліся роды? Боль, і радасць, і паспешлівасць.

І ўспыхваюць ад гэтага жадання пальцы рукі, якая трымае пэндзаль, і асвятляюць фрэску мяккім, як апошнія промні на купалах, святлом.

І святло гэтай рукі застанецца на зводах ныня і прысна і павек вякоў.

Што ж ты, перастаеш гарэць, мастацтва, што ж ты свеціш цьмяным, як сяйва Марса, святлом.

І чаму зусім непадалёку, у Багалюбаве, усё жыве толькі мінулым, трава расце на месцы харомаў і зелень палыну, быццам пакрытая марозам, горка і сумна лье свой пах у вокны белых палат? Фарбы не размешваюць на крыві — вось што.

Ах, як весела тут было восемсот год таму!

Падалі на захадзе сонца ружовыя ветразі, лёталі цокі з шоўкам, шкурамі, сонечным італьянскім віном, гулялі мускуламі бронзавыя, ільсняныя спіны рабоў, і палюбоўніца бліжняга дружынніка нахабнымі, сучымі вачыма глядзела на іх.

Весела жылі і трывожна. Пілі, стралялі ў лугах гусей-лебядзей і аленяў з залатымі рогамі, чакалі навалы з-за лясоў, і чубаты чалавек хаваўся з чаўном у сітняг, пабачыўшы над высокім кустарнікам калматыя бунчукі. А ў церамной святліцы рука, што ляжала пад плячом каханай, сціскала нож, і тонкая кальчуга пад сарочкай калола шыю лады і хoці.

Мы ідзем пад арку брамы, і галубінае пяро павольна, бы ў водавароце, падае перад намі на высокую густа-зялёную траву.

Здалося мне цi не, што праз вузкае акно мiльгнуў на хвiлiну падазроны вялiкi твар, чырвоны, налiты крывёю твар чалавека, якога звалi Андрэем, як таго?

Ад базедавай хваробы ў яго былі дзікія і лютыя вочы, ад ураджонай акасцянеласці шыйных пазванкоў — ганарлівая пасадка галавы. Ён не мог яе апусціць, а калі трэба было — ён нахіляў яе разам з тулавам, як воўк.

Таму яго з дзяцінства лічылі ганарлівым, і ён сам звык лічыць сябе такім, і жорсткасць яго стала пачэ меры цярпення чалавечага.

Ад маці-палаўчанкі яго дзікія вочы мелі касы разрэз, і ён сумаваў па стэпах, дзе імчаць шалёным намётам гарбаносыя дзікія коні.

Але ён сціскаў сэрца, бо ён быў уладаром. Толькі ханская жорсткасць прыжывалася паўсюль, і таму нават тут пачалі ламаць хрыбтавіны. І ён не прыдбаў сабе сяброў вялікім і мудрым жыццём.

Кусцік палыну пад маімі нагамі, нашчадак таго, які нюхаў ён. Трава — емшан, што серабрыцца ў стэпах палавецкіх.

Сарві яе.

А потым трапяткі агонь паходні і чалавек з барвяным тварам, з папярочнай, успухлай жылай на лобе, нечалавечай сілай адбіваецца ад шасцёх змоўшчыкаў з мячамі і дзідамі, раскідвае іх і рыкае, як паранены леў, а яны зноў і зноў кідаюцца на яго, шматуюць, цягнуцца за ім па падлозе.

Вырваўся, бяжыць, мітусяцца па скляпеннях, размаляваных травамі, калматыя цені. Сплываючы крывёй, ён бяжыць, і ногі заносяць яго ў бакі, як п’янага. Наперадзе паратунак, але ён страціў сілы і розум, свісцячае дыханне вырываецца з вуснаў, ногі яго ведаюць толькі, што ўніз бяжаць лягчэй, і ён збочвае, бяжыць па вінтавых каменных сходах. Праз вузкія вокны ў шырокіх нішах, перамяжаючыся з пыльнай цемрай, склізгоча па яго твары святло зорак. З інстынктам зайца, які хоча схаваць галаву, чалавек шукае нары.

Многа стагоддзяў пасля другі ўладар, кірпаты, хаваецца ад крылатага жаху ў камін.

Гэты забіваецца ў нішу акна.

Чуюцца крокі, якія… вось-вось, здаецца, пайшлі далей. Не — бліжэй.

— Тут ён!

Страшны крык абуджае мяне.

Я іду яго шляхам, бачу на сценах роспіс, што перадае яго апошні бег, спускаюся па сцёртых прыступках і бачу ў пыльнай нішы, дзе яго дабілі, два цёплых, ружаватых галубіных яйкі.

Калі мы зноў выходзім на траву, я амаль хістаюся. Нервы цэлы дзень так напружаны, што не вытрымліваюць яшчэ і гэтага, здаюцца.

