Скрыпка дрыгвы й верасовых пустэчаў

Вось струнаў спеў,
I смыка напеў,
I — пад ветрам — верасу звон.
I ўсё гэта — мы:
Наша радасць i гнеў,
Наш спрадвечны, халодны агонь.
Ён — спеў вады,
I аблокаў дым,
I скрыпкi цiхi набат
Над верасам тым,
Над каменнем сiвым,
Над стрэхамі нашых хат.

Кнiг тады не было, мой сынок i мая дачухна. Кнiгi былi забароненыя, укiнутыя пад запор, спаленыя. А вольнасцi — не было. Замест кнiгi вольная была толькi песня, якую не так лёгка пасадзiць у папяровую клетку. (А калi i пасадзiш — застаюцца толькi лiтары, бяссiльны водгук магутных гукаў.) Так што самай сiльнай зброi ўсемагутныя магнаты не маглi нас пазбавiць, сынок. I як цяпер харошую кнiгу рвуць з рук у рукi, так тады рвалi з зубоў у зубы i з глоткi ў глотку песню. А пясняр быў самай паважанай асобай.

Але самым паважаным з паважаных быў Бан-Жвiрба. Алесь Бан-Жвiрба. Што гэта быў за чалавек? У латанай свiтцы, з торбай за плячыма i скрыпкай ён быў сярод сваiх ужо амаль не чалавек — i ўсё-ткi найлепшы чалавек на свеце з усiх, якiя тапталi бедную гэту зямлю.

Са скрыпкай, залапанай рукамi i прыпаленай ля шматлiкiх вогнiшчаў, ён быў сярод сваiх ужо амаль не пясняр — i ўсё ж найлепшы пясняр у свеце сярод тых, чыя скрыпка калi-небудзь адказвала сiтнягам.

Усё было ў спеве той скрыпкi. Падобна спявала толькi скрыпка Мiрака Гульнiка. Але ўсё ж гэта было не тое, усё адно як пошчак маладога бусла не параўнаць з пошчакам бусла старога. А ў напеве Бана-Жвiрбы чуўся начны прыбой лiп на раздарожжы, спеў верасу пад капытамi баявых коней, песня кахання ў заранцы, шолах азёрных хваль, крык вадзянога бугая ў дрыгве i посвiст ветру ў байнiцах разбураных вежаў — усё тое, што ёсць наш край.

I абыякавых не было. I нават ваўкi — ад пеннага мора да Прыпяцi, ад Буга да вытокаў Дняпра — плакалi i лiзалi яго сляды.

Скнара аддаваў апошняе, ворагi клялiся ў вечнай дружбе, здраднiк каяўся i рыдаў i гiнуў за родны край.

Калi ты не складзеш такой песнi ў гонар Радзiмы i волi, вайны i любовi, — шэлег табе цана. I лепей тады нiколi табе не быць паэтам. Такiх хопiць тады й без цябе.

I ён хадзiў па зямлi, нiколi не заходзячы ў замкi i палацы, хаця мог бы купацца ў золаце. I нiколi не мiнаў нiводнай халупы, нават калi там не маглi яму падаць i скарынкi, але дужа прасiлi, каб зайшоў. I гэта другi табе запавет, калi ты заспяваў.

…Быў замак. I побач з iм была халупа. А магнат з таго замка быў чорны, як кажан, i жорсткi, як вампiр. Аблытаў усё наваколле. I ўсё наваколле баялася яго.

I была халупа з торфу, напалову зямлянка, крытая дзiрваном, на якiм раней за ўсё вясною зелянела трава. Бо людзi грэлi яе дыханнем, жывыя людзi з-пад зямлi.

Доўга пуставала халупа. Але аднойчы, восенню, у адзiным яе акенцы загарэлася святло. Чэзлае святло лучнiка, што вось-вось згасне.

