Трошкі далей ад Месяца — Дзея другая — Карціна першая

Гарадскі бульвар. Заінелыя дрэвы. За імі — панарама начнога горада. Ліхтар кідае жоўты, хісткі конус святла на лаўку, на снежныя гурбы вакол, на помнік, які цямнее ў канцы алеі, між дрэў. Падае вельмі-вельмі рэдкі сухі снег.

На лаўцы Сяргей, наставіўшы каўнер паліто.

Сяргей. I няма чаго хвалявацца. Нічога ж яшчэ невядома. (Паўза.) I усё ж, брат ты мой Сяргей, нешта ёсць. Ты і сам адчуваў: не да ладу, нядобра ў доме. Толькі думаць пра гэта не думаў. Таму што сапля і мамчын сынок… Хоць бы Анэля хутчэй прыходзіла.

Бульварам ідзе сям’я Бяскішкіных.

Бяскішкіна. Бог ты мой, гэта Сярожа! Сярожа, родненькі, чаго ж ты так сядзіш? Гэта ж у цябе абавязкова будзе мільярдны ТБЦ.

Сяргей. Мне трэба пасядзець, Любоў Трахімаўна. Галава баліць.

Бяскішкін. Гэта ад кніжак. Мы ў твае гады не чыталі столькі і былі дубы. А ты сядзіш над гэтымі кнігамі ўсю ноч, як які-небудзь прадузяты Ганібал.

Бяскішкіна. I хоць бы раманы чытаў. У тваім узросце абавязкова трэба закахацца. Адразу характар робіцца іншым, адразу музыка ў душы.

Бяскішкін. Пайшла, паехала. Хадзем лепей да нас, Сяргей, вып’ем.

Сяргей. Я не п’ю. I прабачце, мне вельмі трэба пабыць аднаму.

Бяскішкіна. Божа, у хлопчыка спатканне! Хлопчык закахаўся. Ну хадзем, хадзем, Авяр’янчык. Агусінькі, Сярожачка. Памажы табе Божа.

Пайшлі далей.

Бяскішкін. (ціха) Ваўчаня нейкае.

Бяскішкіна. Авяр’янчык,у хлопчыка сустрэча. Ты забыў, як ты сам быў закаханы. Як мы сустракаліся. Божа, гэтыя мужчыны так хутка забываюць. Аддавай ім пасля гэтага сэрца — усё жыццё будзеш няшчаснай.

Бяскішкін. Хлопец стаў зусім другі са мною. I Вярыга гэты там.

Бяскішкіна. Авяр’янчык мой, баранчык мой. Дурны, смешны пуця. Ну пацалуй мяне хоць у вочкі.

Бяскішкін. Ты, матухна, дурная да святасці.

Зніклі.

Сяргей. Можа, і дарэмна, але не магу як раней ставіцца да іх. (Паўза.) Калі гэта праўда — жыць па-ранейшаму немагчыма. I дом, і Янка, і сябры, і Наташа — усё прэч. У вочы глядзець людзям нельга будзе. Тым, хто не для хлеба, не для жратвы… А Анэля спазняецца. Хвілін на… сорак. Добра як.

Непрыкметна падышла Анэля.

Анэля. Сяргей!

Сяргей. Ты… Прыйшла ўсё ж. Добра, сядай поруч.

Анэля села. Паўза.

Сяргей. Глядзі, горад які прыгожы. I цішыня. Мне здаецца, не будзе больш такіх вечароў…

Анэля. А чым ён адметны? Пакуль існую я, пакуль існуеш ты — усе яны будуць аднолькавыя.

Сяргей. А горад?

Анэля. I горад звычайны. Падумаеш, Кейпстаўн які знайшоў.

Сяргей. Праўда твая. Вочы кожнага бачаць па-свойму… Давай.

Анэля. (падае яму паперы) Бачыш, вось спіс аблігацый па нумарах. Гэта рабочыя канатнай арцелі. Бачыш, Яніна Іванова? I нумар бачыш? А зараз вось табе выразка з газеты аб выйгрышы твайго бацькі. Бачыш нумар?

Сяргей маўчыць, сціскаючы паперы.

Анэля. Гэта мне Зіна з ашчаднай касы зрабіла. Словам, вазьмі ўсё гэта, паглядзі ў вольны час.

Сяргей маўчыць.

Анэля. I не пакутвай, дурань. Усе разумныя людзі так жывуць.

