Рысы еўрапейскага постмадэрнізму ў творах Ўладзіміра Караткевіча — Алена Сцяпанава

(на матэрыяле рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гародні»)

«Заўсёды цяжка гаварыць аб тым, што любіш», — пісаў у адным са сваіх эсэ Уладзімір Караткевіч (VIII, кн. 2, 310). Цяжка, бо трэба неяк акрэсліць словамі тое, што ўжо стала часткай цябе і асобна ўжо амаль не ўспрымаецца…

Творы Уладзіміра Караткевіча заўсёды мелі такую ўласцівасць: яны цікавыя, яны захапляюць, іх адразу пачынаеш любіць. Мы пазнаем караткевічаўскі стыль, дзе суседнічаюць прыгодніцкая рамантыка і жорсткая праўдзівасць гісторыі, дзе дасціпны гумар не псуе ўражанняў чытачу-эстэту, які ў захапленні ад інтэлектуальнай гульні…

Мы любім Караткевіча, але і паступова прызвычайваемся да яго, губляем чысціню першага, вострага пачуцця. Таму прапанаваны мной падыход да яго творчасці будзе, магчыма, для кагосьці нязвычным, хоць мой даклад не прэтэндуе на тое, каб стаць строгім навуковым доследам. Яно, хутчэй, — распрацоўка ідэі, якая ўзнікла ў час роздуму над некаторымі праблемамі сучаснай культуралогіі.

Словам «постмадэрнізм» (літаральна: «тое, што пасля мадэрну ці сучаснасці») прынята акрэсліваць тэндэнцыі культурнага развіцця апошніх дзесяцігоддзяў. Таму ў культуралагічным сэнсе мэтазгодна гаварыць не пра нейкі своеасаблівы мастацкі стыль (тым болей што «мадэрн» у сэнсе «сучаснасць» супадае з назвай мастацкага стылю канца XIX — пачатку XX ст., — і я звяртаю на гэта асаблівую ўвагу), а пра некаторыя ярка акрэсленыя рысы, што дазваляюць характарызаваць самую эстэтыку постмадэрнізму. Яна пазбавілася калі не цалкам, то ў значнай ступені вельмі тыповай для мадэрнізму схільнасці да «чысціні», «элітарнасці» мастацтва, адмовілася ад дэгуманізацыі, абвешчанай Артэга-і-Гасэтам у імя мастацтва «для мастакоў, а не для мас», мастацтва «касты, а не дэмасу». I з такой самай рашучасцю эстэтыка постмадэрнізму адмовілася ад стратэгіі і тактыкі масавай культуры, чыёй мэтай было задавальненне эстэтычных патрэб адрынутага «дэгуманізаваным мастацтвам» дэмасу — масавага спажыўца масавых тыражоў Постмадэрнізм пачаў вырашаць праблемы не «эліты», не «мас», а «соцыума», зразумеўшы, што людзі з дрэнным густам і не надта высокай маральнасцю ўтвараюць большасць не таму, што такімі нарадзіліся, а па той прычыне, што маральнасць у іх не развівалі, а густы псавалі аднабаковасцю ўспрымання.

У такой сітуацыі і было наканавана ўзнікнуць постмадэрнізму, ці, можа, гэта ўзнікла сама сітуацыя постмадэрнізму, калі мастацтва выйшла на новы віток, засвоіўшы ўсе вынаходніцтвы мадэрнізму, зважаючы на свядомае і падсвядомае, інтуітыўна арыентуючыся і на алгебру інтэлекту, і на невыказнасць экзістэнцыі. У гэтым рэчышчы пачала развівацца літаратура «новага гуманізму», якая заклікала ў сатворцы свайго чытача, згадвала асноўныя ідэі герменеўтыкі і прынцып «адкрытасці» інтэрпрэтацый Гадамера. Захаваўшы галоўны лозунг мадэрнізму — «За эксперыментальнасць!», літаратура постмадэрнізму пачала нагадваць гатычную архітэктуру, адначасова канструктыўную і фантастычную. На гэтай хвалі атрымала феерычнае прызнанне кніга вядомага эстэтыка і семіётыка Умберто Эко «Імя ружы», у якой знайшлі для сябе цікавае і аматары гістарычнага рамана, і прыхільнікі класічнага дэтэктыва, і вытанчаныя эстэты, знаёмыя з семіятычнай канцэпцыяй мастацкага тэксту, і знаўцы творчасці Борхеса, Бахціна… Пачаўшы трыумфальнае шэсце ў 1981 г., раман «Імя ружы» дзесяткі разоў перакладаўся і адшукаў свайго чытача ва ўсім свеце, стаў амаль хрэстаматыйным узорам літаратуры постмадэрнізму… А на гэтай самай хвалі паўтара дзесяцігоддзя раней, атрымаўшы прызнанне хіба толькі ў даволі вузкім тады коле прыхільнікаў беларушчыны, з’явіўся раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» Уладзіміра Караткевіча.

