Завеі

На фінскую вайну мяне ўзялі на другі дзень пасля вяселля.

Дваццаць кіламетраў ехалі мы да нашай станцыі Вальшанкі, i ўсе дваццаць кіламетраў жонка сядзела поруч са мною ў машыне як закамянелая. Я просты чалавек і не вельмі веру ва ўсе гэтыя вашы раманы-аповесці. Надта ўжо хораша ў ix пра каханне пішуць. Але жонку мне было шкода кідаць.

І было мне крыўдна. Жонка мая не з нашай вёскі, не з Андрэеўшчыны была, а аж з Пятроўскіх выселкаў, яшчэ на пятнаццаць вёрст ад станцыі далей, ніж мы. І на веласіпедзе, і пехтуром, і на папутных машынах, і ў спёку, і ў асеннія дажджы, і ў сцюжу. Бо я да яе аж паўтара года заляцаўся, надта ўжо яна мне прыемнай была.

А яна за мяне замуж не хацела выходзіць: я чалавек не авантажны, морда ў мяне, самі бачыце, рэшатам не накрыеш, хоць я здаровы, моцны і працу добрую маю, шафёрам працую. Толькі не мог я з ёю размаўляць, як іншыя. Кастусь-гарманіст, дык той, бывала, i пінжак на плечы, i «ласачка ты мая, ясачка ты мая гожая, ружа ты мая прыўкрасная». А я больш маўчу, стаю, як хомка, або размаўляю пра жыта, якое яно стала добрае i што ў iм з галавою схавацца можна. Некаторыя дзяўчаты нават крыўдзіліся: думалі, што я нахаба. Ну, аднак надта ўжо я настойлівы быў — выйшла за мяне.

Я амаль усю дарогу да Ленінграда ехаў як дурны. Усё мне яна перад вачыма на пероне: вусны чырвоныя, спакойныя, а вочы плачуць, хоць слёз няма. I такая яна ціхая-ціхaя, пакорлівая, як ніколі. А то вясёлая была, першая плясуха на вёсцы. І цixa так кажа:

— Беражы сябе, Васіль. Не лезь на кулі.

Хацеў я ёй напомніць, як яна мяне ў свой час «слупом неадгабляваным» называла i рот мой са студняй параўноўвала i казала, што я на вочап падобны, i як хустку мне на галаву нацягвала перад сяброўкамі, — пашкадаваў, не сказаў.

Нашто гэта патрэбна — чалавека на другі дзень пасля вяселля пад кулі цягнуць, — дагэтуль не ведаю.

Ваявалі. Паўзеш па гурбах, а ён, падлюка, сядзіць на дрэве i з вінтоўкі ў цябе «пяк, пяк». Iншы торкнецца галавою ў снег і ляжыць сабе на зямлі, гатовенькі для брацкай магілы.

А я паўзу і пра яе думаю, страляюць у мяне — пра яе думаю, пад ялінаю ў гурбе сплю — пра яе сню. Усё мне ўяўляецца, быццам яна па вёсцы ідзе з торбачкаю — запрашае ўсіх на вяселле і піражок кожнаму працягвае, — або як на вяселлі сядзім мы, як ёлупы, за руку звязаныя, або як я сяджу ў суседнім пакоi і куру, а за дзвярыма яе туфлі на падлогу падаюць. А сэрца маё, як матор, грукае. Я зусім шчанюк быў, да яе нікога не ведаў, да таго самага вяселля.

I зноў яна па снягах ідзе i смяецца.

У мяне не любоў была, як у раманах, усё не так. Я яе не любіў так, але ж на другі дзень пасля вяселля ўзялі! Звар’яцеў я проста, хаджу як зачумелы які.

Але ўсяму прыходзіць канец. Вайне таксама. Кончылася яна, але нас не адпусцілі, а ўсе нашыя часці пачалі пераганяць да эстонскай мяжы, кудысьцi на бераг Чудскага возера. Водпускаў не даюць, чаму — невядома. Пацягнуў мяне д’ябал напісаць ёй ліст цi сказаць, што добра было б, калі б адпусцілі мяне дні на тры ў водпуск, бо мы тады яшчэ ў Ленінградзе адпраўкі чакалі. I чакалі мы яе з гадзіны на гадзіну, нават ад эшалонаў не вельмі адпускалі. Атрымаў я адказ.

