У снягах драмае вясна — Частка VI

Гэта быў вялікі і зусім непрыгожы будынак у верхнім горадзе. Шэры, з недарэчнымі вежкамі, бязглузда вялікі, з даволі неахайным унутраным дваром, сярод якога тарчала, як кітайская пагада, жалезная альтанка. Але ад таго, што тут жыла яна, — гэты дом быў самым прыгожым на свеце, тым больш што каштаны дапляснулі зялёным прыбоем да трэцяга паверха і вокны былі адчынены насустрач ім у многіх кватэрах.

Берасневіч і Янка няўпэўнена падымаліся па ўсходах. Яшчэ на вуліцы Уладзіслаў стаў зачэсвацца, рызыкуючы выклікаць выбух Янкавых досціпаў. Але Янка чамусьці маўчаў.

Вось і дзверы. Звычайныя, абабітыя цыратаю дзверы. Але ж за імі яна!

Званок у кватэры, i амаль адразу хуткiя крокi, дзверы адчыняюцца. Берасневiч цiха войкнуў, настолькi асляпляльнае вiдовiшча з’явiлася перад iм. Гэта была зусiм другая, не тая Алёнка, якую ён бачыў амаль штодня.

Блакітная сукенка, строгі карункавы каўнерчык, валасы, сабраныя ў нейкую дзіўную, высокую, як у Аэліты на малюнку, прычоску. А якія вялікія чыстыя вочы! ! які ў іх сіні, цёплы агеньчык.

Не, такой яшчэ не было.

Янка ўвайшоў у перадпакой і нізка схіліўся.

— О незнаёмка! Дазвольце павіншаваць вас з паспяховым з’яўленнем з пены марской. Уражаны ў самае сэрца. Дазвольце пажадаць вам шчасця бязмернага, радасці і працы ў плепорцыі і… ну, словам, каб усе любілі вас, каб давялося мне яшчэ ўпіцца на вашым залатым вяселлі. А гэта ад нас.

Зашастала папера. На святло выйшаў бок чатырохвугольнага прадмета. Берасневічу давялося з’ездзіць дамоў, каб дастаць такі падарунак. Гэта была саматужная разная шкатулка надзвычайна тонкай разьбы. На баках арнамент, на крышцы — зубры ў пушчы.

У Алёнкі крык захаплення вырваўся з грудзей.

— Рэкамендую адразу ж адчыніць, іначай шкатулка можа стаць саркафагам, — сказаў Янка.

Крышка паднялася. У той жа час адтуль выглянула вусатая шэрая галава з вялікімі бакамі.

— Кацянё! Сібірскае! Хто вам сказаў, што я жадала такога?

— Шаноўная пані,— зноў сказаў Янка.— Абавязкам чараўнікоў з’яўляецца, між іншым, адгадванне жаданняў прыгожых дам.

— Дзякую вам. Але праходзьце, праходзьце, хлопцы.

Берасневіч проста сказаў ёй:

— Вiншую вас. Вялiкага вам шчасця.

У вялікім пакоі сабралася ўжо даволі значная кампанія. На шырокай тахце разлёгся па-хатняму прыгожы малады чалавек з артыстычнымі кучарамі. Маркіч сядзеў ля балконных дзвярэй у крэсле і глядзеў на маладога чалавека, як на дапатопную жывёлу. Міна незадавальнення з’явілася на яго твары, калі ён пабачыў Уладзіслава.

Неяк не пасаваў Маркiч да гэтага пакоя, да хмурай маскi Бетховена над раялем, да шырокiх светлых акон, да кветак, да добрых старых гравюр у рамах. Гэта адчуў, здаецца, i Янка, бо паглядзеў на Маркiча з непрыхаванай iронiяй.

Жэнька, як стары друг дома, круціў пласцінкі і смяшыў яшчэ дзвюх дзяўчат. Дарослыя, відаць, сабраліся ў другім пакоі. А з трэцяга пакоя ляцела ў залу нейкая какафонія: мэкала каза, бунчаў бугай, бляялі авечкі. Потым пачуўся стук у шыбу, і сакавіты бас прабурчаў:

— Агата, буракі палоць.

— Што гэта там? — спытаў здзіўлены Берасневіч.

— А там мае кансерваторскія сябры. Трошкі багема. Гэты нумар называецца: «Раніца ў калгасе».

Берасневіч засмяяўся. Алёнка павяла яго і Янку да дарослых, рэкамендавацца.

Пакуль Берасневіч разглядаў усіх, Янка паспеў пазнаёміцца. Надзіва добра ён трымаўся. Кланяўся адной галавою, чароўна ўсміхаўся, нават пацалаваў у гаспадыні дома ручку, адпусціўшы ўсім астатнім, акрамя бацькі, агульны паклон. Алёнка толькі дзівілася, а Берасневіч разумеў, што Янка трошкі ўтрыруе, прыкідваецца, і яму гэта было непрыемна.

