На Беларусі Бог жыве… — Алесь Века

Біблейскія сюжэты і матывы ў паэзіі Ўладзіміра Караткевіча

Творчасць Уладзіміра Караткевіча пры ўсёй яе традыцыйнасці ўсё ж адметная ў беларускай літаратуры. Сюжэты, матывы і вобразы яго твораў вылучаюцца перш за ўсё на фоне той сялянскай тэматыкі, якая здаўна панавала ў нашым прыгожым пісьменстве. Істотна і тое, што пісьменнік першым пачаў глыбока распрацоўваць тэму нацыянальнай гісторыі. Белетрызацыя гісторыі ці гістарычная белетрыстыка — такія вызначэнні можна сустрэць у дачыненні да яго аповесцей і раманаў. І гэта сапраўды так, калі разглядаць творы майстра ў кантэксце літаратуры 50 — 70-х гг. Якраз тады шчырыя сэрцы востра адчулі, што без нацыянальна-патрыятычнага і гуманістычнага выхавання моладзі, без прапагандавання лепшых набыткаў сусветнай культуры немагчыма далейшае духоўнае развіццё нацыі.

Дух рэлігійнасці — беларускі дух

Для таго каб абудзіць дух беларускі, Уладзімір Караткевіч шырока скарыстоўваў і распрацоўваў у творах сюжэты і матывы з Бібліі. Такое назіралася на пэўных этапах грамадскага жыцця ў многіх літаратурах свету. Пад уздзеяннем падзей першай паловы ХХ ст., асабліва Другой сусветнай вайны, у свядомасці прагрэсіўных прадстаўнікоў сусветнай грамадскасці паскорыўся працэс засваення гуманнай ідэі аб блізкасці і еднасці ўсіх людзей на Зямлі. Рэміфалагізацыя як з’ява ў беларускай літаратуры пасляваеннага перыяду (Я. Колас, М. Танк, Я. Брыль, П. Панчанка і інш.) ішла паралельна з тым жа працэсам у сусветным прыгожым пісьменстве. Выкарыстанне матываў і сюжэтаў з міфалогіі — у тым ліку з біблейскай — дапамагала ствараць не толькі глабальныя «мадэлі» развіцця грамадства, але і больш уважліва акцэнтаваць пэўныя сітуацыі і калізіі жыцця. Мастацтва ўсё больш і больш пачало схіляцца да сцвярджэння думкі пра выратавальную місію рэлігійных ідэй, якімі павінна поўніцца ўся чалавечая культура.

З прыведзеных разваг можна зрабіць вывад, што зварот Уладзіміра Караткевіча да біблейскіх сюжэтаў і матываў быў з’явай не выпадковай, а хутчэй заканамернай. Ужо нават першы паэтычны зборнік «Матчына душа» (1958) мае арыентацыю на хрысціянскія ідэі. Пэўная танальнасць будзе дамінаваць у творчасці пісьменніка і надалей, а менавіта: дух рэлігійнасці чалавека залежыць не столькі ад ведання біблейскай гісторыі, не ад веравызнання наогул, а ад чалавечнасці самога чалавека.

Паказальнай у гэтым плане з’яўляецца размова, якая адбылася ў свой час паміж Уладзімірам Караткевічам і архіепіскапам Мінскім і Беларускім Антоніем (А. Мельнікавым), пра якую згадвае Адам Мальдзіс. Распавядаючы пра ўдзел у пасяджэнні Сусветнага савета хрысціянскіх цэркваў, архіепіскап пераказаў размову з адным удзельнікам нарады, які пытаўся, ці ёсць на Беларусі гістарычны раман. І архіепіскап Антоній згадаў У. Караткевіча, на што пачуў адказ пра «блюзнерскія раманы». «Тут я запярэчыў: „Караткевіча турбуюць не столькі пытанні рэлігіі і атэізму, колькі пытанні чалавечай асобы, яе адказнасці перад… гісторыяй…“ Скажыце, калі ласка, Уладзімір Сямёнавіч, ці правільна я запярэчыў яму?.. — Ну, вядома ж… Я не быў бы мастаком, калі б пісаў голыя агіткі. Мяне сапраўды куды больш хвалюе, што такое чалавек і чаму ён можа мець уладу над іншым чалавекам, чым розныя там канфесійныя праблемы. З-за гэтых праблем у гісторыі майго народа было столькі войнаў, столькі трагедый…».