Але тыя, што пасялiлiся, нават хацелi гэтага. Iхнi агонь быў мацней за ўсе паходнi ў свеце i больш вечны, чым зоры i сонца. Бо iмя гэтаму агню было — Каханне. А iмя маладым было простае: Марта i Янук. Не думайце, што iм лёгка далося пажанiцца. Магнат доўга дабiваўся кахання Марты. Нават, у крайнiм выпадку, згаджаўся ўзяць яе ў жонкi, хаця ў самога былi ўжо дарослыя дзецi. I заставалася б тады Марце толькi прапускаць, як пясок, золата мiж пальцаў, лiчыць свае чароды i нешчаслiвыя днi. А Марта была не з тых. Плюнула яна на ўсё i пайшла за Янука Прынаду, у якога нiчога не было акрамя няновых портак ды старой стрэльбы. А i сама яна выскачыла за яго толькi ў андараку, кофце ды хусцiнцы.

Але затое абое былi вясёлыя i не баялiся працы. А Янук быў яшчэ й найлепшы паляўнiчы, i магнацкi сын яго хацеў у лоўчыя ўзяць ды ажанiць з нейкай там сваёю знаёмай, у якой двор, i зямля, i рэчы дарагiя, i, словам, ляжы ды плюй у столь.

— Нявартыя гэтыя чароды разам з ёю… гэтай… i аднаго дня волi, — толькi й сказаў Янук. — Нявартыя i адной усмешкi Марты.

Прывалок у пустую халупу вялiзны ахапак саломы — тут табе i стол, i крэсла, тут i ложак, тут i печ. Нiхто да iх не прыйшоў, збаяўшыся магната, а iм i лепей, iм i весялей.

Вогнiшча развялi. Глядзяць у агонь. Радуюцца, што разам.

— Заўтра пайду, — кажа Янук, — падстралю нешта. Будзе ў нас i абед i вячэра.

— А мне ўсё адно, — кажа Марта, — я не пiла, не ела б, на цябе глядзела б.

Не ведаюць, што пазней, калi вёска засне i нiхто не ўбачыць, — прыйдуць па iх з замка. Удзень браць збаялiся: людзi вакол, а ў замку начуе камiсар караля, ледзь не адзiны з такiх, хто стараўся стаяць за адносную справядлiвасць.

Сядзяць, глядзяць у агонь i смяюцца, як дзецi. Вось i ўсё вяселле. Тут цёпла, а за дзвярыма вецер, i яны трох: Янук, Марта i Каханне.

Раптам бачаць — не, яны чатырох. Невядома адкуль узяўшыся — ну, вядома, такога глупства, як стук клямкi або рыпенне дзвярэй — яго закаханыя могуць i не пачуць, — стаiць сiвы, згорблены крыху чалавек.

— Добры вечар у хату, — сказаў сiвы.

— Ну, калi гэта можна назваць хатай, то добры вечар, добры чалавек, — сказаў Янук.

Ясна, не хацелася iм, каб з iмi быў нехта чацвёрты, але ж чалавек просiцца, i такi халодны вецер знадворку!

— Сядай блiжэй да агню, — i Янук пасунуў большую груду саломы блiжэй да вогнiшча. — Тут табе i цяплей будзе i сушэй. Шкада, што гэта адзiнае, чым можам цябе пачаставаць.

— Галодныя, а смеяцёся. Дзiрка ў галаве, а ён рагоча.

— А што, каб плакалi, было б лягчэй?

— Ды што гэта ў вас тут? — спытаў сiвы ды вусаты.

— Вяселле, бацька.

— Што ж гэта яно ў вас такое?

— Ды так вось i так, — расказаў Янук.

— I магната не спалохалiся?

— I магната.

— I гайдукоў?

— Вось старая фузея-дубальтоўка. Калi што якое, то два набоi выпалю, а пакуль дзверы высадзяць — ну, чатырох яшчэ паспею пачаставаць свiнцовым бобам. Яму я не веру, але ён маiм пачастункам мусiць паверыць. Нiчога iншага яму не застанецца.

— А суседзi?

— Збаялiся прыйсцi.

— I таму ў вас на вячэру нiчога, акрамя пацалункаў?