Я адчуваю сябе няздольным нешта ўспрымаць, аб нечым думаць, штосьці любіць. Адбылося нешта падобнае таму, калі б ты пабачыў чалавека, задаўленага аўтамабілем, тое, што медыкі-псіхолагі называюць заразай смерці.

У такім стане нельга жыць: пад скурай самага лепшага твару ясна бачыцца чэрап, дасканалыя формы чалавечага цела, гладкія мускулы, складанейшыя нервы, прыгожая, цёплых колераў скура — усё толькі дзеля таго, каб прыкрыць шкілет.

Нешта шчыміць і варочаецца ў горле. Адразу ўспамінаецца, што Хранос жэр уласных дзяцей, што дзевяць дзесятых чалавецтва за ўсю яго гісторыю знішчана братамі, што на месцы Кіева пасля татар трыста год раслі дрэвы, што заўсёды з зайздроснай настойлівасцю людзі знішчалі лепшых сваіх сяброў і працягваюць паспяхова рабіць гэта.

Ці варта жыць, калі паходзіш ад такіх?

Усё жыццё чалавек рабіў глупствы. Замест таго каб аддаваць жэмчуг жывым, ён апраўляў ім вокладкі цяжкіх мудрых кніг, якіх не чыталі простыя. І жэмчуг выглядаў на іх рыбінай луской і кукурузным зернем. А жэмчуг прыгожы толькі на чалавечай скуры, напоены яе цеплынёй. Адзіная з каштоўнасцяў, ён тады і толькі тады ззяе ружовым і серабрыста-гарачым.

Таму, што імя яму — чалавечнасць.

Мы ледзь цягнем ногі, цягнем толькі таму, што трэба яшчэ пабачыць царкву Пакрава на Нерлі. І нам зусім не хочацца гэтага, але ногі ідуць аўтаматычна. Трэба ж ім кудысьці ісці.

Іржавыя цыстэрны ля чыгуначнага палатна, бруд на схіле, бетонныя трубы, матляецца на ветры бялізна — неарэалістычны пейзаж.

Хто ж ты ёсць, чалавек?

Цьмянае сонца выплывае з-за хмар. З маста над галавою падаюць іржавыя кроплі. Мінаем яго, і ўздых, як у дзіцёнка пасля слёз, шырыць лёгкія.

Бязмежныя-бязмежныя лугі з лесам на краі вакаёма ляжаць перад намі. Іх нявечыць высакавольтная лінія, іх нявечыць нейкая слабада ўдалечыні, справа, але гусцее іхняя трава як і ў тыя часы, калі выязджалі сюды на паляванне з празрыстым гукам рагоў і сакаліным палётам.

Трава зялёная, як у «Паўночнай ідыліі», кураслеп рассыпаў па ёй сваё тлустае золата, і маленькія браткі падміргваюць нам сінімі вачыма. Але не гэта галоўнае. Там, на краі лугоў, зліўшыся з гэтым, молада-зялёным і залатым, уросшы ў гэты просты пейзаж, бачны стройны-стройны белы прамакутнічак са сціплым зялёным купалком.

Мы мімаволі паскорылі крокі. Яна плыве да нас, адрываючыся ад зямлі, як кветка, раскрытая небу, як неапалімая купіна, палаючая белым агнём.

Там-сям купы ліп падступаюць да яе. І вось бліжэй, і вось бачная ўжо сухая бяроза, што схіляецца над старыцай.

Пэўна, нехта заўважыў нас маленькімі мурашкамі ў лугах і проста, як у свой дом, адчыніў нам дзверы. Быццам сама яна даверліва адчынілася нам.

Два вузкія перашыйкі паміж Нерлю і старыцаю вядуць да яе, і ў яснай, бы сляза, вадзе старыцы напалову плаваюць спарахнелыя, цалкам падобныя на старажытныя, чаўны.

Простая, стройная, дасканалая на дасканалай зямлі, яна чакае нас, і вакол ні душы, быццам яна сама вырасла з гэтых лугоў і зажурылася, стаіць над княжычам, што загінуў тут на паляванні восем стагоддзяў таму.

О, пяшчотная мая!

Я, чэрствы і грубы, не верыў, што можна плакаць, гледзячы на каменні. Я веру ў гэта цяпер. Птушкай узаўюся перад табою, Сірынам заспяваю, закрыўшы вочы, між маладых, гусіна-пушыстых дрэў, Феніксам згару і ўваскрэсну з попелу.

Нічога няма ўнутры: чыстыя белыя сцены, цішыня, святло, якое падае невядома адкуль, квадратны алтарны камень. Ніякіх упрыгожванняў, толькі львы з чалавечымі тварамі глядзяць з верхавін чатырох квадратных калон, і на вуснах іхніх застыла таямніча-сумная, лукавая і сонная, усеразумеючая ўсмешка. Я шукаў яе на перуанскіх масках і на егіпецкіх статуях, а адшукаў тут.