І язычніцтва, і хрысціянства

Асэнсаванне і распрацоўка хрысціянскіх ідэй у паэзіі Уладзіміра Караткевіча — з’ява адметная: пісьменнік творча абыходзіцца з імі, не дагматызуе іх, прыўносіць у іх нацыянальны пачатак. У чым жа ён выяўляецца? На наш погляд — у спалучэнні таго лепшага з духоўнасці паганства, што зберагаў на працягу доўгай гісторыі народ, і лепшага з духоўнасці хрысціянства, якое моцнае агульначалавечымі, гуманістычнымі ўстаноўкамі.

У паганстве пісьменніку імпануе абагаўленне ўсяго космасу, створанага Богам, разуменне неацэннай каштоўнасці і хараства прыроды і чалавека. Для чалавека язычніцкай веры любы драпежнік роўны па значнасці з кожным карысным і добрым зверам. Роўнае права на існаванне і валоданне багаццямі космасу мае і чалавек, і самая маленькая казюлька. Акурат у гэтым пісьменнік бачыць станоўчае значэнне старажытнага паганства. Але падкрэслім, што У. Караткевіч не прымае на веру догмаў, нават калі яны перайшлі да нас з запаветамі продкаў. Прыкладам таго можа быць зварот пісьменніка да вершаванай трагедыі башкірскага паэта Мустая Карыма «У ноч зацьмення месяца», якую У. Караткевіч пераклаў на беларускую мову. У гэтым творы выкрываецца небяспека дагматызму, пад уздзеяннем якога рана ці позна любая, нават самая станоўчая з’ява пераўтвараецца ў тормаз, паўстае перашкодай на шляху да лепшага жыцця, да шчасця людзей.

Спалучэннем паганскага і хрысціянскага пачаткаў асветлены верш «У тую ноч» (зб.«Матчына душа»). Паэт стварае малюнак спрадвечнага свята беларусаў — Купалля і, у прыватнасці, паказвае апагей усяго рытуалу святкавання — пошук папараць-кветкі:

Кветка ў нетрах лясных распускалася,
Залатая, агністая, сіняя,
На купаллі, на росным купаллі,
Ў бураломнай лясной лагчыне. (І, 44)

Але асноўны акцэнт у творы паэт робіць не на свяце і не на клопатах (святочных, будзённых) беларусаў. Галоўнае паўстае-раскрываецца як бы нечакана, але разам з тым падрыхтавана ўсёй папярэдняй гісторыяй народа, яго спрадвечным спадзяваннем на лепшую долю:

І не ведалі вёскі ў дубровах,
Людзі хмурыя і палеткі,
Што ўсяму ўжо знайшлося Слова,
Што яно прагрыміць над светам…
Наваколле пакуль што маўчала.
Ноч плыла агнямі і зорамі…
Нарадзіўся Янка Купала. (І, 45)

Слова (Бог-Слова) у хрысціянскай традыцыі, у прыватнасці, праваслаўнай, абазначае другую асобу Святой Тройцы — Сына Божага як вечнае і іпастаснае Слова Божае. Яно спаконвеку было з Богам-Айцом і затым увасобілася ў вобразе чалавека (Хрыста) дзеля людзей ды іхняга выратавання. «З пачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Слова было Бог» — гэтак пачынаецца Евангелле ад Іаана. З’яўленне Выратавальніка і ўвасабленне яго ў чалавека было прадказана яшчэ у Старым запавеце. Гэтак і нараджэнне Янкі Купалы, паводле паэтычнага вобраза У. Караткевіча, было як бы прадказана ў старажытныя часы нашымі продкамі. І менавіта гэтае нараджэнне-выратаванне чакалася больш за ўсё, таму яно ў творы духоўна спалучана са спрадвечным святам — Купаллем. І як Слова Божае ўвасобілася ў Сына Божага дзеля выратавання ўсіх людзей, так і Янка Купала прыйшоў у свет беларускім Словам, каб заявіць голасна пра свой народ і ад імя гэтага народа, выратаваць беларусаў ад нацыянальнага бяспамяцтва.