— Так, — сказала Марта, — i ўсiм iншым мы ахвотна падзялiлiся б. Не толькi з вамi. З кожным. Гэтым — не можам. Адзiнае, што ў нас ёсць.

— I да канца, — сказаў Янук.

Сiвы звесiў гарбаты нос i доўга думаў. I раптам…

— Го-го-го-го! — зарагатаў сiвы. — Значыцца, нацягнулi вы найяснейшаму носа. I акрузе таксама. Ну, добра! Ну, гэта люблю! То ж бо мяне сэрца як цягнула сюды. Кажу: «Адчапiся, дай спаць!» — «Не, iдзi, пасля выспiшся». I праўда, высплюся. Го-го-го-го-го! Ну й малайцы! I на золата плюнулi?

— I на яго. Вось у мяне маё золата, — сказаў Янук на Марту.

— I на ежу?

— Здабудзем, — сказала Марта. — Адна скарынка — абы з iм.

— Добра, — сказаў стары, — добра, дзецi. Нездарма клiкала мяне сюды сэрца. Я знайшоў тут, у гэтай халупе, самае вялiкае, што ёсць на свеце… Там, побач, гэта гумно?

— Ага, — сказаў Янук, — пустое. Хацелi было там размясцiцца — абшару замнога. Холадна.

— Для нас прыдасца. Гаворыць вам што-небудзь iмя Алесь Бан-Жвiрба?

Тыя аслупянелi. Яшчэ б iм яно чагосьцi не казала, калi грымела яно ад Буга i да Дняпра i паўсюль далей.

— Ясна, — выдыхнуў Янук. — Толькi ж зямля наша вялiкая, не мог ён пабываць у кожнай вёсцы, на кожным хутары. Жыцця не хопiць.

— Так… жыцця не хопiць… А цяпер iдзiце па суседзях, клiчце iх у гумно. I хай грукаюць у вароты нагамi, калi хочуць пачуць песню Жвiрбы. А ён сёння будзе iграць для вас лепей нават, чым на спрэчцы з Мiракам Гульнiкам, дзе той быў — другi. Што там? Дурная спрэчка песняроў. А тут адзiнае, перад чым варта схiлiцца.

Як паходню кiнулi ў бочку з порахам. Выбух быў на ўсё наваколле i да нябёс. Адусюль беглi дзесяткi людзей. Хто з iх бачыў Жвiрбу? Адзiнкi. То пляваць на магнацкую пагрозу, абы пачуць.

Першай прыплялася бабка Любаха, якая жыла далей за ўсiх, i прынесла тры сувоi свайго палатна (а ўсяго ў канцы вечара налiчылi сорак). Пасля прыцягнуўся бязногi шавец Мар’ян, якi таксама жыў не блiзка, i прынёс шмат скуры на абутак. Адась Барамбулiна прывёз i звалiў цэлы воз капусты, бульбы, морквы i iншага такога. Бо ён быў гароднiк. Алешка з Амосам прыгналi пяць авечак з бараном, а скупеча Андрусь прыгнаў карову, немаладую, але яшчэ цалкам прыдатную. Цыган Гарась прыскакаў на канi, якога тут i кiнуў (а што, ён не дужа i разбiраўся, дзе кiдае, дзе бярэ).

Расла гара ручнiкоў i прахалодных прасцiн, хлябоў i мукi i вэнджаных сыроў. Заўзяты браканьер Ясь прывалок дзiкоў азадак, а Генусь, пад якога вада не плыве, бочку саланiны i шынку.

А Санчук Паўловiч, патаемна ад жонкi, прынёс у запазусе кавал сала амаль сажань на сажань (меў дзе хаваць на такiм пузе). Лайдак Мiкола прывалок мех рыбы: i свежай, i салонай, i вэнджанай.

Усё iшло ў хаду. Нехта прыкацiў бочку з пiвам. Пасля пайшлi другая, трэцяя, дзесятая. Бочкi з салонымi гуркамi i капустай, кашы з яблыкамi.

Астап Цянюка прыпёр аднекуль тры гарцы мёду.