Сяргей. Ты і для сябе лічыш магчымым такое?

Анэля. Магчымасці не было. Я не хачу, вядома. Будзе магчымасць — пражыву без гэтага.

Сяргей. А я з гэтым жыць не магу.

Анэля. Дурны, хто будзе ведаць? (Паўза.) Разумееш, Сяргей, ты мне дужа заўсёды падабаўся. Пародзісты такі, вытрыманы, аб’ектыўны. I не падабалася мне толькі, што ты на свет глядзіш, як на сходы, на якіх сядзяць толькі мудрацы і героі.

Сяргей. Толькі так і варта глядзець.

Анэля. А мне не падабаецца, калі глядзяць на свет іначай, чым я. Чым ты лепшы? Чаму ты павінен нюхаць жыццё з другога боку? Мне радыёла, а табе сімфанічны аркестр? Хо! Людзі нараджаюцца роўнымі.

Сяргей. Роўнымі… перад сваім сумленнем.

Анэля. Не падабалася мне, што ты заўсёды маеш рацыю, што ў цябе плачуць на плячы, што тваё слова для сяброў — апошняе слова. Ідзі ты лепей да звычайных людзей, як я, як другія. Жыві з імі. У нас разумеюць і даруюць усё.

Сяргей. А ці трэба дараваць такое?

Анэля. Ды разумей ты людзей, якія яны ёсць!

Сяргей. Я ведаю, дзеля чаго ты гэта зрабіла. Я мярзотнік, таму што я сын мярзотніка.

Анэля. Сярожка, што ты кажаш?! Чорт такі!

Сяргей. Я сын мярзотніка, які крычаў на сходах аб сумленні, а жыў на крадзеным. Нават музыку на крадзеным пісаў. Але людзі не такія. Усё, што ты мне сказала, даводзіць толькі тое, што я не чалавек, а не тое што зусім няма людзей.

Анэля. Дастаеўшчына нейкая. Б’е кулакамі ў грудзі.

Сяргей. Чаму дастаеўшчына? Рэчы трэба называць сваім імем. Ханжа ёсць ханжа, хлус ёсць хлус, і Тарцюф ёсць Тарцюф.

Анэля. (устае) З табою сёння зусім нельга гаманіць. Што ж, пагаворым потым. Усё будзе добра. Толькі не дазваляй гэтай сваёй знаёмай глядзець на сябе, як на Бога. Усе людзі. Бывай.

Пайшла. Сяргей устаў, але ногі амаль не трымаюць яго, і ён зноў сядае.

Сяргей. Ах, татка, татка! I пра мяне не падумаў, забыў… Якімі ж мне вачыма зараз… у вочы глядзець? Герой, крыштальны чалавек — ужо зусім не крыштальны, словы мае — балбатня, праўда мая — манá. Пераацэнка каштоўнасцей? Пазнавата. I ніхто не паверыць, што я не ведаў. Што ж ты, скажуць, сляпы быў? Музычку пісаў? (Адкрывае кнігу, якую трымаў у руках. Чытае.) «Трэба памятаць, што буйны росквіт старажытнай Грэцыі, яе архітэктуры, тэатра і музыкі быў магчымы толькі дзякуючы падману, гандлю і…» (Закрыў кнігу.) Эх ты… грэк. (І раптам дробныя дрыжыкі пачынаюць калаціць яго, кніга падае ў снег. Ён хапаецца рукамі за галаву.) Татка… татка… татка. Што ж ты так? Я ж люблю цябе. Як жа я магу любіць цябе?!

На бульвары з’яўляецца Наташа, падыходзіць да лаўкі, хвіліну глядзіць на Сяргея.

Наташа. Сяргей, што гэта з табою?

Сяргей. (уздыхае) Нічога, усё добра. У мяне была вельмі непрыемная размова з Анэляй.

Наташа. Што яна сказала табе ўчора, Сярожа?

Сяргей. Нічога.

Наташа. Няпраўда. Ты адразу стаў іншы, стрыманы. Я вярнулася з Янкам, усміхнулася табе, і ты ў адказ на маю ўсмешку апусціў вочы. Амаль спалохана. Выйшла потым на кухню, а самой неяк так дрэнна стала: «Ну чаму ён так апусціў вочы?»

Сяргей. Табе здалося.