Любоў да бога, да радзімы, да бліжняга

У свой час шукаў глыбіннага апірышча чалавечае душы вялікі мысляр з беларускімі каранямі Фёдар Дастаеўскі і прыйшоў да высновы, што ім з’яўляецца хрысціянскае сумленне, «совесть во Христе». І ў запісной кніжцы пісьменнік занатоўвае: «Сумленне без Бога ёсць жах, яно можа заблукаць і прывесці да бязмежнай разбэшчанасці.

Недастаткова вызначаць маральнасць вернасцю сваім перакананням. Трэба яшчэ безупынна ўзнімаць у сабе пытанне: ці правільныя мае перакананні? Праверка ж іх адзіная — Хрыстос».

Пэўныя крытэрыі ацэнкі чалавечых паводзін прысутнічаюць і ў творах У. Караткевіча. Найперш гэта самыя высокія пачуцці кахання, душэўнага болю, патрыятызму, любові, без якіх паэт не ўяўляе сапраўды паўнавартаснага чалавечага быцця. Прычым трэба заўважыць, што ўсе яны (пачуцці гэтыя) вельмі моцна завостраны пісьменнікам і іх цяжка не заўважыць. Напрыклад, пачуццё любові. У хрысціянстве склалася традыцыя разумення двух відаў любові — любові да Бога і любові да бліжняга свайго, прычым дамінуе на шкале дабрачыннасцей любоў да Бога. Нездарма Хрыстос на пытанне аднаго з фарысеяў: «Настаўнік! Які найбольшы запавет у законе?» — адказаў: «Узлюбі Госпада Бога твайго ўсім сэрцам тваім, і ўсёй душой тваёй, і ўсім разуменнем тваім. Гэта ёсць найпершы і найбольшы запавет. Другі ж падобны да гэтага: узлюбі бліжняга свайго, як самога сябе. На гэтых двух запаветах грунтуецца ўвесь закон і прарокі» (Мц.21:36 — 40).

Для паэта вызначальнымі з’яўляюцца стасункі паміж людзьмі на аснове чалавечнасці. А чалавечнасць вымяраецца маральнымі законамі, засвоенымі людзьмі на пакутных шляхах гісторыі. У вершы «Здратаваныя магілы» (зб.«Мая Іліяда», 1969), напрыклад, паэт стварае маналог нябожчыцы-маці, на магілу да якой не пускаюць сына (сюжэт мае карані ў гісторыі рэвалюцыйнага руху ў Грэцыі):

Хто ж з іх горшы, мой сыне? Язычнікі злыя
Ці рупліўцы аб славе Хрыстовай і сіле?
На Галгофу калісьці пусцілі Марыю,
А цябе — на магілу маю не пусцілі. (І, 140)

У вершах У. Караткевіча перавага аддаецца непасрэднаму жывому пачуццю, якое існуе як бы само па сабе, свабодна ад чыёй бы там ні было «запантэнтаванасці». Для паэта няма рэзкага падзелу на зямное і нябеснае. У сваіх развагах ён зыходзіць не толькі са здабыткаў чалавецтва, але і з уласнага жыццёвага і маральнага вопыту. Паэту, пэўна, бліжэй пачуццё любові ў трактоўцы апостала Паўла: ахвярнасць без любові — нішто. У Першым пасланні да карынфянаў апостал гаворыць: «Любоў доўгацярплівая, міласэрная, любоў не зайздросціць, любоў не выхваляецца, не ганарыцца, не бясчынствуе, не шукае свайго, не раздражняецца, не мысліць ліхога, не радуецца хлусні, а сурадуецца ісціне; усё пакрывае, усяму верыць, усяго спадзяецца, усё трывае» (1 Кар.13:4 — 7).