Некаторыя моманты параўнальнага аналізу названых двух раманаў і дапамаглі мне акрэсліць характэрныя прыкметы літаратуры постмадэрнізму ў творах Уладзіміра Караткевіча.

Адным з вызначальных прынцыпаў постмадэрнізму лічыцца прынцып калажу, калі мастак працуе не з «чыстым», а з так ці інакш культурна асвоеным матэрыялам, калі «яго творы ніколі не з’яўляюцца першаснымі, існуюць толькі як сетка алюзій на іншыя творы,… як сукупнасць цытат… Пры гэтым стратэгія постмадэрнізму заключаецца не ў сцвярджэнні дэструкцыі ў процівагу творчасці, маніпуляцыі і гульні з цытатамі — сур’ёзнаму стварэнню, а ў дыстанцыраванні ад саміх апазіцый «разбурэнне — стварэнне», «сур’ёзнасць — гульня».

Для Уладзіміра Караткевіча тэкстам-першакрыніцай былі радкі з «Хронікі» Мацея Стрыйкоўскага (калі не ўлічваць, вядома, той факт, што спачатку быў напісаны кінасцэнарый), прычым падзеі рамана «закадзіраваны» Караткевічам некалькі разоў: пра падзеі распавядае аўтар, двое сведак, а таксама летапісы, і не толькі «Хроніка» Стрыйкоўскага, а яшчэ — «Квангін Алесь-летапісец, Варлам Аршанскі, Збароўская пісцовая кніга, Андронік, Лагафіл па прозвішчу, з Буйнічаў Магілёўскіх» (VI, 5). Да таго ж чытач абавязкова пазнае сюжэтныя моманты Евангелля, якое таксама можна лічыць у пэўным сэнсе першакрыніцай: Хрыстос-Братчык «з апосталы» здзяйсняе свае спрадвеку слаўныя ўчынкі — корміць людзей пяццю хлябамі і дзвюма рыбамі, уваскрашае Лазара, вяртае зрок сляпым, на вачах аслупянелых татараў і ідзе па вадзе «акі па суху» і г. д.

Для стварэння свайго аўтарскага калажу Караткевіч выкарыстоўвае ў рамане цэлы шэраг мастацкіх твораў і гістарычных дакументаў: тут вершы Гесіёда, Дантэ, Лангфела, Гётэ, творы Скарыны і Рабле, сярэдневяковы беларускі апокрыф, загад аб ліцадзеях, нямецкія балады, лацінскія эпіграмы, кодэкс рыцарскай праўды, казанні Крыштофіча, егіпецкае паданне, гельская песня i інш.

Заслугоўвае ўвагі ўрывак з ліста Уладзіміра Караткевіча да Максіма Танка, дзе ёсць радкі, вартыя самага сапраўднага, свядомага постмадэрніста (хоць Уладзімір Сямёнавіч наўрад ці меў тут мэту фармуляваць сваё творчае крэда): «Герой павінен быць не толькі гераічным, захапляючым, тыповым, але павінен таксама мець ужо некаторую літаратурную традыцыю, яго павінны ведаць усе». У той час, як чытачы Умберто Эко пазнаюць на яго старонках Адсана (Ватсана), бібліятэкара Хорхе — Борхеса і г. д., Караткевіч малюе Марыну (амаль што Марыю) Крывіц — Магдаліну, мы сустракаем тут прарока Іллю, дванаццаць апосталаў, якія пераўвасобіліся ў спадарожнікаў Хрыста ў залежнасці ад «зямнога» занятку: былы мытар Данель Кадушкевіч зрабіўся Мацеем, паколькі Мацей быў мытар, браты-рыбакі Сіла і Ладысь Гарнцы сталі рыбакамі Якубам і Янам Заведзеевымі…