Наташа. Мне ніколі не здаецца. Гэта калісьці, яшчэ пазаўчора, я была задумлівай, летуценнай і наогул як з неба звалілася. Гэта смешна, але я шмат пачала разумець. (Паўза.) Што-небудзь змянілася, Сярожа?

Сяргей. Нічога.

Наташа. Ты кахаў яе калі-небудзь?

Сяргей. Не, слова гонару, — не.

Наташа. Я ведаю. Яна проста сказала табе нешта вельмі брыдкае. Яна зайздросціць светламу погляду на людзей. Таму, што сама не можа. А людзі амаль усе харошыя. Як Вярыга, як Альжбета, як Алесь Пятровіч…

Сяргей. Не трэба аб гэтым… Я доўга думаў, на каго Анэля падобна? На Няхаеву з «Самгіна». Так-так. А сам я на каго?

Наташа. З Няхаевай у яе толькі і агульнага, што фальш. Няхаева — кураня, а гэта яшчэ сябе пакажа. Рыжая дзеўка, злая, з маленькім вострым тэмпераментам. Вельмі асцярожная. Практычная да цынізму. Прагная. Подлая. Нягледзячы на шкоднасць, выклікае чамусьці шкадаванне да сябе… Марыць прысмактацца да чагосьці свежага, яркага, шчодрага, таленавітага, выгаднага, каб усё жыццё загадкава ўсміхацца ў арэоле яго ззяння.

Сяргей. Вельмі па-жаночаму сказана. Але ты пакінь. Яна складаная, і ў яе ёсць іскра ў душы і цяга да лепшага. Яна рэзкая — гэта добра. Толькі хлусіць нельга, а праўду можна нават рэзка казаць. Няшчасная яна. З дзяцінства абдзеленая і сям’ёй, і людзьмі, усім. Але праўду — кажа.

Наташа. Яна табе праўду кажа, бо кахае цябе. Няўжо ты гэтага не бачыш? Яна ўзняцца да цябе не можа, дык яна цябе прыніжае.

Сяргей. Лухта! Кахаюць не так… Наташа, хто такі Бяскішкін?

Наташа. Ён рыпучым смехам смяецца. Не ведаю я, хто ён. Але што ёсць у ім нешта цёмнае, нячыстае, нешта вельмі-вельмі дрэннае — гэта факт.

Сяргей. Ну вось і ўсё. Ясна.

Наташа. Сяргей, што здарылася? Скажы мне, калі ласка. Ты такі сухі, такі халодны. Ты проста, відаць, па-сапраўднаму не кахаў мяне.

Сяргей. Не кахаў. I не магу кахаць. Як сцяна паміж намі.

Наташа. Ты маніш, Сяргей, ты хлус. А вочы яшчэ не навучыліся брахаць.

Сяргей. Чаму гэта такая ўпэўненасць?

Наташа. Ты проста не можаш не кахаць мяне. Вось што. I я цябе кахаю.

Сяргей. Калі ласка, забараніць не магу. Але не падыходзім мы адзін да аднаго.

Наташа. Я пайду, Сярожа. Ты вельмі ўзрушаны, зараз ты накрычыш на мяне, а я тады магу пакрыўдзіцца. Мы пасварымся. Нашто гэта? Лепей я зайду да цябе заўтра.

Сяргей. Як хочаш.

Наташа пайшла.

Сяргей. Родная ты мая, светлая, добрая. Што б ты пра мяне сказала, каб даведалася, хто я такі?!

Ідуць бульварам Алесь Пятровіч, Ганна Вадзімаўна і Вярыга.

Сяргей. Як парад які прымаю. (Адвярнуўся да жывой агароджы, але яго ўжо заўважылі.)

Алесь Пятровіч. Сярожанька, чаго ты тут?

Сяргей. Галава баліць.

Алесь Пятровіч. I ў мяне, з пахмелу. (Смяецца.)

Вярыга. Было выпіта. А поп адзін мне казаў: «Многае піццё ёсць грэх вялікі і падаронага нам Панам Богам грэшнага цела шкоднае знішчэнне, онае ж раней Госпада і паўз волю яго ніхто не разбурыць».

Алесь Пятровіч. Такія думкі толькі з пахмелля ў галаву прыходзяць. Ты спытаў бы ў яго, ці не прымаў ён напярэдадні царкоўны кагор? Хадзем, брат, дахаты. Твой поп сказаў бы: «Дзеля ўлагоджвання чэрава, якое з дзвюх гадзін не емшы». Пайшлі, Сярожа.