Цікавай у гэтым плане з’яўляецца трактоўка вобраза Самсона ў вершы «Самсон» (зб.«Мая Іліяда»). Паводле біблейскага сюжэта (Суд.13 — 16), Самсон абраны «ад самага чэрава маці» на служэнне Богу і на ратаванне «Ізраіля ад рук філісцімлянаў». Таму з дзяцінства яго падрыхтоўвалі да абяцання назарэйства (абяцанне, згодна з якім Самсон павінен захоўваць рытуальную чысціню, у прыватнасці, устрымлівацца ад ужывання моцных напояў дзеля поўнага прысвячэння сябе Богу; знешняя прыкмета назарэя — доўгія валасы, якія забаранялася стрыгчы. — Чыс.6:1 — 5). Вось чаму ў самыя вырашальныя моманты жыцця на Самсона сыходзіць «Дух Гасподні», які дае яму чароўную сілу, што дазваляе перамагаць любых ворагаў. Усе ўчынкі юнака застаюцца незразумелымі для навакольных, але разам з тым маюць у сабе патаемны сэнс. Так, напрыклад, наперакор бацькам Самсон вырашае ўзяць шлюб з філісцімлянкаю. Пры гэтым ён кіруецца магчымасцю займець выпадак адпомсціць заклятым ворагам (Суд.14:3 — 4).

Двойчы Самсон-асілак спазнаў пакуты і выпрабаванні з-за няўдалага шлюбу. Але калі ў першы раз Самсон выстаяў, то ў другі застаўся без сваіх валасоў, у якіх і быў сакрэт яго волатаўскай сілы. Ворагі-філісцімляне праз жонку Самсона Далілу асляпілі яго і пачалі ўсяляк здзекавацца са слабога і бяззбройнага. Самсон стаў маліцца Богу і хутка адчуў, што валасы зноў адрастаюць. Тым часам філісцімляне наладзілі свята ў храме Дагона і прымусілі Самсона забаўляць гасцей. Самсон папрасіў хлапчука-павадыра падвесці яго да слупоў храма і, зрушыўшы з месца два з іх, прамовіў: «Хай памрэ душа мая разам з філісцімлянамі». У імгненне храм разбурыўся, і Самсон загінуў з ворагамі пад абломкамі.

У сваім творы У. Караткевіч набліжае біблейскі сюжэт да рэалій зямнога жыцця. Ягоны Самсон — звычайны юнак, якому не абыякавыя паўсядзённыя радасці і турботы. Але мару Самсона — «алівы ўзрошчваць, абвадняць пустэчы» — перапыніў вораг, што прыйшоў на яго зямлю. Аўтар укладвае ў вусны Самсона шчырыя словы:

…усё забыў, бо ў мой пясчаны край
Прыйшоў філісцімлянін.
Я не мог…
Забыў дзяўчат, саху, спакой і волю.
Адное засталося — сіла зброі.
Адное засталося — песні гневу. (І, 161)

Самсон-асілак узяўся за зброю і ўжо амаль перамог. Але сэрца яго засталося чалавечым, у ім не адгарэлі зямныя пачуцці. Самсон закахаўся ў дзяўчыну з варожага лагера, якая ў рэшце рэшт і здрадзіла яму: яна выдала філісцімлянам таямніцу непераможнасці Самсона. І калі Самсон з біблейскай гісторыі ў той жа сітуацыі звяртаецца з малітваю да Бога, то герой У. Караткевіча звяртаецца за дапамогай да роднай зямлі-радзімы, да сваіх вытокаў. І толькі гэта вяртае яму сілы:

Успамінаючы парог бацькоўскі
І маці, што прадзе штовечар воўну
На камені яго…
О гэты смех
Прыгожай сукі у раскошнай зале!..
Што можаш ты паставіць супраць Маці?
Усе твае надуманыя словы —
Хлусня, як ты сама.
А маці ёсць.
І сонца ёсць. І ёсць мая радзіма.
Я сын яе. (І, 161).

Аддаючы перавагу любові да радзімы перад каханнем да жанчыны, У. Караткевіч ні ў якім разе не проціпастаўляе гэтыя два пачуцці і тым больш не прыніжае якое-небудзь з іх. У разуменні паэта яны роўныя між сабой і вельмі значныя ў чалавечым жыцці. Але каханне паміж мужчынам і жанчынай — гэта найперш шлях да асабістага шчасця, толькі пачатак шляху да Бога. Прызначэнне ж чалавека ў жыцці бачыцца паэту не толькі ў гэтым, а ў нечым большым, вышэйшым. Да ўсведамлення тае вышыні чалавек прыходзіць паступова, як бы па этапах, і дасягае яе праз страты, пакуты і выпрабаванні. І толькі такім чынам ён здольны ўзняцца да ўсведамлення сэнсу быцця, да разумення яго вялікай праўды.

