У снягах драмае вясна — Частка XVII

У першы дзень пасля збораў Алёнка яшчэ размаўляла з ім, хоць і была вельмі стрыманай, але пасля пачалося нешта дзіўнае і зусім не зразумелае. На месцы спатканняў яе ўжо не было разы тры, з лекцый яна знікала так нячутна, што нельга было ўгледзець.

Аднойчы ён усё-такі дагнаў яе, але яна была з сяброўкамі, якія ішлі з ёю да самага дома. Другі раз была адна, але сказала яму, што зараз невядома які час будзе адразу спяшацца дадому, бо захварэла маці. I пры гэтым глядзела на яго вялікімі, спужанымі вачыма, на дне якіх адбіваўся прытоены боль.

А потым цэлы тыдзень яе зусім не было на лекцыях, відаць, зразумела, што Берасневіч вырашыў якраз у гэтыя дні паразмаўляць з ёю шчыра і да канца, што б там ні было. На лісты яго не адказвала, да дзвярэй на званкі ніхто не падыходзіў: як быццам кватэра вымерла.

Знерваваны, замучаны, ён вонкава трымаўся малайцом, нават жартаваў з Янкам, але Галавень быў добрым сэрцаведам, і ад кожнага жарту Берасневіча ў Янкі аж сціскала нешта ў грудзях ад жалю.

Ніхто нічога не заўважаў, лічылі, што Берасневіч нават бяздушна, нячула ставіцца да таго, што адбылося на зборах.

I зноў дзiўная справа: цераз некалькi дзён сябры з групы (за выключэннем Янкi i Паўлюка ды, можа, некаторых, якiя маўклiва спачувалi) пачалi як быццам не заўважаць яго, не размаўляць, хутка праходзiць паўз яго пры сустрэчах. Ён губляўся ў меркаваннях i здагадках, але так нiчога i не мог зразумець. А калi раз цi два спытаўся ў сяброў пра прычыну гэтага — тыя адказвалi неяк падазрона хутка:

— Ды не, не, што ты! Гэта табе здалося.

Нават Паўлюк пачаў нешта падазраваць, паспрабаваў паразмаўляць з некаторымі сябрамі — без вынікаў.

Берасневіч трымаўся, але аднойчы ўначы пачаў трызніць, назваў імя Алёнкі і нават разрыдаўся ў сне. Гэта жахлівая штука, калі мужчына, які стрымліваецца, які нават забыўся, калі даводзілася яму плакаць, пачынае рыдаць у сне. Паўлюк і Янка доўгі час сядзелі ля ложка ў цёмным пакоі, пасля Паўлюк перавараціў Берасневіча на правы бок і падуў яму ў лоб. Сонны кінуў трызніць.

Янка і Паўлюк селі на Паўлюкоў ложак і накрыліся адной коўдраю. Янка абхапіў рукамі калені і, гледзячы на нязграбныя свае ступні ў так-сяк зацыраваных шкарпэтках (ён толькі што прыйшоў), сказаў Паўлюку шэптам:

— Ведаеш, браце, я сёння бачыў гэты флюгер у сукне ў горадзе. I ведаеш з кім? З Маркічам, братка.

— I яна была вясёлая?

— Не, брахаць не буду, сумная была. Але гэта ўсё адно. Не дажыў я яшчэ да таго часу, каб над маім лепшым сябрам смяяліся дзяўчаты. А калі дажыву — можаш плюнуць мне ў морду, вось што.

— Трэба паразмаўляць з ёю, — ціха сказаў Паўлюк.

Янка паглядзеў на вочы сябра, прыгожыя, як у каровы, бліскучыя нават у цемры, і сказаў:

— Я б паразмаўляў, калі б не мая рэпутацыя. Трэба будзе пайсці табе. Ты, чорт, маеш талент: і хлопцы цябе больш як за свайго лічаць, і дзяўчаты таксама.

— А калі адмовіцца? — шэптам спытаў Паўлюк.

— Ну тады ўжо я, — рыпнуў зубамi Янка, — i няхай трымаецца.

Сiлком прывяду, дальбог, i буду адказваць хоць i перад судом.

Што за конікі такія?!! Калі злуешся на чалавека — растлумач яму, за што. А калі не хочаш, дык ты свіння.

I доўга яшчэ яны сядзелі на ложку пад адной коўдраю, напаўголасна размаўляючы пра гэту сумную гісторыю.

