Вужыная каралева

Цi далёка цi блiзка, цi нядаўна цi даўно, на той самай зямлi, на якой мы жывема, дагэтуль жылi нашы дзяды — было ўсё гэта.

Стаяла на беразе хата старога Яся, стаяла з краю пачынка. А Ясь жыў тут даўно, пасiвелi яго валасы, як грушавы квет, i жонка яго ўжо ў зямлю расцi пачынала. Вырасцiлi яны двух сыноў i дужа дачку хацелi мець, а яе не было. Тужылi яны, тужылi, ды тугою справе не паможаш.

Толькi раз неяк пайшла старая Ясiха да блакiтнага возера, сядзела на яго беразе ды ненарокам i заснула. Снiць яна, быццам звесiўся з галiн дрэва вуж з залатою каронаю на галаве, трымае ў роце блакiтную кветку i кажа:

— Бяры, мацi, кветку. Толькi глядзi: спарадзiш дачку — аддай яе мне ў жонкi.

I быццам бы кажа яна яму:

— Дзякую за падарунак-кветку, вуж-залатая галава. Толькi як жа ж без дачкi рашаць. Хай сама рашае…

Прачнулася — у руцэ сiняя кветка зацiснута. Мусiць, са сну адарвала. Цi праўду казаў вуж, цi няпраўду, а не паспеў Ясь збiць i пары поршняў з самай тонкай скуры, як нарадзiлася ў iх дачка i празвалi яны яе Ялiнаю.

Ляцелi гады над лесавою хаткаю, як белыя лебедзi, праходзiлi сiвыя днi зiмы i чырвоныя летнiя днi. Расла дзяўчынка: крынiцы ёй ваду давалi, завiрухi румянiлi, сонейка сагравала.

Расла i выраўнялася ў красуню, якой нат у нашых лясах не знайсцi, не адшукаць. Статная, як ялiна, вочы, як бездань блакiтная, валасы залатыя, вусны чырвоныя. Бiлiся за яе ўжо хлопцы, не шкадуючы сябе. Красуняю была Ялiна.

Дзень летнi пячэ, смуга над зямлёю калыхаецца. Пайшла Ялiна з сяброўкамi да Сiняга возера купацца. А i там усё спiць, нават стракозы селi на чарацiнах i скрыдлышкi склалi. Гарачыня!

Скупалiся сяброўкi, клiчуць яе за сабою, а яна замарудзiлася. Тыя ўжо i на адхiл узышлi, калi выбралася яна з вады i кiнулася да вопраткi. Аж бачыць: ляжыць у яе андараку вуж i галаву адтуль выставiў:

— Аддай мне, вуж, мой андарак.

— Не, не аддам. Прымi ў нядзелю маiх сватоў — тады аддам.

Няма чаго рабiць, давялося паабяцаць.

— Паклянiся, Ялiнка.

— Ну добра-добра. Клянуся.

— Добра ж.

I правалiўся вуж некуды, быццам i не было, а дзяўчына засмяялася i пабегла дадому. А да хаты падыходзiла ўжо невясёлай. Трасца яго ведае, магчыма, i сапраўды сватоў зашле.

Нядзеля надыходзiць — прыбягае з двара брат у страшэннай трывозе. Глянулi — шляху пад вужамi не бачна. Наперадзе вужынага войска паўзе вуж з сiнiм вянком на галаве ды яшчэ й папярок тулава нечым белым перацягнуты, быццам сват ручнiком. Падняўся ён на хвасце i сказаў, б’ючы чалом:

— Дзень добры, бацькi. У вас тавар, у нас гандляр…

Паплакалi бацькi, ды рабiць нечага. Тое, што мацi кветку ад яго, вужа, узяла — гэта яшчэ б паўбяды, ды дрэнна тое, што сама дачка вужынаму каралю абяцала i клятву давала. А клятвы трымацца трэба, хоць лопнi, а зрабi.

Сабралi яны дзяўчыну плачучы, быццам у труну клалi зажыва. I толькi спыталася мацi ў вужа-свата, калi ж яна ў госцейкi прыйдзе, ды той толькi чорнай галоўкаю кiўнуў. Два браты ўзялiся было за сякеры, калi вужы iхнюю сястру вялi, ды як пабачылi, што тых шмат — паступiлiся. Плача Ялiна.

Вось ужо i хата яе за бугром схавалася, вось апошнi раз буслава гняздо на грушы вiдаць. Бывай, родная хата!

Плача Ялiна-красуня, гарачымi слязамi залiваецца: «Аддалi мяне, прапiлi мяне, збылi ў край далёкi. А там i сонца не ззяе, там i людзi злыя, усё сякерамi б’юцца. I па буднях там дождж, дождж, дождж, i па святах там дождж, дождж, дождж».