Патрыятызм вырастае з любові

Разуменне пакутных шляхоў, на якіх дасягаюцца вышыні жыццёвай мудрасці, збліжае У. Караткевіча з яго вялікім папярэднікам — Адамам Міцкевічам, само жыццё якога сталася пакутным шляхам-здабываннем вялікай праўды. Паэту ў свой час давялося перажыць цяжкія выпрабаванні, перш чым ён зразумеў, што «праўда і веліч жыцця не могуць быць залежнымі ад выпадковасцей асабістага шчасця». Таму і пра У. Караткевіча можна сказаць словамі, якія рускі філосаф У. Салаўёў сказаў у дачыненні да А. Міцкевіча: «Пра любоў да народа ці да бацькаўшчыны трэба сказаць тое ж, што і пра каханне да жанчыны. Тут і ў самой выключнасці пачуцця ёсць прадвесце вялікай праўды, што і народнасць, гэтаксама, як і асоба чалавечая, мае вечнае і бясспрэчнае прызначэнне і павінна стаць адной з вечных, самакаштоўнасных і незаменных формаў для дасканалай паўнаты жыццёвага зместу. Але, каб прадвесце вышэйшай праўды не ператварылася ў пустую, хлуслівую і згубную прэтэнзію, трэба, каб абвесны лад простага патрыятычнага пачуцця: «я люблю сваю радзіму», — ператварыўся ў загадны лад патрыятычнага абавязку: «дапамагай радзіме ва ўсведамленні і выкананні яе вышэйшай задачы».

Здавалася б, што загадны лад патрыятычнага абавязку павінен прывесці пісьменніка да ўзвелічэння самакаштоўнасці ўласнага народа перад іншымі. Але такога не адбываецца. Наадварот, У. Караткевіч прыходзіць да высновы пра неабвержнасць Хрыстовага запавету: «Узлюбі бліжняга свайго, як самога сябе» (Мц.22:39). Патрыятычны абавязак грунтуецца, вырастае з любові да бліжняга. Нацыянальны космас ва ўяўленні У. Караткевіча — бязмежны, бо пры ўсім сваім непадабенстве і самакаштоўнасці кожны народ мае сваёй радзімай Зямлю, і ўсё чалавецтва мае агульнага продка і ўзаемапаяднана агульнай гісторыяй. Таму ад суладнасці паміж людзьмі залежыць іх асабісты лёс, будучыня іх нашчадкаў.

Так, напрыклад, у вершы «І сніў Адам…» (зб.«Мая Іліяда») У. Караткевіч стварае малюнак райскай ідыліі, бесклапотнага мірнага існавання. Але вось Зямля дае Адаму «святло і празрэнне». Бо гэта ж ад яго залежыць, быць ці не быць чалавечай гісторыі на Зямлі. І вось у сне-прадказанні ён бачыць тое, што чакае нашчадкаў у будучыні:

І сніў Адам:
Камета ўстала ў небе
Барвяным страшным зракам — і тады
Крывёю пачала сачыцца глеба
І згінулі эдэмскія сады…
І сніў Адам:
Зямля ў глыбінным лоне
Няволю нараджае для жывых…
І сніў Адам:
Да светлых зор сусвету
Імчыць, як лямант, шматвяковы жах —
Кроў Іліяды, попел Плошчы кветак,
Рагнеды плач і Хірасімы прах… (І, 153)

Для У. Караткевіча мінулае і сучаснасць знітаваны паміж сабой, сузалежныя, бо вызначаюць хаду сусветнай гісторыі і будучыню ўвогуле. Паэт усведамляе: чым глыбей і паўней мы зразумеем мінулае ў яго цэльнасці, тым лепш пазнаем і зразумеем сучаснасць. І чым больш глыбокія пласты мудрасці спазнаў чалавек у сваім мінулым жыцці, тым больш актыўна ён можа ўплываць на хаду сучасных яму падзей.