…Наступным ранкам Паўлюк, не ўзнімаючы вачэй, буркнуў Берасневічу:

— Я пагавару з ёю. Хочаш?

I Берасневіч, нечакана для сябе, згадзіўся. Паўлюк прычапурыўся, апрануў святочныя порткі, папляваў на шчотку, бо ваксы не было, і пайшоў.

Яго не было доўга. I гадзіна, і тры, і пяць прайшло, пакуль ён не з’явіўся. А пакуль тое, Берасневіч ляжаў і думаў. Не подласць, не несправядлівасць, не зацісканне рота, не здрада Алёнкі былі самымі жахлівымі ў гэтай гісторыі. Самым жахлівым было тое, што ўсё гэта рабілася вонкава зусім прыстойна і натуральна, рабілася камсамольскім імем. Ад імя камсамола рабілася тое, за што трэба было выганяць з камсамола. I што магчыма было зрабіць супраць гэтага, раз нягоднікі атаясамлівалі сябе з камсамолам, крычалі прыгожыя словы, а былі гладкімі і склізкімі ў сваім ханжастве, як уюны? Лайся — зробяць з цябе хулігана, біся — зробяць злачынцам. Хіба словамі, хіба ўражаннямі, хіба беспамылковай верай, што не такімі павінны быць сапраўдныя камсамольцы, верай, якая ўласцівая ўсяму чыстаму і здароваму, што-небудзь магчыма зрабіць?

I імя гэтаму «маркічаўшчына». I, як усякае ханжаства, маркічаўшчыну нельга, вельмі цяжка схапіць за руку. Яна перафарбуецца, яна самую лепшую, самую светлую мэту зробіць сродкам для кар’еры, яна ніколі не ўступіць у камсамол, калі гэта небяспечна, яна пад час варожай навалы закапае білет у зямлю, але яна затое будзе галасней за ўсіх лямантаваць на зборах, калі небяспека міне. Вось і зараз яна зрабіла такое яму, чалавеку, які жадаў для любімай справы яшчэ большай праўды і магутнасці, для якога палова жыцця была ў гэтай пашарпанай непрыгожай шэрай кніжачцы, што ляжала ў яго кішэні.

— Не, трэба біцца. Не, трэба тлумачыць. Хлопцы зразумеюць.

Паўлюк вярнуўся позна ўвечары, сеў на ложак, сцягнуў боты. Потым, хаваючы вочы, сказаў:

— Уладзік, гэта чароўны, гэта добры чалавек. Ты не памыліўся ў ёй. Але абставіны склаліся так, што табе будзе зараз вельмі цяжка. Кажу табе адверта — мацуйся.

Яшчэ да гэтага Берасневіч, па выразу на твары Паўлюка, зразумеў, што ўсё скончана. Але ён мужна сказаў:

— Пачынай з самага пачатку.

— Ну дык вось, — Паўлюк выцягнуў пачак папярос і няўмела закурыў, трымаючы папяросіну між прамых, як алоўкі, пальцаў. — Я з’явіўся і сядзеў там чатыры гадзіны. Клянуся табе, я так красамоўна гаварыў, як не буду больш гаварыць ніколі ў жыцці. Я расказаў усё, як было. Я расказаў, як завязалася гэта брыдкая справа, я намякнуў, што гэты выпад супраць цябе мае асноваю брыдкую зайздрасць — ты ведаеш якую.

— Гэтага не трэба было, — нежывым, роўным голасам сказаў Берасневіч.

— I ўсё ж я зрабіў гэта. Але яна сказала, што мы памыляемся, што Маркіч сапраўды пачаў часцей заходзіць, што ён вельмі спачувае, што не крыўдзіцца на цябе, Уладзік, шкадуе нават, што ўзняў гэту справу.

— Каб быў сапраўдным камсамольцам, каб быў упэўнены, што я — вораг народа, не шкадаваў бы, — тым самым роўным, як з дрэннага фанографа, голасам сказаў Берасневіч.

— Я гаварыў і далей. Я нават сказаў пра твае пакуты. Яна заплакала і плакала вельмі доўга, і нават я павінен быў стрымлівацца, мне было вельмі цяжка. Яна, думаецца, кахае цябе, можа, яшчэ больш, ніж калісьці. Але потым яна сказала, што ты падмануў яе, што ты хаваў такія думкі, пра якія яна не ведала, і каб ведала, ніколі б не пакахала. Сказала, што вёў дваістую гульню, зганьбіў сваё імя, што, калі ты ўжо такі, не трэба было ўдаваць з сябе камсамольца — гэта было б сумленна.