— Мама, — сказала Алёнка, — гэта Уладзіслаў Берасневіч, мой добры знаёмы.

Берасневіч узвёў вочы і пабачыў твар надзвычайнай прыгажосці, трошкі сухі і рэзкі, з вялікімі чорнымі вачыма. Маці сядзела на канапе і глядзела на Берасневіча дапытліва і строга.

— Сабіна Аляксандраўна.

— Уладзіслаў.

— Сядайце да нас, — сказала Сабіна Аляксандраўна даволі абыякавым тонам. — Знаёмцеся, мой муж.

Берасневічу бацька спадабаўся значна больш за маці. Генерал запасу, відаць, простая душа, дабрадушны, лагодны. Падобны да надзьмутага вожыка з бліскучымі вочкамі, якія глядзяць з-пад голак.

— А-а, хлопцы. Вось гэта добра. Студэнты. Сядайце. Мяне завуць Пятро Трахімавіч.

— Здзіўляюся, Петрык, таму, што ты кажаш. Вядома, студэнты, хто ж яшчэ…

Гэта гучала прыблізна як «хто ж яшчэ тут можа быць». Бацька трошкі пачырванеў, але ўсё ж сказаў:

— А што ж такога? Маглі б быць токарамі, напрыклад.

Берасневіч зрабіў чарговае глупства:

— Я да унiверсiтэта кожнае лета працаваў плытнiкам.

Яго ўразіў тон Алёнчынай маці.

— Плытнікам? — спытала яна. -Гэта той, прабачце…

— Гэта той самы, што сплаўляе па рацэ плыты.

Вочы маці сталі сухімі. Генерал паспрабаваў выправіць становішча:

— Ну што ж, у вашых гадах я быў цесляром. Значыцца, мы амаль калегі.

Але Сабіна Аляксандраўна чамусьці згубіла ўсю цікавасць да Берасневіча, якую яна дагэтуль, таксама невядома чаму, выказвала. Відаць, што толькі з далікатнасці яна паставіла апошняе пытанне:

— Што ж пасля універсітэта?

— Не ведаю.

Але тут сунуў свае тры грошы Янка:

— Яго мяркуюць пакінуць пры кафедры.

— Ян! — з дакорам сказаў Уладзiслаў.

Але Янку нялёгка было спыніць.

— Што ж, для аспiрантуры ў яго галава добрая.

Вочы маці раптам пацяплелі, хоць гэтага амаль нельга было заўважыць (і на самай справе, не заўважыў ніхто).

— Ну сядайце, сядайце ж поруч. Вы курыце? Курыце. Бадай што, і я з вамі закуру.

У тонкай смуглай руцэ яе з’явілася пахітоска, паплыў сіняваты дымок.

— Вы адкуль родам?

Берасневіч адказаў.

— Так, добра ведаю, — задумліва сказала яна. — Ціхі гарадок. Цудоўныя саматужнікі калісьці жылі. Даўно я адарвалася ад сапраўднай, правінцыяльнай Беларусі, ад радзімы. А часам так і цягне туды, асабліва калі горад абрыдне. А Грына вы любіце? Вельмі? Я так і ведала. У вас вочы такія. Я была з гэтым пісьменнікам добра знаёмая. Надзвычайнай душэўнай прыгажосці быў чалавек.

— Прабачце, — нясмела спытаў Берасневіч. — Мне здаецца, што я вас бачыў недзе, толькі… не ў жыцці.

— О, акультныя размовы. Дзе ж вы маглі мяне бачыць?

— Мне здаецца… мне здаецца, што на экране. Быў нейкi яшчэ нямы фiльм, на лекцыi ў iнстытуце кiнематаграфii.

Сабіна Аляксандраўна засмяялася.

— Гэта справы дзён мінулых. Я і сапраўды была калісьці артысткай. Але паслухайце і вы камплімент. Мне таксама здалося, што я недзе вас бачыла… год трыццаць таму.

— О не, — сказаў Берасневіч. — На жаль, я не мог завязаць такога прыемнага знаёмства ў тыя дні. Мне дваццаць два гады.

— Я ведаю. Вы проста трошкі падобны на Ясеніна.

— Калі б вы нават жадалі зрабіць мне камплімент, дык лепшага не маглі б прыдумаць.

— Вы і яго любіце? Ён жа, здаецца, зараз не вельмі…

— Гэта часова, — сказаў Уладзіслаў.

— Ну што ж, тым лепш. Вось Алёнка таксама любіць яго.