Выбар, які робіць Адам пасля абуджэння ў вершы У. Караткевіча, залежыць не столькі ад усведамлення Адамам таго, што гісторыя неабарачальная. Ён, гэты выбар, матывуецца хутчэй тым, што людзі на зямлі рана ці позна ўсё ж адыдуць ад абстрактнага разумення сваёй блізкасці і навучацца жыва ўспрымаць сапраўдную еднасць, роднасць. Любоўю да такой еднасці і кіруецца Адам, які вырашае ўсё ж надкусіць злашчасны плод і распачаць такім чынам гісторыю:

І Ева падышла і працягнула
Далоні сонных і пяшчотных рук.
І ён з трывогай, з радасцю няпэўнай
І з мужнасцю суровай, як праклён,
Прынік да іх у страсці горкай, гнеўнай,
Бо ён любіў…
Бо добра помніў сон. (І, 154)

Думкі паэта пра еднасць чалавецтва і арыентацыя на гэту еднасць сугучныя з тым настроем, што пануе сёння ў сусветнай літаратуры і філасофіі. Пісьменнікі і філосафы ў сваіх працах, асабліва пасля Другой сусветнай вайны, перайшлі ад канстатацыі фактаў і з’яваў да пошуку глыбінных прычын і шляхоў выхаду з зацяжнога крызісу, што расцягнуўся на цэлае стагоддзе. Пры розных падыходах і поглядах на праблему быцця яны прыйшлі да высновы, што прычынай крызісу грамадства стала бездухоўнасць. Секулярызацыя мастацтва і наогул усёй культуры прывяла да ўзнікнення прорвы паміж рэлігіяй і чалавекам. На працягу доўгага часу — ад эпохі Адраджэння — гэта паступова і прывяло да духоўнай пустэчы. Вось чаму вядомы філосаф рускага замежжа У. Вейдле пісаў, што трагедыю мастацтва «можна зразумець толькі ў рэлігійным плане», а не ў сацыяльным ці эстэтычным. І «толькі рэлігійнае тлумачэнне дапаможа нам згледзець крыніцу гэтай непрыхільнасці і развалу».

Пасмяротны зборнік вершаў Уладзіміра Караткевіча «Быў. Ёсць. Буду» (1985) з’яўляецца не толькі апошнім у шэрагу яго паэтычных зборнікаў. Гэта як бы выніковая рыса пад усёй творчасцю пісьменніка. Назву зборніку надалі паводле аднайменнага верша, якім, уласна, і распачынаецца кніга:

Быў. Ёсць. Буду.
Таму, што заўжды, як пракляты,
Жыву бяздоннай трывогай,
Таму, што сэрца маё распята
За ўсе мільярды двухногіх. (І, 239)

Пісьменнік не столькі дае характарыстыку сабе і сваёй творчасці, колькі вызначае ролю чалавека ў свеце наогул і паэта ў прыватнасці. Бо паэт, творца — прарок, якому воляю лёсу наканавана ўзняцца да ўсведамлення вышэйшай праўды і прамовіць гэту праўду да свайго народа, а ад імя свайго народа — усяму свету. Вось чаму папараць-кветка нібы віфліемская зорка прарочыць спакутаванаму народу пра нараджэнне Янкі Купалы. Вось чаму ў вершы «Багдановічу» (зб.«Мая Іліяда») У. Караткевіч піша:

Ты прыйшоў
І гарачым словам
Рунь узняў на роднай зямлі. (І, 227)
А выснову робіць наступную:
Смела крочу цяпер у пяскі я
Перад светлай заветнай гарой,
Бо як ёсць у народа такія —
Не загіне давеку народ. (І, 228)

Паэт для народа з’яўляецца нацыянальным Богам-Словам. Замах на яго свабоду і жыццё У. Караткевіч трактуе як найвялікшае злачынства. Так, у вершы «Афіцэру Лісаневічу» ён апісвае выпадак, калі маладому афіцэру, беларусу, прапаноўваюць выклікаць на дуэль М. Лермантава. Верш пабудаваны ў форме развагі афіцэра над ганебнай прапановай. І тут паэт называе М. Лермантава «Словам Народа», «Сэрцам Народа»:

Ды на Слова Народа, на Сэрца Народа
Не ўздыму я ніколі сваю руку. (І, 249)