I ўжо варылася бульба i стаялi на падораных посцiлках падораныя мiсы з падораным кiслым малаком i вогнядышнай кашай з баранiнай.

I ўжо крычалi наперагон, хвалячыся: «Лес на хату!», «Рала!», «Дзесяцiну зямлi!», «Другую».

I, ясна ж, прынеслi i да ўсяго гэтага, так што ежа, пiтво i дарункi выжывалi людзей з гумна, калi сiвы Алесь Бан-Жвiрба ўстаў i прыцiснуў скрыпку барадой да пляча.

Калi тваё ў небяспецы каханне,
Гонар, свабода, песня твая, —
Скрыпка заплача ў асеннiм тумане,
Скрыпка надзеi, скрыпка свiтання,
Ветру, шыпшыны і салаўя.

I гэта было запрашэнне да стала, да вясельнай гулянкi, самай сытай, самай вясёлай, самай спявучай, якая калi-небудзь адбывалася мiж нашых пушчаў, на верасовых нашых пустэчах, над чыстай слязою нашых вод.

А каму Жвiрба дзякаваў за дар, той ледзь не скакаў ад шчасця, а з каго ён жартаваў, той ледзь не памiраў са смеху разам з суседзямi. А каму ён спяваў куплет, той ведаў, што яго паўтораць дзецi i ўнукi i прапраўнукi, i нават я, недастойны, буду ганарыцца тым, што мой прашчур слухаў спевы Жвiрбавай скрыпкi.

О, як ён граў тады! Як бегаў ягоны смык! То па першых струнах, то па басах. I ўсё было ў напеве: верас пад ураганам, шум далёкага-далёкага мора i азёрных хваль, плач асеннiх хмар i пяшчота неадольнага нiчым нашага кахання.

Ляснулi вароты, i з’явiўся пан з прыплечнiкамi. А насустрач яму плескануўся гнеў, i любоў, якую баронiць гэты гнеў, i тупат баявых коней, i спеў трубы. Нiбы не адна скрыпка ўстала з адпорам, а сусвет.

Пан стаў як мёртвы. Можа, ён i не бачыў нi людзей, нi Жвiрбы. Рука адпусцiла эфес мяча i кiнула на стол залаты.

— Яшчэ, — сказаў магнат i паклаў другi. — Яшчэ.

Шалахцелi вербы, i словы гучалi ў iх, начное срэбра бегла па вадзе, гучала калыханка, агульная для ўсiх, калi яны былi добрыя i чыстыя.

— Яшчэ, — рука бязгучна паклала некалькi манет.

Жнiво гучала, i гучаў пакос, гучала лясное «Аэй!», i чуўся ломат мячоў, i звон кайданоў, i хрыпенне ярасцi, i трубны клiч перамогi, i радасць мiру.

— Яшчэ…

I варушылася бузiна на могiлках, дзе спачываюць продкi, i сосны шумелi, i чуўся голас:

«Ты чалавек. Ты такi i слабы i смяротны. Шабельны лепшы ўдар песнi найгоршай не варты».

«Заснi — гэта лепшае, што ты зробiш… Вось цвiце арабiна… Дай гэтым людзям жыць… Ты дзiця лiхалецця, дзiця адлiчаных дзён».

I пан высыпаў усё золата, махнуў рукою ўзброеным i, згорбiўшыся, рушыў вонкi.

А скрыпка спявала. Гэта ўся наша радзiма выплесквалася ў ёй. Душа яе, вечная, як дуб, жылаватая, як карэннi ядлоўцу, гнуткая i нязломная.

…Урэшце ўсе пайшлi, а стол быў завалены золатам, срэбрам i меддзю, а гаспадары былi з многiмi падзякамi абцалаваныя гасцямi да апошняга.

— Ну вось, — сказаў Бан. — Хай блаславiць вас родная зямля, дзецi. За вашу бескарыслiвасць, за любоў да яе i адзiн да аднаго.

Тут Марта i Янук падзялiлiся з iм тым, чым не збiралiся нi з кiм дзялiцца.