Маці проста зачаравала Берасневіча ў наступныя пятнаццаць хвілін размовы. Ён адчуваў, што нават Алёнка перад ёю не больш як дзіця. Гэта была сапраўды жанчына, сапраўды багіня. Шмат бачыла, шмат перажыла. Да Алёнчыных рысаў трэба было дабавіць яшчэ вытанчанасць і нейкую асаблівую натхнёнасць — і тады атрымалася б яе маці.

Берасневіч таму падсвядома зрабіў вельмі ўдалы дыпламатычны ход. Ён падумаў і ціха вымавіў:

— Я не ведаю, ці будзе Алёнка мець ваш выраз у вачах. Але лепшага я ёй не пажадаю.

— Алёнка наша адзіная, — упершыню з сумам і цеплынёй сказала Сабіна Аляксандраўна. — Яна яшчэ будзе, вядома, мяняцца. Але такі выраз мець крый яе божа. Былі ў маім жыцці вялікія пакуты. І ў вачах застаўся след, якога я ёй ніколі не пажадаю. Не, у яе будзе іншае жыццё, шчаслівае, лёгкае. На шчасце, яна мне верыць і, здаецца, любіць больш за ўсё на свеце.

І прыбавіла пасля маўчання:

— Ну вось бачыце, як мы з вамі шчыра разгаварыліся. Чамусьці мне з вамі лёгка… А цяпер не буду вас затрымліваць. Чуеце, там пачалі танцаваць.

Усхваляваны яе апошнiмi словамi, Берасневiч не зразумеў, што гэта была простая ветлiвасць, якая нi да чаго не абавязвала. Ён быў у захапленнi.

І далей ён ужо амаль нічога не памятаў. Ён быў ля Алёнкі, глядзеў на Алёнку, сядзеў ля Алёнкі, размаўляў з Алёнкай. Ён нават хадзіў з ёю на кухню дапамагаць, спрытна рабіў тое, што загадвала.

Перашкаджаў толькі Маркіч, які таксама круціўся поруч, з тым самым сонным выразам у вачах. Ён быццам не разумеў, што перашкаджае.

Алёнка танцавала з Берасневічам мала.

— Savoir vivre забараняе. Гэта мне маці калісьці так казала.

Берасневіч не разумеў, што за важны такі пурыц гэты Savoir vivre, што ён можа забараніць танцаваць кожны танец з тым, з кім хочаш, але спрачацца не стаў. У перапынках ён, карыстаючыся тым, што людзі тут сядзелі зразумелыя, перамяшаў усю кампанію так, што груп ужо не было. Звёў студэнта-матэматыка і студэнта-біёлага. З першым расфантазіраваўся на тэму, якім бы быў свет, каб існавала толькі два вымярэнні і як у гэтым свеце галантны чалавек мог бы ўступіць дарогу дзяўчыне (вырашылі, што трэба было б пакласціся ёй пад ногі жывым мастом і пасля, калі яна пройдзе, стаць на галаву і чароўна пасміхнуцца да яе ў спіну). Біёлагу, ціхаму худому хлопчыку, казаў пра розныя таямніцы афрыканскай фауны: пра керыта, пра агогве і змяю Лаў.

Словам, усім стала лёгка і проста, і Алёнка дзякавала яму за гэта прамяністым позіркам. І так добра даў Берасневіч кожнаму магчымасць праявіць сябе, што ўсе выявіліся таленавітымі, у кожнага быў свой «канёк».

А пасля сядзелі за сталом. Нейкі невядомы дабрадзей пасадзіў Берасневіча поруч з ёю. Гэта быў акіян раскошы: адчуваць яе, сядзець поруч, падаваць талерку.

Адзін з тостаў сказаў Янка. Ён чамусьці паглядзеў на змрочнага Маркіча і падняўся:

— Аднойчы адбыўся звярыны сход на тэму: «Што такое шчасце і ў чым мэта жыцця?» Спыталі ў малпы, яна адказала, што шчасце ў самаўдасканальванні; спыталі ў коршака, і ён адказаў, што шчасце ў справядлівасці; спыталі ў блыхі, і яна сказала, што шчасце ў тым, каб любіць усіх людзей; спыталі ў крата і атрымалі адказ, што шчасце ў бясконцых пошуках ісціны; спыталі ў ільва, які сядзеў у клетцы, і ён сказаў, што шчасце ў сіле, а мэта жыцця — быць мацнейшым за ўсіх.

А калі спыталі ў чалавека, ён адказаў, што шчасце ў тым, каб самаўдасканальвацца, але не пахадзіць у гэтым добрым імкненні на малпу; быць справядлівым, але не так, як коршак, які дзярэ справядліва ўсіх; любіць усіх, але не так, як блыха; шукаць ісціну, але не так, як сляпы крот; быць моцным, але не ў клетцы. Карацей кажучы, шчасце ў тым, каб быць заўсёды чалавекам. І мэта таксама. Я дабаўлю да гэтага, што калі-нікалі шчасце ў тым, каб не бачыць вакол сябе змрочных твараў. Хай наша агульнае свята будзе сапраўдным святам. Я п’ю за тое, каб не было змрочных вачэй.