Пра некаторых герояў рамана сведчаць іх прозвішчы: Кардынал Лотр (сам пісьменнік на першых жа старонках дае чытачу падказку-спасыл: лотраўскі — круцельскі); манах-дамініканец носіць прозвішча Басяцкі, якое нададзена яму за басяцкі, няправедны лад жыцця, а не за знешні выгляд — не дамініканцы, а францысканцы адстойвалі палажэнне аб беднасці Хрыста і хадзілі басанож. Часам аўтар не называе прозвішчаў, прымушаючы чытача задумацца і па магчымасці здагадацца, пра каго ідзе гаворка. Напрыклад: «Ён не мае ўлады. Але ён ведае больш за ўсіх на зямлі, хаця дае людзям толькі частку сваіх ведаў… Ён рана прыйшоў… Малюе, займаецца анатоміяй… Вымушаны быў кінуць радзіму і памёр на зямлі найхрысціяннейшага святому падобнага, дбайніка аб веры кроля Францішка французскага» (VII, 162, 164).

Вялікая колькасць персанажаў, і выдуманых аўтарам, і тых, хто мае рэальных прататыпаў, проста ўражвае чытача тым, як арганічна ўжыўляюцца яны ўсе ў тканіну рамана. Чытацкая ўвага знаходзіцца ў бесперапынным напружанні, бо да яго ідзе не гатовая для спажывання інфармацыя, а матэрыял для пошуку, аналізу і роздуму. З-за вялікага сома пабіліся браты Конаўкі і браты Гарнцы: старэйшыя пабілі малодшых, пашчапалі адно аднаму чаўны ў трэскі, загубілі снасці — ды не свае чаўны і снасці, а панскія… А сом тым часам сплыў. Ці не бачны ў гэтым эпізодзе вобраз самой Беларусі, за якую б’юцца касцёл і царква, але паланіць яе ў нечым язычніцкую душу ім не ўдаецца?! Хтосьці іншы прачытаў пра гэта, але асацыяцыі ўзніклі таксама іншыя, бо кожны

чытач — інтэрпрэтант. I як не згадаць у гэтай сувязі вядучы прынцып семіётыкі: кожны тэкст ёсць сістэма знакаў, у якіх утрымліваецца мастацкая інфармацыя; як не заўважыць і адпаведнасць сфармуляванаму Умберто Эко прынцыпу «адкрытага твора», які даказвае правамернасць існавання самых разнастайных аўтарскіх інтэрпрэтацый!

Уладзімір Караткевіч наўрад ці быў настолькі абавязковым семіётыкам, каб свядома пабудаваць свой твор у адпаведнасці з названымі вышэй прынцыпамі. Ён быў проста таленавітым ад Бога літаратарам і чалавекам, які любіў сваю радзіму і свой народ. I гэтая акалічнасць падштурхоўвае да думкі, што інтуітыўна Караткевічам быў ужыты яшчэ адзін прыём — канцэпцыя карнавальнага дзейства, выпрацаваная М. Бахціным. «Карнавал — гэта другое жыццё народа, арганізаванае на аснове смеху, — чытаем мы ў Бахціна. — Карнавал не ведае падзелу на выканаўцаў і гледачоў. Ён не ведае рампы». Менавіта логікай карнавальнага «свету наадварот» абумоўлены непаўторны караткевічаўскі смех, які адначасова сцвярджае і адмаўляе. Цікава, што работы

М. Бахціна ўбачылі свет у тое самае дзесяцігоддзе, што і раман Караткевіча: відаць, думка аб ролі народнага смехавога пачатку проста лунала ў паветры, і два таленавітыя аўтары падхапілі яе. У выніку сёння мы маем вопыт параўнання «Хрыста…» з «Гарганцюа і Пантагруэлем» Рабле і «Тылем Уленшпігелем» Шарля дэ Кастэра.