«Дарагі ты мой Вася! Нават калі i адпусцяць дні на тры — не прыязджай, бо зіма сам ведаеш якая. У нас увесь час завеі, на станцыю ніхто ані нагою, вёску ўсю да стрэх замяло, i нават я з фермы амаль не іду, бо дахаты не заўжды дабярэшся. Проста не зможаш ты за тры дні дабрацца. Не пакутуй толькі. Я часта думаю, якая я дурная была, што не хацела icцi за цябе. Цяпер нас ніхто не разлучыць, бо я многа зразумела i часта начамі не сплю, а каб здрадзіць табе, дык пра гэта i не думай. Але не прыязджай, хоць я тысячу разоў цалую цябе ў твае вусны…»

I гэтак далей на трох старонках. Дурная, думаю, вядома, у мае вусны цалуеш, у чые ж яшчэ. Паспрабавала б яшчэ цалаваць камусь — я б тады ўсю вёску дагары нагамі перавярнуў.

I разабрала мяне злосць. Як гэта я «не прыязджай», як гэта не «дабяруся». Адпусцілі б толькі.

І пайшоў да камандзіра роты, бо ўстава не ведаў, а, праўдзівей, таму, што ўзводны наш быў чалавек чэрствы. Усё яму расказаў. Той павагаўся трохі, а потым зрабіў злачынства па службе. Кажа:

— Дабярэшся за тры днi?

— Трэба паспрабаваць, — кажу.

— Д-добра, душа цёмная. Сам гэта ведаю, давай адрас. Бачыш, яшчэ не адпраўляюць нас, але кожную гадзіну могуць адправіць. Дык вось паязджай, хутчэй толькі паязджай. А я табе тэлеграму дам, i ты абяцай, што па першай тэлеграме выедзеш i нас дагоніш, каб на месца мы з табою ўжо прыехалі. Згода?

— Згода, — кажу цвёрда. — Дзякуй вам. Я вас не падвяду.

І паехаў я. А зiмa была ў той год сапраўды такая, што людзі па хатах сядзелі, цягнікі на суткі спазняліся па прычыне завеяў i хаты заносіла да самых стрэх.

Паехаў я. Узяў з сабою чамадан з падарункамі i паехаў. На восем гадзін спыніўся мой цягнік, i выйшаў я на станцыі Вальшанцы надвячоркам, гадзін у шэсць вечара. Выйшаў — i як у малако трапіў, нічога не бачна на крок ад сябе. Прыйшоў на вакзал, а там на мяне як на вар’ята глядзяць. Кум мой, Сцяпан, кажа:

— Здурэў, браце. Hixтo на тваю Андрэеўшчыну ўжо тры дні не ездзіў, якраз пошту тады прывезлі. Паштар i зараз тут начуе, назад дарогі не было. I да гэтага дні чатыры не ездзілі. Сцягвай шынель, кладзіся, cпi, можа, заўтра лепей будзе. Я такой завipyxi за пяцьдзесят год жыцця не бачыў.

— Эге, — кажу, — спецыяльна я ехаў сюды, каб з вaмi тут начаваць, радасць якая! Дурны я, ці што?

— Відаць, што дурны.

Выцягнуў я тады з чамадана компас (выменяў яго за пайку махры — добры компас, фінскі, — а я паляўнічы, мне патрэбна), паклаў у Сцяпана ўсё непатрэбнае i пайшоў. Ён мяне паспрабаваў затрымаць, але я вырваўся, ён слабейшы за мяне.

Пакуль ішоў станцыяй, было даволі добра. У зацішку за хатамі дарога хоць трошкі прабітая. А пасля, адразу за мастом, ударыў мяне вецер, панёс. Лятуць з неба белыя пчолы, круцяцца, падаюць на зямлю. Добра хоць, што завіруха тpoxі сціхнула, і гэта ўжо проста вялікі снегапад з рэзкім ветрам, i можна што-небудзь заўважыць наперадзе.

Iду па тэлеграфных слупах, а часам, калі з гэтага месца снег задзьмухала, бачу апалены палын на мяжы, быльнёг i рэдкія лазіны. Горача мне стала хутка, бо снег добра, калі вышэй калена. Адмахаў вёрст пяць, калі пачало цямнець. Спачатку снег стаў фіялетавым, пасля сінім, потым проста белым, i амаль не адрозніш, дзе сумёт, а дзе яма… Плыву па гурбах, як карабель па хвалях. Цяжка стала. Сеў. Паглытаў трохі снегу, хоць ведаю — нельга.