Варты павагі і памяці нашчадкаў і афіцэр Лісаневіч, які годна адказаў сатрапам,

І гэтым адказам
У гісторыі Людства застаўся ён. (І, 250)

Значны ў паэтычнай спадчыне У. Караткевіча верш «Быў. Ёсць. Буду». Варта толькі ўважліва ўчытацца ў яго радкі і зразумець сэнс, які закладзены паэтам. Бо на першы погляд можа падацца, што паэт ставіць сябе як асобу ў цэнтр і завастрае на сабе ўвагу. Але гэта не так. Паэта цікавіць усё той жа чалавек, створаны па «вобразу і падабенству Божаму», які можа «быць падобным да Бога ўсё больш і больш, станавіцца богападобным, калі ён любіць Бога і прымае ў сябе Дыханне Божага Жыцця. Станавіцца ж усё больш падобным да нашага боскага вобраза — мэта існавання чалавека». Інакш кажучы, мэта чалавечага жыцця — зразумець вышэйшую праўду і сэнс свайго жыцця. Таму калі У. Караткевіч піша, што сэрца яго «распята за ўсе мільярды двухногіх», то тым самым цалкам выяўляе новазапаветную ідэю абожання чалавека.

Новы запавет — гэта не толькі дамова паміж Богам і чалавецтвам. Гэта саюз, які здзейсніўся ў асобе Ісуса Хрыста (Бога, што стаў чалавекам) — сапраўды Бога і чалавека. І калі Логас, Слова, стала плоццю, — тады Божае злучылася з чалавечым. Вось чаму хрысціянская традыцыя сцвярджае, што калі чалавек верыць у Ісуса Хрыста, то «Хрыстос дае яму ад Святога Духа і з Духам Божае жыццё». І тады чалавечае злучаецца з Божым.

Беларусь, зямля святая…

Разам з тым трэба адзначыць, што, прызнаючы і ўхваляючы Божае ў чалавеку, Уладзімір Караткевіч не прызнае ў ім рабскай падпарадкаванасці, а таксама ўлады аднаго чалавека над другім, якая іншым разам становіцца большай за Божую. Паэт гэтаксама не прызнае прыгнёту чалавека, што чыніцца ад імя Бога. І таму ён гатоў змагацца супраць усяго гэтага заўсёды, нават пасля ўласнай смерці:

За ўсіх, хто крывёю піша
Ў нязгодзе
З рабства подлай дарогай,
Хто за Край Свой Родны, за ўсе Народы
Паўстане нават на Бога. (І, 239)

З прыведзеных радкоў якраз і вынікае, што самае каштоўнае — гэта чалавечая свабода, а самае святое — Родны Край. Непарушнасць такой высновы відавочная для паэта, бо змацавана крывёй змагароў за яе сцвярджэнне. Ніхто не мае права здзейсніць замах на волю і незалежнасць, нават Бог. Ды й ці можа Бог — увасабленне дасканаласці — парушыць тое, што ім жа створана?

Своеасаблівым працягам тэмы святасці радзімы з’яўляецца верш «На Беларусі Бог жыве». Пісьменніка даўно цікавіла народная легенда пра тое, як Бог дзяліў зямлю і адарыў беларусаў самай лепшай і багатай яе часткай (VІІІ, кн.1,449 — 250). Але, каб ураўняць гэтае багацце, ён даў беларусам найгоршае ў свеце начальства.

У вершы ж паэт выказвае крыху іншую думку, якая ў асноўным зводзіцца да наступнага: Беларусь — наша радзіма, Храм непарушны для кожнага чалавека, што жыве на гэтай зямлі:

Гэты край раскрытых душ і дзвярэй,
Гэты край —
Твой дом і сабор… (І, 242)

І ў гэтым храме жыве сам пан Бог. Бо дзе ж яму яшчэ жыць, як не ў раі? А якраз рай і быў аддадзены беларусам пры дзяльбе:

І пра тое кожны пяе салавей
Росным кветкам у роднай траве:
«На Беларусі Бог жыве», —
І няхай давеку жыве. (І, 242)