І ён выпіў. Маркіч таксама выпіў і вонкава павесялеў.

І наогул усё атрымалася вельмі добра. Бацька выпіў чарку і адразу ахмялеў: распавядаў старыя анекдоты, паказваў надзвычайныя фокусы. Гэта быў чароўны, добры чалавек.

І Берасневіч так любіў усіх, так радасна яму было, што ўсе яны — людзі, што надыходзіць вясна, што поруч Алёнка, што ў сэрцы бяздонная крыніца дабрыні. Нічога не было ў свеце лепшага за гэты вечар, за ціхую музыку, за Алёнку. А ён жа нават не ведаў, хто ён для яе. Зусім магчыма, што проста знаёмы Жэнькі, і не больш.

Многа спявалі. Спяваў біёлаг маленькім, але прыемным галаском народныя песні, спяваў юнак з кансерваторыі «Старога капрала», спявалі дуэтам Жэнька і Янка жартаўлівыя серэнады на гонар маладой гаспадыні, спявалі з надрывам, з утрыраваным «іспанскім» каларытам. Спявала і сама Алёнка.

У яе быў голас рэдкі і прыгожы, сапрана такой чысціні і якасці, што здавалася, кветкі-званочкі звіняць недзе на лугах пад ветрам. Яна спявала даволі многа, але лепшае, што запомніў Берасневіч, быў «Маналог Чыо-Чыо-сан». Спявала яна яго па-руску, і голас звінеў, скардзіўся, плакаў, чакаў. Гэта была больш чым песня, хоць жыцця, перажывання не так многа было ў выкананні Алёнкі, — яна ж не зведала такога ў жыцці. Былі ў яе толькі маладосць і чысціня:

Я ж притаилась.
Не говорю ни слова,
Обнять его готова.
Как сердце бьется!..

І пад уражаннем ад гэтай песні Берасневіч з Янкам пайшлі дадому ў дзве гадзіны ночы. У перадпакоі, сярод паліто, ён узяў руку Алёнкі ў сваю і сказаў (чамусьці нейкая вільгаць была на веях):

— Дзякуй вам.

— За што?

— За ўсё дзякуй. Дзякуй за тое, што ёсць такі голас, што ёсць вы.

…Берасневіч і Янка доўгі час ішлі па пустых гарадскіх вуліцах. Вецер прыносіў аднекуль салодкі водар пупышак, крокі гулка аддаваліся па асфальце і паміралі ў цішыні. І толькі калі падыходзілі да свайго завулка, Янка раптам сказаў з незразумелай злосцю:

— Культура! Па-французску размаўляюць.

— Ты хаця б не лаяў тых, чый хлеб еў, — абурыўся Берасневіч.

— Я не таму. Яны добрыя, мілыя людзі, але я за цябе хварэю. Ты думаеш, я сляпы? А ты тут загінеш, я табе кажу. Не з тым рылам ты сюды ўвайшоў. І ты мне проста скажы: «Я не хачу, каб яе сям’ю лаялі». Веру. Але за цябе баюся.

— Янка, — узмаліўся Берасневіч, — пакінь, н етрэба, не псуй майго настрою!

Янка паглядзеў на яго роспачны твар і памякчэў:

— Я жартую. Я проста жартую, дружа. Я гэта таму, што ты студэнт, грашовых знакаў не маеш, портак добрых таксама, — куды табе пра каханне думаць. Вось я верш прыдумаў пад Ясеніна, на якога ты «падобны», дарэчы. Хочаш, прысвячу яго табе?

І ён заспяваў на матыў «Ты меня не любишь, не жалеешь»:

И когда с другим по переулку
Ты пройдешь, болтая про любовь,
Выйду в «Гастроном» купить я булку,
И мы встретимся с тобою вновь.
Отвернув к другому ближе плечи
И настроясь на веселый тон,
Ты мне тихо скажешь: «Добрый вечер», -
Я же спрячу под полу батон.
И ничто души не потревожит,
И ничто не бросит сердца в дрожь:
Кто не ел три дня — любить не может,
Отощавшего не увлечешь.

Дык вось, хлопча. Зараз хочаш ты або не хочаш, а ў аспірантуру ідзі. Гэта я табе праўду кажу. Абавязкова! Іначай будзе табе непатрэбнае гора.

Хоць, праўда, і ў аспірантуры бойкі і бітвы будуць. Як той самы Ясенін казаў:

Пойду в аспирантуру я,
Чтобы иметь излишек пищи,
И друг любимый на меня
Наточит нож за голенище.

Вось такія нашы справы, братка. Гля-адзі.