— Ну, я пайшоў, — сказаў сiвы i знiк у цемры.

— А грошы! Грошы!!!

— Хто гэта тут крычыць пра грошы? — спытаў, уваходзячы, Мiрак Гульнiк, другi пасля Жвiрбы, музыка i спявак. — У каго гэта iх так многа?!

— Гэта не нашы! Гэта — Жвiрбовы! — крыкнула Марта. — Ён граў нашаму вяселлю цэлую ноч. I забыў.

Мiрак сеў ля агня, паглядзеў на дары, на маладых, падумаў, а пасля пакруцiў пальцам каля лоба.

— Ну-н-ну, — сказаў ён. — Цiк-кава. Цiкава, хто тут з розуму з’ехаў, вы цi я?

— Ты не мог не сустрэць яго. Ён граў нам i наваколлю. Мы ледзь не памiраем ад шчасця, такая гэта была музыка.

— Досыць, ёлупы, — сказаў Мiрак. — Я хаця i маладзей за яго, а смяяцца з мяне, пажылога, шчанюкi гэткiя, таксама грэх.

— Жвiрба! Жвiрба! Ён граў!

— Ён нiкому не мог граць. Месяц таму назад, пад Браславам, на гары, проста ў яго ўдарыў Пярун! I давеку ўзяў яго з сабою. Мы тады ж пахавалi яго, праўдзiвей, тое, што ад яго засталося, на ўзгорку на беразе возера.

Казаў ён гэта так, што ясна было, не хлусiць. Маладыя стаялi, нiбы скамянелыя.

— А як жа мы… мы?… Як жа мы без яго?! I ён граў нам, граў… граў найлепшае, што чула зямля… Як быць нам?!

— Значыць, ён пашкадаваў ваша каханне… нават адтуль, дзе нiчога не чуюць. Божа, цi станецца калiсьцi на такое мяне?! Ясна…

I тады тыя заплакалi. Такое на вяселлях бывае. Пачынаецца смехам, канчаецца слязьмi.

— Ясна, — сказаў Мiрак. — Ясна, чаму ён быў першы. Заўсёды — першы.

— Пярун бярэ тых, каго ён любiць, — усё яшчэ ў слязах, сказаў Янук. — Але цяпер першы — ты. Нясi гэтую ношу.

— Першы… Так… Я першы… Божа! Божа мой! Я першы!.. Якое няшчасце!.. Якое вялiкае гора! Я першы! Божа, якое няшчасце!

I ён заплакаў i стаў бiцца галавою аб стол:

— Божа, вечна ваяваць… Без жонкi… без дзяцей… без радзiмы, што пракляла… Божа! Быць першым!..

— Першым, — сказаў Янук. — Самым слабым i самым магутным на свеце.

— Самым няшчасным, — сказала Марта, — i самым укаханым.

— Самым жабрацкiм, — сказаў Мiрак. — I багацей за ўсiх у свеце.

— Самым рахманым i самым мужным, — сказалi ўсе.

I яны глядзелi ў ноч, куды клiкала iх (i нiколi не перастане клiкаць) ягоная песня, даўно пакладзеная з iм у дол.

Ды хiба можна пакласцi ў дол чырвоныя арабiны, i тупат коней, i курганы, i спеў верасу на пустках, i сэрцы нашых людзей, i наш край?! Якi б ты на iм драны-падзерты нi быў?!

А калi цяжка?

Выручыць, прыйдзе да вас на сустрэчу,
У зачараваны паклiча бор —
Скрыпка разлукi й спаткання вечнага,
Скрыпка дрыгвы й верасовых пустэчаў,
Пушчаў спрадвечных i светлых азёр.

Упершыню — «Бярозка», 1978, № 3.
Апублікавана у кн.: Караткевіч У. Выбраныя творы: У 2 т. Т. 1. Апавяданні. Аповесці. — Мн.: Маст. літ., 1980. С. 164 — 170.
Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 2. Аповесці, апавяданні, казкі. — Мн.: Маст. літ., 1988. — С. 482 — 489.