Я сказаў ёй, што гэта памылка, распавёў, як яно было, якія твае думкі, але яна, хоць і задумалася спачатку, не вельмі паверыла. I, я думаю, гэта Маркіч. Хто б яшчэ мог надуць ёй у вушы, пераканаць.

— Значыцца, яна не кахала, калі паверыла, — з бязмежнай упэўненасцю сказаў Берасневіч.

I такая гэта была ўпэўненасць, якую не варта перажываць чалавеку.

— Я маліў яе не верыць, я напамятаў ёй усё, што я ведаў. Я сказаў, што яна будзе вінаватая ва ўсім, калі з табою што-небудзь здарыцца.

— Са мною нічога не можа здарыцца. З нежывымі нічога не здараецца. Мёртвым спакойна, — з дзіўнай усмешкаю сказаў Берасневіч.

I такая гэта была ўсмешка, што Паўлюк спудзіўся.

— Но-но, што за дурніцы! Ведаеш, я не буду казаць пра іншае, я пастарэў на два гады, калі выйшаў стуль. Яна сказала, Уладзік, што і зараз пайшла б да цябе, каб была ўпэўнена, што гэта можа дапамагчы, што вы не загінеце разам. А ёй шкода маці…

Пасля прыйшлі яе маці і татусь. Яны зразумелі, што тут адбываецца, бо пасля мы размаўлялі ўсе.

— I што ж бацька? — драўляным голасам спытаў Берасневіч.

— Лаецца і крычыць, каб ты не слухаў бабскае племя. Зваў прыходзіць, крычаў на маці, што яна згубіць дачку і цябе. Што я, крычыць, сляпы, не бачу нічога? Усхамянецеся, крычыць, але позна будзе.

— А мацi, мацi? — з раптоўнай надзеяй палка спытаў Берасневiч.

Паўлюк пасуравеў:

— Не разумею, як можа такую пані-баранесу дачка любіць.

— Не смей, — сказаў Берасневіч. — Яна добрая жанчына, яна добра ставілася да мяне. Не смей.

— Ну добра, добра, не буду, — прымірыцельна сказаў Паўлюк, як кажуць да непапраўных вар’ятаў.— Дык вось, для Алёнкі яна самы дарагі чалавек… Я даведаўся, шго Алёнка пыталася ў яе і маці адраіла ёй.

— Чаму?

— На словах усё тая самая прычына, што ты падмануў Алёнку, выдаваў сябе не за таго… Але я думаю, я схільны думаць па некаторых яе намёках, што яна проста баіцца за дачку. Ты ж зараз, калі справа не зменіцца, звычайны смертны: не аспірант, які падае надзеі, а можа, проста настаўнік у вёсцы. А ў Алёнкі ў будучыні, напэўна, сцэна. Да таго ж цябе ледзь не выключылі… Я паспрабаваў намякнуць на гэта, але Сабіна Аляксандраўна адразу замкнулася, — ох, гэтая ледзяная выхаванасць, гэты абыякава-ветлівы тон!!!

Паўлюк сціснуў кулакі і раптам брутальна вылаяўся, упершыню за ўсе гады, што яго ведаў Берасневіч.

— Ну чакай, чакай… Вось прыедзе Маркевіч. Я тады зраблю з гэтага холадаўска-маркічаўскага смярдзючага мяса біфштэкс, хоць яго і не захоча есці ніякая свіння!

— Што далей? — спытаў Берасневіч. — Чым скончылася?

— Бацькі пакінулі нас, бо я вырашыў сядзець хоць суткі. Я доўга размаўляў. Павер, і ты не зрабіў бы больш. Яна сказала, што скончана.

— Чаму? — цяжка рухаючы сківіцамі, спытаў Берасневіч, які, здаецца, не вельмі разумеў, пра што пытае.

— Я даведаўся пра гэта амаль выпадкова. Справа ў тым, што ёй «даказалі», што ты… контррэвалюцыянер, што ты… дрэнна скончыш… і гэта будзе хутка.

Маўчанне, якое запанавала пасля гэтых слоў, было такім працяглым і цяжкім, што, здавалася, лепей памерці, чымсьці цярпець яго хвіліну. А яны сядзелі так хвіліну. А яны сядзелі так хвілін пяць.