І ўсё ж iдy. Прайшоў палову дарогі, да вёскі Шкароўшчына, i ў поўнай цемры ўваліўся ў хату да знаёмых, белы, як здань. Там нават спудзіліся, бо жанчыны адны былі, а гаспадар паехаў да брата, у маю вёску, i дагэтуль яго няма.

Я глытнуў вады, пасядзеў трохі i, хоць як ні трымалі, пайшоў далей. І дрэнна зрабіў, бо размарыўся ў цёплым i асавеў. Толькі мінуў старыя вербы ля весніц — як з вяроўкі падвей сарваўся: паляцелі ўжо не пчолы, а вераб’i снежныя. Нясе, мяце, а я толькі ад ветру трохі закрываюся. Хутка снег стаў мне амаль па пояс, шынель прадзьмула, рукі пачалі калець. I нават калені сагнуць нельга, так холадна.

Ciвep! Ciвep!

Расціраю шчокі, нос — амаль не дапамагае, хвілін на пяць толькі. Ах, які вецер, які жахлівы вецер! Хутка я нават паўзці пачаў, але зноў выдраўся на ўзлобак i пайшоў хутчэй. Чамадана не кідаю. А вецер, як назнарок, кідае мне за каўнер цэлымі жменямі снег, здзекуецца, мярзотнік. Смяецца нават, калі вые.

Хутка ногі мае пачалі правальвацца, i я зразумеў, што дарогі пад iмi ўжо няма. Іду па компасу i не ведаю, цi правільна іду. I, галоўнае, страшна, бо мясцовасць наша няроўная, яры адзін за адным па левы бок ад дарогі, а я не ведаю нават, на які бок я выбіўся, на левы цi на правы.

Але iдy, сцяўшы зубы. Часам да плячэй снег, i я паўзу, паўзу, паўзу. Ат, чорт! На ўсякі выпадак прыкмеціў, што вецер мне дзьме спераду і трохі ў правую шчаку — мала што бывае.

Налез на хмыз, а на гэтым хмызе дрыжаць пад ветрам пяток чырвоных ягад шыпшыны, як кроплі крыві, быццам нават голле крывавымі слязьмі плача пад такім ветрам. А я ж чалавек, мне цяжэй. Узяў я ягаду, салодкая, разлезлася у пальцах. Не высахла чамусьці.

Дарогу я грунтова згубіў. Iду толькі па компасу. Думкі ў мяне пайшлі ўсё такія, што вось добра б у цёплую хату, добра гарэлкі шклянку выпіць. Да добрага такія думкі не даводзяць.

Ледзь я другую шклянку паспеў да губ паднесці, як пачуў, што глеба ў мяне пад нагамi абарвалася i я кудысьці лячу. Доўга ляцеў i рэзнуўся ў такую гурбу, што зарыўся з галавою. Не ведаю, дзе верх, дзе ніз. Лезу кудысь i яшчэ глыбей правальваюся.

Яр.

Пачаў я патроху падмінаць пад сябе снег. Доўга падмінаў і нарэшце выбраўся на паверхню, нішто больш не лезе ў вочы. Чамадан у руцэ i ўверх, наколькі вока бачыць, гліністая цёмная сцяна. Што ж рабіць? Мацаю рукамі — так, трапіў у яр. Дзе ж яго пачатак, каб вылезці, бо калі пойдзеш у другі бок, то можаш пяць вёрст icцi i ўсё будзе яр. Пачаў думаць. Бачу, ля самых вачэй танюсенькія прамыіны, дзе вясной беглі струменьчыкі вады. І ўсе гэтыя прамыіны ідуць з правага верхняга боку ў левы ніжні. Думаў, думаў i вырашыў, што няйначай яны таму так ляжаць, што струмкі беглі ў тым напрамку, куды i яр ідзе, бо вада бегла ў повень менавіта туды. А ці так гэта — не ведаю.