Уладзімір Караткевіч пісаў: «Без гістарычнага рамана, гістарычнай літаратуры ўвогуле не можа абудзіцца нацыя, бо няма нацыі без пачуцця гістарызму, без спакойнага гонару за сябе і проста самапавагі, без веры ў тое, што яна ёсць яна, непераходзячая, сталая вечная каштоўнасць вечнага чалавецтва і па ўсіх гэтых прычынах павінна жыць, жыць дзейна і велічна, ведаючы сабе цану і ў дрэнным і ў вялікім». Будучы сапраўдным гісторыкам і па глыбіні ведаў, і па прызванню, беларускі пісьменнік стварае маляўнічыя карціны нашага сярэдневякоўя (тут варта прыгадаць, што выдатным медыевістам быў і Умберто Эко). Да таго ж сваім раманам Караткевіч аддае даніну і прыгодніцкаму жанру, таксама вельмі ім любімаму. Чытачу пададзены ўвесь «набор» класічнага прыгодніцкага рамана: тут інтрыгуючы сюжэт з нечаканымі развязкамі падзей, дэшыфроўка тэкстаў, дзе сам аўтар выглядае вопытным крыптографам, распавядаючы пра «літарэю з адной пячаткай» (VI, 246); тут галубіная пошта, пагоні і крывавыя сутычкі і, вядома ж, каханне. Ёсць усё, каб зацікаўлены чытач адклаў кнігу толькі пасля таго, як перагорнута апошняя старонка…

«Я хацеў, каб чытач пацяшаўся. Як мінімум столькі ж, колькі пацяшаўся я», — напісаў пра свой раман «Імя ружы» Умберто Эко. Перад Уладзімірам Караткевічам стаяла больш складаная задача. Яму трэба было абудзіць нас. I раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» робіць гэта. Пісьменнік верыць у мудрае выслоўе, што колькі ні кажы «халва», у роце саладзей не будзе. Ён не агітуе нас, не прапагандуе нейкую адцягненую беларускасць; ён вучыць нас любіць сваю радзіму і сваю гісторыю выяўленчымі сродкамі літаратуры, прычым самымі, як высветлілася, сучаснымі. Раман патрабуе адмаўлення ад чытацкіх стэрэатыпаў «пісьменнага спажыўца», патрабуе іншага падыходу да творчай манеры пісьменніка, якая спачатку падаецца нязвыклай і цяжкай для разумення. Але ж і намаганні чытача поўнасцю ўзнагароджваюцца: у гістарычную канву ўплятаецца прыгодніцкі элемент, аўтарскія ідэі падмацоўваюцца народнай смехавой культурай і дасягненнямі сусветнай мастацкай культуры, што надае творам цікавасць і праўдзівасць.

«Рысы постмадэрнізму ў творчасці Караткевіча» — безумоўна ж, досыць аб’ёмная тэма для аднаго даклада, яна магла б стаць цікавай тэмай для сур’ёзнага культуралагічнага даследавання. Раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» для гэтай мэты з’яўляецца найбольш прыдатным матэрыялам ужо ў тым сэнсе, што акрэсленыя вышэй рысы твораў постмадэрнізму ў ім выразна праглядваюцца. Ёсць яны і ў іншых творах, але абмежаваны час не дазваляе спыніцца на гэтым дэталёва, хоць несумненна адно: ступаючы па знаёмых, добра ўтаптаных сцежках, Караткевіч заўсёды застаецца арыгінальным, ён не паўтарае іншых, хоць, па сутнасці, стварае мастацкую гісторыю Беларусі. I яго творы сталі адкрыццём у сучаснай беларускай літаратуры, арганічна ўліліся ў сусветны літаратурны працэс з яго ідэйна-мастацкімі пошукамі, сталі ў адным шэрагу з арыгінальнейшымі ўзорамі сусветнай мастацкай літаратуры.

1. Апублікавана ў кн.: УЛАДЗІМІР КАРАТКЕВІЧ І ЯГО ТВОРЧАСЦЬ У ЕЎРАПЕЙСКІМ КУЛЬТУРНЫМ КАНТЭКСЦЕ: НАВУК. ЗБОР. / Рэдкал. А. Мальдзіс (гал рэд.) і інш. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2000. — С. 58 — 62.