Пасля Берасневіч зварухнуўся, і Паўлюк яшчэ раз спудзіўся, такім жорсткім і мёртвым быў яго твар.

— Хто?

— Хто, хто? — не зразумеў Паўлюк.

— Хто гэта ёй сказаў? — з цяжкасцю, вельмі ненатуральна спытаўся Берасневіч.

— Маркіч. Плёткі пра гэта ходзяць і на курсе. Усе ведаюць і чакаюць. Мне здаецца, гэта таксама ён пусціў. Той-сёй і адмовіўся з-за гэтага ад размоў з табою. Прабач, дружа.

— Я ведаў, — толькі і сказаў Берасневіч і лёг, накрыўшыся з галавою коўдрай.

Ён прачнуўся гадзіны ў дзве ночы пасля кароткай дрымоты, прачнуўся ад рэзкага болю ў сэрцы.

Нешта трэба было зрабіць, зрабіць неадменна, іначай абурыцца ўсё: справядлівасць, вера, нават самае жыццё. Што ж зрабіць? Забіць сябе? Зрабіць яшчэ і гэты апошні, недаравальны ўчынак? Будзе цемра. Не будзе болю. Гэта добра. Але ж не будзе і надзеі, не будзе і змагання, не будзе сонца і Алёнкі, не будзе камуны, да якой ён збіраўся дажыць. I што яна дакажа, гэта кітайская помста? Скажуць, што пасля праўдзівай крытыкі павесіўся хлюпік са слабай кішкою. У лепшым выпадку адказнасць Маркіча па суду. I, галоўнае, Маркіч будзе жыць, Маркіч будзе радавацца яго смерці, Маркіч будзе таемна выскаляцца. Не, так немагчыма. Трэба яшчэ пазмагацца.

Вось стол, на стале папера. Здаецца, ёсць і канверт. Пісаць, неадменна пісаць. Пісаць у ЦК ВЛКСМ.

Як халодна, якія мурашкі бегаюць па спіне, якія непаслухмяныя, драўляныя рукі!

Пісаць! Пісаць! Пяро бегае ў пальцах. Распавясці пра ўсё, пра ўсё. Не шкадаваць сябе, але не шкадаваць і яго.

…Усе яшчэ спалі, і золак, няпэўны, хваравіты золак восені прабіваўся ў акне, калі ліст быў гатовы. Берасневіч, спяшаючыся (яму не хацелася бачыць людзей), апрануўся, нацягнуў паліто і выйшаў. Вось ліст глуха стукнуўся аб дно паштовай скрынкі. Цяпер чакаць, чакаць. Як гэта доўга, як нясцерпна доўга! I ён накіраваўся пехатой у цэнтр горада па вузенькіх брукаваных вулічках.

Ранак быў шэры, золкі. У такі ранак добра прачнуцца і думаць пра каханую, глядзець на жоўтае лісце дрэў за акном, адчуваць, як здаровы холад крадзецца па целе. I ў такі ранак вельмі дрэнна быць аднаму.

Ліхтары яшчэ гарэлі ў жоўтых мокрых лісцях. Вугальна-чорнымі здаваліся мокрыя ствалы каштанаў; лёгкі сіняваты дымок стаяў між дрэў. Вільготнае лісце спружыніла пад нагою, запацелі шэрыя вокны. Ён ішоў, ветрык трапаў яго валасы, а ў вушах дакучліва, неадчэпна гучэў працяг той песні, якую ён чуў летам на радзіме і якую не хацеў да канца пісаць каханай, бо быў гэты працяг сумны:

А ідзі ж ты, Уладзечка, ды не аглядайся,
Ды не аглядайся, ды не аглядайся,
А ўжо ж тваю Алёначку з-пад вянца вядуць.
З-пад вянца вядуць, з-пад вянца вядуць.
А бедныя ж мае ножкі, што я адтаптаў,
Што я адтаптаў, што я адтаптаў!
А бедныя ж мае ручкі, што я абдымаў,
Што я абдымаў, што я абдымаў!
А бедныя ж мае вусны, што я цалаваў,
Што я цалаваў, што я цалаваў!

Дзе яно, тое цёплае лета? Дзе яно, чаканне шчасця? Дзе той добры, тлусты лін, што калыхаў ля берага ваду?