І папоўз я ў супрацьлеглы бок. Гадзіну поўз, напэўна, правальваючыся, вылязаючы, як дзікі звер. І чалавечага ў постаці маёй, напэўна, нічога ўжо не было. А выйсця ўсё няма. Я поўз, паклаўшы грудзі на чамадан, i ён так-сяк трымаў мяне.

Але вось i сіл не стала. Я вырашыў адпачыць. Скурчыўся, сеў, і нечакана пачалі да мяне думкі розныя прыходзіць і мары. Вось я на санях пад’ехаў да брамы, развярнуў ix. Бацька выйшаў, каб распрэгчы, а я хутчэй у хату. Там з мяне ўсё сцягнулі, і я шклянку «акавітай» хапіў і на печку, а на прыпечку ўжо каўбаса на патэльні шыпець пачынае: «кр-х-л, кр-х-л-л». І жонка да мяне быццам на печ узлезла, глядзіць на мяне светлымі, добрымі вачыма i кажа:

— Вася, пацалуй мяне.

І тут як стукнула мне:

«Божа, гэта ж я замярзаю. Як замерзнуць тут, у пяці вёрстах ад жонкі?! Хто ж мне тады такое скажа?»

І я, сцяўшы зубы, пачаў выбірацца. Не памятаю, колькі я лез, але нарэшце пабачыў верх гліністай сцяны, i хутка рукі мае напаткалі змаршчакаватую кару старой таполі. І зразумеў я, што iшoў па правым баку, бо там толькі адзін яр: якраз у пачатку яго старая таполя расце, не пушчае яр выбіцца на дарогу. Старая-старая таполя. Я яшчэ тут упершыню жонку пацалаваў. І да вёскі нашае адсюль кіламетр які.

А завіруха раве, лютуе, плача — амаль нічога не бачна, ног cвaix не бачу. Лапнуў я ў кішэні — няма компаса. Я яго, напэўна, у яры згубіў. I, дурны такі, не жыцця мне стала шкода, а той пайкі махры, якую гэты мардаты Сідар замест мяне скурыў.

Ледзь не заплакаў я, але прыпомніў напрамак ветру і на нагах, якія не гнуліся, пайшоў у тым кірунку, дзе павінна быць вёска.

Апошнія паўкіламетра да нашай хаты, другой яна была, — я не ішоў, а поўз i амаль зваліўся з высокай гурбы да самых дзвярэй бацькоўскай хаты. Шчасце, што расчышчалі, а іначай замёрз бы я, лежачы на роднай страсе, — сіл не было. І нават грукаць не магу, так закалелі pyкi. Біў я ў дзверы — можа, каму смешна — галавою.

— Хто там? — чую голас маці.

— Я.

Не пазнае, не хоча адчыняць.

— Мама! Гэта ж я, — сказаў я i заплакаў. Крыўдна мне стала: не пазнала родная маці.

— Чакай. Чакай. Сыночак. Сыно-очак.

Адчыніла. Я ўваліўся, увесь цалкам белы. І з чамаданам у руцэ. Калі яна выплакалася на плячы, сказала:

— А да нас тэлеграму нейкую толькі што прынеслі. З сельсавета. Ледзь дайшлі. Сельсавет ад нас метраў дзвесце.

— А што ў ёй?

— Не ведаю. Леначка твая спіць. А я… не магу чытаць.

Але я зразумеў ужо, якая тэлеграма. Нават чытаць не стаў. Дастала мяне яна, бо бегла па дроце, а не паўзла, як я. Што ж зробіш?

Я пайшоў у суседні пакой. І такая злосць мяне ўзяла, што ўзняў я жонку за скроні, захапіўшы іx халоднымі лапамі.

— Што, не прыехаў? Не верыла? Вось ён, я.

Адчыніла яна вочы, i такое ў ix плесканулася, што знікла некуды мая злосць.

— Вася, любы!

1. Машынапіс захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва Рэспублікі Беларусь (ЦДАМЛіМ РБ), ф.42, воп. 1, спр.184, с. 76 — 82, сярод неапублікаваных матэрыялаў часопіса «Полымя» за 1958 год.
2. Пры жыцці пісьменніка не друкавалася.
3. Упершыню апублікавана ў кнізе: Уладзімір Караткевіч. Творы: Проза. Драматургія. Публіцыстыка. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1996.
4. Набор зроблены па тым жа выданні. — С. 238 — 244.