Пра што сняць яны?

Строгі халадок даходзіць да самага сэрца, снежнае святло выціскае вільгаць з вачэй.

Стану на пальчыкі, адарвуся ад зямлі, павольна палячу туды, пад купал, купаючыся ў слупах белага святла.

Куды знікла зараза смерці? Не, чалавек не звер на зямлі, калі можа ствараць такое. Стакрат варта паходзіць ад такіх продкаў і ўсім жыццём сваім імкнуцца стварыць нешта падобнае, наблізіцца да вечнай дасканаласці.

Усё паўторна на свеце, і толькі ты адна непаўторная. Тысячы разоў яшчэ будуць ліць кроў і крыўдзіць, але хто, хто наважыцца пырснуць барвянай чалавечай крывёй на гэтыя белыя каменні, запэцкаць тваю белую нявіннасць і чысціню?!

Я малюся невядома каму, і зноў мы пераходзім парог і бачым бязмежныя залатыя лугі. І я доўга-доўга стаю і гляджу на яе здалёк.

Песня, песня з лугоў.

І здарылася дзіва. Быццам нябачны град явіў позіркам адзінае, самае дасканалае сваё стварэнне, схаваўшы ўсё астатняе.

І ззялі вакол лугі, і вясёлка абаперлася пятою ў ваду ля царквы, запрашаючы цуда ўзысці на аблокі і явіць сябе ўсім людзям.

Не, продкі не адышлі. Яны тут і заўсёды прабудуць тут: як песня, якую мы атрымалі ад іх, як іхнія радасць і боль.

Яны расквітаюць усмешкай на нашых вуснах, і іхні боль гэта наш боль. І калі мы плачам — мы плачам іхнімі слязьмі.

Бо ніхто не ўцячэ ад іх, як не ўцячэ ад сябе.

Бо ніякія галубы не загладзяць слядоў крыві на гэтых плітах.

І ніякая хмара не заб’е майго імкнення да нябёс у слупах святла, якія заліваюць цудоўны храм на Нерлі.

Продкі мае, любыя мае, мір вам.

Мір вам з вашай тугою, з думкамі, якія зніклі, з клопатамі, якія не датычацца нас.

Настане дзень, і мяне не будзе. Але свет не застанецца без слоў.

І вечна будуць гучэць пацалункі пад старымі вязамі.

Настане дзень, і мяне не будзе. Але будзе вечнай зямная цеплыня.

Хай свяціцца імя тваё, царква на Нерлі!

І вечна каля кіёскаў са шклянак, граючы вясёлкаю на сонцы, будзе асядаць на шчокі дзяўчат пяшчотны вадзяны пылок.

Хай свяціцца імя тваё, мая белая песня!

І на цёплай зямлі ў буркатлівых галубоў лапкі да веку прабудуць каралавымі.

Дзякуй табе, белая песня.

Слава і хвала табе.

Сёння дождж залівае вялікія будынкі горада. І, напэўна, такі ж дождж мые белую свечачку, нечаканую радасць на Нерлі.

Колькі разоў ён мыў яе, колькі разоў сушыў яе слёзы ветрык з зялёных лугоў.

Слава табе!

І калі я памру, калі рот мой, што спяваў і цалаваў, калі рукі мае, што стваралі і лашчылі, будуць тло і прах, нябачны мой подых застанецца ў гэтых белых сценах, як подых тысяч забытых продкаў.

I я буду ўдзячны табе за тое, што, як яны, я не схiлiў кален у гэтых мурах, што я, быццам яны, проста пастаяў тут i выйшаў адноўленым i ўсеразумеючым, цвёрда абапiраючыся на меч.

1. Машынапіс апавядання захоўваецца ў ЦНБ НАН РБ, ф. 11, воп. 1, адз. зах. 89.
2. Твор узнік пасля экскурсіі ў маі 1959 года Уладзіміра Караткевіча разам з іншымі слухачамі Вышэйшых літаратурных курсаў ва Уладзімір і Суздаль, з наведваннем царквы Пакрава на Нерлі.
3. У 82-й папцы хатняга архіва пісьменніка захоўваецца машынапіс аўтаперакладу гэтага твора на рускую мову з паметай: 31 мая 59 г., Москва. Перевод с белорусского — автора.
4. Пры жыцці пісьменніка не друкавалася.
5. Упершыню ў кнізе: Уладзімір Караткевіч. Творы: Проза. Драматургія. Публіцыстыка. — Мн., Мастацкая літаратура, 1996.
6. Набор зроблены па тым жа выданні. — С. 298 — 306.