Сяргей. Я не пайду.

Алесь. Не дуры, Сярожа. Што з табой? Закахаўся няўдала — параду дам. Са стыпендыі зрэзалі — глупства, пражывём. Якія ў цябе яшчэ няшчасці могуць быць?

Сяргей. З манастыра ўходжу. У Бога перастаў верыць.

Алесь. З якога манастыра?

Сяргей. З жаночага.

Ганна. Сыне, ты якім гэта тонам размаўляеш?!

Алесь. Пакінь яго, Ганна… Калі ў розум прыйдзеш — вячэраць прыходзь, макітра чарапяная. Пайшлі, Вярыга.

Вярыга. Ідзіце. Я яшчэ з хвіліну тут пасяджу.

Алесь і Ганна пайшлі. Вярыга сядзіць на лаўцы і маўчыць.

Вярыга. Дай мне папяроску.

Сяргей. Бярыце.

Вярыга. Мухі ў цябе ў носе завяліся, Сяргей, ці што? Ох, быў бы я тваім бацькам…

Сяргей. I лепей, магчыма, было б.

Вярыга. Гэта што, прыкажаце за камплімент прымаць?

Сяргей. Жыць абрыдла.

Вярыга. Чаго? Ты ж учора ўсё так хваліў. Кнігі, інстытут, дзяўчат знаёмых…

Сяргей. Дурны быў. Дзяўчаты на мяне і пляваць хутка не захочуць, у кнігах — хлусня, інстытут — пітомнік ясналобых ідыётаў… Якой вы думкі пра Анэлю?

Вярыга. Бачыў учора. Дурненькае дзяўчо, уяўляе, што яна штосьці значнае. Эх, Сяргей, усе людзі яе тыпу проста не ведаюць, што з сабою зрабіць, і таму ходзяць на галаве, даводзяць іншым, што яны індывідуальнасці. (Паўза.) Ты што, з Наташай пасварыўся? Не трэба, брат, гэта — Чалавек!

Сяргей. Скажыце, можа чалавек, у якога нічога няма, ажаніцца?

Вярыга. Табе гэта нашто?

Сяргей. Проста так.

Вярыга. Вядома. Ну не зможа ён даць ёй «Волгу», Сочы, туалеты. Гэта ўсё лухта, гэта з часам прыходзіць. Каб так думалі, дык і не жаніліся б ніколі, каб не сапсаваць сяброўцы жыццё. Будуць працаваць разам, будуць дзеці. А маці твайго дзіцёнка стае ў дзесяць разоў даражэй, чым проста жонка.

Сяргей. А можа ажаніцца на добрай чыстай дзяўчыне чалавек з нячыстым сумленнем?

Вярыга. Не. Гэта трэба зусім ужо свіннёй быць.

Сяргей. Вось і я кажу. А, скажам, такі выпадак. Ажаніўся чалавек, дзесяць год жыў у сям’і жонкі… Дзесяць год жыў у сям’і злодзея і не ведаў, што ён злодзей. Можаце вы паверыць?

Вярыга. Цяжкавата паверыць, Сярожа. Бадай што не можа такога быць.

Сяргей. (ціха) Ну вось. Ясна. I ўсе так думаюць.

Вярыга. Ды ў чым нарэшце справа? Што ты ходзіш кругом ды навокала?

Сяргей. Ні ў чым.

Вярыга. Ну глядзі. (Устае. Глядзіць на Сяргея.)

Сяргей. Я пасяджу яшчэ трохі.

Вярыга пайшоў.

Сяргей. Вось табе і ўсё. Усе шляхі закрыты. Кожны скажа: «У яго бацька… Меланхолік»… Брыдка неяк, халодна… Бо каб хто расказаў усім — ганьба была б. А расказаць трэба. Самому… Халодна як!.. I не раскажу я ніколі, таму што не толькі ненавіджу, а і люблю яшчэ яго… Бацьку прадаць — гэта… Што ж рабіць?

Пайшоў густы пульхны снег.

Сяргей. Халодна як. I дадому ісці не хочацца. Што там дома добрага?

Снег ідзе і ідзе. Сяргей сядзіць, скурчыўшыся. З рэпрадуктара над галавой плыве нейкая сумная лёгкая мелодыя. А снег падае, падае, падае без канца.

Заслона