Падплыў да берага дубовы човен, аплецены белаю лiлеяю, i павезлi яе цераз раку, цераз межытокi дрыгвяныя, дзе толькi аднаму вузкаму палескаму чоўну плысцi. К заходу сонца прыплыў човен на далёкую выспу. Уся яна пушчаю дрымучай абрасла, хмелем перавiлася, павуцiннем пераблыталася. I пасяродку гэтага царства мёртвага, бязлюддзя суворага стаiць палац закiнуты з дзевяццю вежамi, а вакол яго па ставу нячутна плаваюць чорныя лебедзi. I ўсё як быццам сон здушыў: цiха, як на могiлках.

Ходзiць Ялiна па багатых пакоях — закiнуты палац. Нават вужы знадворку засталiся.

А ўжо i ноч блiжэй, пачалi ў вежах кажаны лятаць, калышучы павуцiнне. Цiха-цiха, ноч на балоты сядае, зоры запальвае, увесь свет ад верху да нiзу зорамi гарыць.

У замку святла няма i вакол хоць бы дзе людскi, цёплы, пяшчотны аранжавы агеньчык блiснуў, толькi бегаюць па куп’i сiнiя балотныя агнi.

I раптам ззаду чалавечы голас загучэў, ды такi мяккi, малады, прыгожы.

— Чакай, не павяртайся, Ялiна гожая, спудзiшся ты нават выгляду майго, мая любая. Што ж казаць табе, чым прывецiць цябе, дрэўца маё маёвае? Звыкла ты жыцi на цёплай зямлi, дзе сонца свецiць, дзе кветкi квiтнеюць мiласныя — не прыйдзецца табе даспадобы мой замак балотны. Цемра ў iм, багна на яго дыхае, сонца сюды не зазiрае. Ах як цяжка жыцi сярод камянёў балотных. Пашкадуй жа ты мяне, караля вужынага, пашкадуй маё прапашчае жыццё, пакахай мяне, гада падкалоднага.

Адказала Ялiна:

— Чую цябе, кароль вужоў, халоднае тваё жыццё ў шэрых камянях, шкадую я цябе. Аддалi мяне табе бацькi мае, таму буду я вернаю жонкай: не здраджу, не прадам ворагу, вернай буду да сканчэння дзён, але не прасi ты кахання майго, бо не маю яго я…

Вось i гады прайшлi, шмат разоў адляталi i зноў прыляталi на замкавыя ставы чорныя дзiкiя лебедзi. Жыве Ялiна — вужыная каралева ў палацы ўжо не адна. Разам з ёю сустракаюць зiмы з завiрухамi белымi, вёсны з квiтненнем балотных траў i восенi, якiя забiваюць на багнiшчах балесную вольху, дзецi: сыны — Дуб ды Ясень i дочкi — Бяроза ды Асiнка. Старэйшы, Дуб, моцны быў, каржакаваты, моц сваю пытаць любiў. Бярозка была пяшчотная, i з вачэй быццам святлом ззяла. У яе ж i Ясенька пайшоў, прыгожы, страмкi, светлы. Ды й Асiнка была прыгожая: ломкая гэткая, пужлiвая, тоненькая.

Але ўсё ж такi сумна Ялiне. Мужа яна так i не бачыць удзень, бо ён не жадае, каб яна выгляду яго вужынага баялася. Ды й роднай хаты не вiдаць столькi год — таксама не жартачкi. Пачала яна мужа прасiць, каб той адпусцiў яе з бацькамi пабачыцца. Паслухаў ён яе i кажа цiха:

— Што ж, з’ездзi, калi жадаеш. Сумна мне будзе. Адпускаю я цябе на тры днi i тры ночы, а потым, калi спознiшся — будзе мне кепска. Буду я жыць гэты час у рацэ, калi вернешся — адламi ад крывой вольхi галiнку i кiнь яе ў струмень — я выпаўзу. Толькi дзеткам пра гэта накажы не казаць нiкому. Яны ў палацы застануцца. I вось яшчэ што: кожны ранак прыходзь да межытокi i кажы такое:

Калi жывы ты, калi чуеш ты,
Як заву цябе, змарнелая, —
Пырснi, пырснi з вадзяных глыбiнь,
Закруцiся, пена белая.
Калi ж вочы твае мiлыя
Не глядзяць на свет, яскравыя,
Пырснi, пырснi з вадзяных глыбiнь,
Пена алая, крывавая.

Паехала Ялiна дадому ў дубовым чоўне, абвiтым белаю лiлеяю. Вось хутка-хутка родная хата, вось выглянула ўжо яна з-за бугра, вось i бацька з маткаю стаяць на парозе i глядзяць на яе.