Апошнім часам многа дыскутуецца пытанне пра беларускі менталітэт: што гэта такое, на чым грунтуецца, што ў ім станоўчага, а што — адмоўнага? Немалаважным з’яўляецца тут і вызначэнне ролі хрысціянства ў фарміраванні ментальнасці, а таксама такой з’явы, як талерантнасць. Беручы за аснову якраз гэты бок нацыянальнага характару ды яшчэ аптымістычнае сузіранне свету, спагадлівасць да розных людзей, некаторыя навукоўцы сцвярджаюць, што беларусы — самыя паслядоўныя хрысціянскія падзвіжнікі. У пацвярджэнне прыводзяцца факты старажытнай гісторыі Полацкага княства, якое напрамую хрысцілася ад Візантыі. Другія ж даследчыкі, наадварот, даводзяць, што ўсе пакуты на сваім гістарычным шляху беларусы маюць з-за недастатковай хрысціянскасці. Пакуль улады спрачаліся, народ шанаваў веру сваіх продкаў і з недаверам пазіраў як на праваслаўе, гэтак і на каталіцтва і уніяцтва.

«Мы з ім свае…»

Для Уладзіміра Караткевіча падобнай дылемы (хрысціяне мы ці не) не існавала — «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», «На Беларусі Бог жыве». Магчыма, тут і прысутнічае нейкая метафізіка і гэта ёсць нацыянальны міф, створаны пісьменнікам. Але без яго народу немагчыма жыць — гэтаксама, як чалавеку без мінуўшчыны, без каранёў. І калі «На Беларусі Бог жыве», то для У. Караткевіча гэта значыць, што ён жыве на зямлі ўсялякага народа ў любым кутку свету.

А калі Ён шле на нас кару і гнеў, —
Ну што ж, — мы з Ім свае:
У вяршыні самых гонкіх дрэў
Маланка з неба б’е. (І, 242)

З пункту гледжання У. Караткевіча, гэта ёсць сапраўдны патрыятызм, які вынікае з простае думкі: кожны народ, створаны Богам, варты аднолькавай увагі і пашаны. Вялікі гэты народ ці малы, знаходзіцца ён на вышэйшай ступені цывілізацыі ці на ніжэйшай, ён робіць роўны з іншымі ўнёсак у агульначалавечую гісторыю. А значыць, у аднолькавай ступені ўсе народы служаць адзінаму Богу, у якога няма лепшых ці разумнейшых, а ўсе роўныя. Адзіны Бог дараваў народам жыццё і кожнаму ўдыхнуў індывідуальную душу і даў як святыню — мову народа. Таму

Праваслаўны або каталіцкі
Ці які там твой будзе парог, —
Яе разам з матчынай цыцкаю
Даў табе ў твае вусны Бог.
Пі. І ведай: гіне ў пракляццях
І з дзярма павек не ўстае
Той, хто выплюнуў цыцку маці
Або злосна ўкусіў яе. (І, 248 — 249)

У гэтых радках У. Караткевіч зноў жа ўвасабляе новазапаветную думку пра ўчалавечанне Ісуса: Логас, Слова, стала плоццю ва ўлонні Багародзіцы Дзевы Марыі, каб Божае злучылася з чалавечым. Гэтаксама і кожнаму чалавеку даецца ад Святога Духа праз улонне маці родная мова. На гэтай мове — мове ўласнай душы і сэрца — чалавеку ад нараджэння дадзены вялікі дарунак — магчымасць зносін з Богам.

***

Неяк французскі этнолаг-структураліст Клод Леві-Строс выказаў думку, ХХІ ст. пройдзе ва ўсім свеце пад сцягам гуманізму, у якім мае патрэбу сённяшняе чалавецтва. Беларусь і яе народ могуць ганарыцца тым, што ў нашай гісторыі быў, ёсць і будзе чалавек, які стаў ў першыя шарэнгі на шляху да ўсясветнай чалавечнасці.

1. Апублікавана ў кн.: УЛАДЗІМІР КАРАТКЕВІЧ І ЯГО ТВОРЧАСЦЬ У ЕЎРАПЕЙСКІМ КУЛЬТУРНЫМ КАНТЭКСЦЕ: НАВУК. ЗБОР. / Рэдкал. А. Мальдзіс (гал рэд.) і інш. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2000. — С. 156 — 167.