Гэткае шчасце! Добра пасля цёмнага вужынага каралеўства ў родным краi, дзе кожную сцежку стаптаў ты па расе босы. Толькi-толькi распытала мацi Ялiну аб яе жыццi, як раптам кажа ёй старэйшы брат:

— Ну, досыць. Жывi з намi. Сама ж прызналася, што нiколi яму слова «каханы» не сказала.

— Не, не магу, дзяцей там пакiнула я.

— Дзецi! Цi ж гэта дзецi, гэтыя нехрысцi. Нашто табе дзеля iх жыцi там, дзе й сонца не бывае.

— Мо таму й жыву, што сонца там няма, бо калi б добра там было — пайшла б адтуль прэч.

Ранак настаў, пайшла Ялiна да межытокi. Усё як трэба, мацi i дзеткi жывыя: паявiлася, закруцiлася белая пена з вадзяной глыбы. Вярнулася дадому, а братоў няма, недзе на сенажаць пашкандыбалi. Толькi не ведала Ялiна, што зусiм не на сенажаць паехалi яны, а на тую самую выспу, дзе яна жыла. Ялiна ж iм, дрэннага не прадчуваючы, аб гэтым апавяла. I тыя парашылi, што, калi заб’юць яны вужа, вернецца iх сястра ў родны дом.

Адшукалi яны выспу з закiнутым палацам, выцягнулi з ладдзi мячы i пакрочылi тудой. I яшчэ болей жахнулiся, калi ўбачылi шэрыя муры з вузкiмi вокнамi, павуцiнне i кажаноў пад зводамi. I тут жа ўбачылi чатырох дзяцей, але, колькi не шукалi — не здолелi знайсцi вужынага караля. Падступiлiся да дзяцей:

— Кажыце, шчанюкi, дзе ваш бацька?

Тыя нiчога не сказалi, толькi Дубок плюнуў на падлогу i адвярнуўся. Скруцiлi браты дзяцей па руках i нагах, распалiлi вогнiшча i пачалi iх бiць i менчыць, каб дапытацца, чаго жадалi. Шмат часу сцiналi Дубка, а ён маўчыць, сцiснуў вусны, як дарослы, i толькi як падгрэблi да яго ног жар — вылаяўся i змоўк зусiм. А нi стогну, а нi крыку. Пакiнулi яго браты, узялiся за Бярозку. У той вялiкiя вочы абурэннем налiлiся, слёзы на iх варам ускiпелi. Плюнула яна iм у вочы. За Ясеньку ўзялiся, падралi на iм вопратку, катавалi цела белае, а Ясень смяецца iм у вочы, песнi пачаў спяваць, здзеквацца пачаў да таго, што ў братоў вочы крывёю налiлiся:

— У, змяiныя вырадкi.

Адказаў Ясень:

— Чаго лiчыць, хто ад каго нарадзiўся. У нас бацька змей, а справы чалавечыя, а ў вас бацькi людзi, а ўчынкi вашыя, як у змяi.

Схапiлi браты малодшанькую, Асiнку. А тая, як пабачыла гэта, — затрымцела i заплакала.

— Кажы, дзе бацька, бо мы зараз братоў тваiх заб’ем i сястру заб’ем.

Заплакала Асiнка i ўсё распавяла. Браты кiнулi ўсё i пабеглi да крывой вольхi. Дно там чыстае, пясчанае. Выманiлi яны караля вужоў на бераг, пасеклi яго мячамi i кiнулi ў ваду, а потым паехалi дахаты. Ранак трэцяга дня падходзiць. Клiча Ялiна на беразе ля межытокi мужа:

Калi жывы ты, калi чуеш ты,

Як заву цябе, змарнелая, —

Пырснi, пырснi з вадзяных глыбiнь,

Закруцiся, пена белая.

Калi ж вочы твае мiлыя

Не глядзяць на свет, яскравыя,

Пырснi, пырснi з вадзяных глыбiнь,

Пена алая, крывавая.

Цiха ўсё на паверхнi. Збiралася ўжо дадому iсцi, як раптам гайданулася вада, i выплыў на паверхню, разгарнуўшыся, як дзiўная кветка, алы згустак крывi. I потым распырскалася, закiпела ў глыбiнi крывавая чырвоная пена. Кiнулася Ялiна ў хату, схапiла вёслы, а ўжо матка зразумела, у чым справа: стала сярод хаты на каленях, не пушчае:

— Не хадзi да вужа, Ялiнка, вужа клятага, вужа слiзкага, нялюбага.

— Аслабанi, мацi. Гэта я думала так, што не кахаю яго. Але чаго ж сэрца маё так балiць.

— А за што табе яго кахаць?

— За тое, што святла не бачыў ён, за тое, што не кахала я яго калiсь. Пашкадуй мяне, адпусцi.

Сумна паглядзела на яе мацi i адпусцiла. Бяжыць бегма Ялiнка да ладдзi, кроў з ног на вострых камянях пакiдае. Бясконцыя сiлы ў ёй уваскрасаюць, човен не па вадзе плыве — па паветры ляцiць. Плывуць стараною абшары балот, а сэрца на кавалкi рвецца.

— Муж мой! Дзецi мае!

Вось i замак, бяжыць яна да яго. Бачыць, ляжыць мёртвы вуж.

I чуе яна дзiўны голас:

— Не кахала ты яго, не кахала.

Крыкнула ў той час вужыная каралева:

— Хлусiш ты! Кахала я яго болей за ўсё, ды не разумела.

Не разумела ў каханнi ды шчасцi, затое зараз сэрца маё ў трох агнях гартаванае. Спазнiлася я, спазнiлася. Падай мне з вады галасочак, кароль вужыны. Цiха ўсё, памёр ты. Хто цi заплача над табою, калi не я. Каханы мой.

Каханы мой!

I бачыць: расплылася каламутная вада, некуды збеглi крывавыя струменi i стаў бачны чысты вiр з белым пяском, а па дне яго пад крыштальнай вадой ляжыць цудоўнай прыгажосцi юнак у блакiтным адзеннi з срэбрам, з залатою каронаю на галаве залатой.

I чуе Ялiна голас мужа:

— Вось i скончылася ўсё на свеце белым. Зачараваў мяне, прынца гэтага замка, злы чараўнiк, i тады толькi мог я зноў ператварыцца ў чалавека, калi самым моцным каханнем пакахае мяне, халоднага вужа, самая лепшая з красунь чалавечага роду. Спазнiлася гэтае каханне, няма ўжо паратунку, але сонцу кажу я «дзякуй» за тое, што здолеў абудзiць яго, гэткае каханне, хоць перад смерцю, хоць на гадзiну, на мiг адзiны. На ўсё халоднае жыццё гэтага хопiць. Дзякуй табе, i за смерць маю таксама дзякуй.

I зноў усё змоўкла, толькi пры апошнiх словах яго пырснуў у чорную прорву балот першы за шматлiкiя гады сонечны прамень, яскравы i чысты. Дзецi выбеглi з замка, цягнуць да яго, да сонца рукi. I раптам прамень зноў згас.

Зразумела ўсё Ялiна, падняла дагары рукi i крыкнула дзецям:

— Дык станьце ж вы тым, кiм у жыццi былi. Хто моцны быў — той хай такiм i будзе, слабы — хай так i застанецца слабым. I я з вамi разам, як мацi, стану.

Плача Ялiна над мёртвым прынцам, варушыць вецер яе валасы, раскiдвае ўшыр, i — о, цуд! — становяцца зялёнымi залатыя яе касмылькi, стала моршчыцца вопратка, драўлянець рукi. Заспявалi трывожна пад ветрам яе валасы, зазвiнелi, як жаночы плач. I вось ужо на месцы Ялiны высокая ялiна стаiць, зялёная, стромкая, плачуць яе галiны пад ветрам.

Апошнiм позiркам глядзiць яна на дзяцей, а тыя ўжо таксама знiклi. На месцы старэйшага сына стаiць каржакаваты, магутны дуб — не гнецца, не ламаецца, глядзiць у вочы навальнiцам; на месцы дачкi старэйшай — бяроза расце, усю яе сонцам прасвечвае, грае на ёй кожны лiсток радасцю да жыцця, а кожная галiна — цвёрдасцю. Воддаль ад iх стаiць асiнка, слабае дрэўца — нацiснуў — яно й захрупцела.

Пранеслася над iмi навальнiца, зноў упаў сонечны прамень на балоты, i заквiтнелi яны пад цёплым подыхам яго.

Чуеш, хлопча, як за вокнамi гудуць дрэвы?..

А на краi балота стаiць усiмi клятая асiна. Нiякае дрэва не плача так, калi апынецца ў печы. Шчэ далёка днi восенi i халады, а яна ўжо ўся чырванее, загадзя перад усiм схiляецца. А калi ўжо загадзя схiляецца — значыцца, поскудзь — дрэва.

Стаiць яна, здаецца, i ветру няма, а яна дрыжма дрыжыць усiм лiсцем, жалiцца. На локаць падымецца ад зямлi — дрыжыць, вырастае — дрыжыць i памрэ — дрыжэць будзе.

А ты падумаў, чаму гэта так? Iншыя людзi вось не разумеюць, а ты цяпер ведаеш. Гэткiя вось справы.

Аўтограф захоўваецца ў Літаратурным музеі Якуба Коласа, ф. 110 (1952 — 1954 гг.).
Пры жыцці пісьменніка не друкавалася.
Упершыню — у кн.: Караткевіч У. Вясна ўвосень: Казкі / Укладальнік У. І. Карызна. — Мн.: Юнацтва, 2000.
Набор зроблены па тым жа выданні. — С. 38 — 49.