Мова (што я думаю пра цябе)

Перагарнуў апошнія старонкі кнігі «Што мы думаем пра цябе, беларуская мова?». Кнігі, бо гэты рукапіс — гэта ўжо нешта такое, што адбылося, здзейснілася. Назнарок не кажу нічога пра дзве-тры папраўкі, якія зрабіў бы ў рукапісу я. Таму што, магчыма, іх зрабіў бы толькі я, і яны аніяк не могуць прэтэндаваць на «ўсеагульнасць».

Таму што цікавасць гэтай кнігі менавіта не ва ўсеагульнасці, а ў шматплыннасці, у мностве твараў жывой, сённяшняй чалавечай думкі. І менавіта ў гэтай цякучасці, сённяшнясці, адлюстраванні становішча, якое маем зараз, цяперашняга пункту гледжання на яго — галоўная каштоўнасць кнігі, складзенай А.А.Бембелем па цаглінцы на фундаменце і пад дахам, якія склаў, стварыў ён.

З самага пачатку згодзімся з аўтарам, які перафразаваў думку М.Глінкі, што «мудрасць стварае народ; філосафы яе толькі аранжыруюць», і з сумнай, на жаль, часта справядлівай заўвагай, што гэтым яны яе почасту «толькі псуюць». З цалкам правільнай заўвагай аб двух узроўнях філасофствавання. Бо гэта праўда, што жывое спасціжэнне ісціны і існага кожнай чалавечай душой, незалежна ад «прафесійнай вывучкі і заняткаў яе носьбіта», заўсёды куды больш жывое, часам куды больш глыбокае і заўсёды куды больш цікавае.

Таму што — магчыма, гэта толькі мая думка, ды я і не прэтэндую на непагрэшнасць, я не папа рымскі — філасофіі нельга навучыць, калі ў аб’екта няма свайго погляду на рэчы, свайго светаадчування, сваіх густаў і — тады ўжо гэта справа зусім безнадзейная — сваіх, непазычаных мазгоў.

А паколькі — па словах Мефістофеля — разумнікаў, як тое быдла:

Злы дух іх водзіць па стаптанай пашы,

Хаця навокал свежая атава.

Паколькі кожная былка (чалавек) на гэтым поплаве на сваю асобіцу, паколькі яна — свой, непадобны сусвет, то поплаў (народ) — гэта сукупная непаўторнасць кожнай травіны. І калі чалавецтва — лес, то лес гэты ёсць сукупная непаўторнасць дрэў, а не сукупнасць тэлеграфных слупоў (хаця ніхто і не адмаўляе ім у пэўнай карыснасці).

Што думае кожны чалавек. Ёсць практыка збору рукапiсных архiваў, рукапiсных i друкаваных успамiнаў розных асоб (каб яны з часам утварылi партрэт эпохi). Чаму не зрабiць практыкай збiранне думак кожнага, з якiх толькi i нараджаецца фiласофiя эпохi, калi яна жывая, а не мёртванароджаная.

Кніга «Што мы думаем…» — адна з першых (і таму асабліва карысных і патрэбных) спроб паднесці люстру да майго і твайго аблічча. І калі ў кагосьці з нас пыса крывая, то крыўдаваць не трэба, «на зеркало неча пенять». Ды і ўвогуле культурна і па-філасофску выхаваны сучасны чалавек на праўду крыўдаваць не будзе.

Калі Рыгору Скаварадзе (Украіна, XVIII ст.), асветніку, дэмакрату і гуманісту, сказалі, што ён займаецца непатрэбшчынай і размоўнымі гулямі, жадаючы ведаць, што думае кожны чалавек па тым ці іншым пытанні, і што яму трэба гэта канчаць, бо ён пры яго талентах быў бы «стаўпом царквы», сей вандроўны філосаф адказаў з пункту гледжання жывой філасофіі: «Досыць і вас, стаўпоў неабчасаных». А ён ведаў, што такое філасофія абстрактная, меў права сказаць пра сябе: «Свет лавіў мяне, але не спаймаў».

Па-мойму — зноў жа толькі па-мойму — гэта адзіны шлях кожнай навукі: піць ваду не толькі з крана (кніг), не толькі дыстыляваную са шклянкі, але і заўсёды ісці да крыніц, якія б’юць з роднага берага недзе пад тваёй хатай.

Таму што ўсе мы — народ, і філасофія кожнага (і сукупнасць іх) — ёсць філасофія, мудрасць, а значыць, і справа народная.

З самага пачатку скажу, што праца А.А.Бембеля мне спадабалася не таму, што там сказана вуснамі людскімі добрае і пра мяне (адзіна вартая ўзнагарода, хаця, можа, яе і не трэба было, не заслужыў), а проста таму, што яна ўзняла жывое пытанне самога жыцця. Таму што яна не толькі сям-там гаварыла асабіста пра мяне добрае, але сям-там, зноў жа чалавечымі вуснамі, надавала мне асабіста такіх выспяткаў, што я аж дрыжэў ад абурэння і злосці (заслужыў і на тое і на другое). Думаю, што памяркоўныя, разумныя і культурныя людзі паставяцца да яе гэтак жа сама. Бо калі цябе хваліць парсюк, тады прызнайся, што ты і сапраўды «пляшешь» дрэнна. А калі ён цябе лае — гэта значыць, не ўсё яшчэ згублена.

І наадварот.

Таму, паставіўшыся да добрых слоў і да лаянкі талерантна, я спадзяюся, што маю права адразу ж выказаць і сваю думку, і свой погляд на рэчы і іх стан (а значыць, і на праблему кнігі). Гэта не прэтэндуе на глыбакадумнасць, гэта толькі думка, «вандроўнага філосафа і збіральніка філасофіі людской». І таму пастаўцеся да яе цярпіма і бесстаронне, як я паставіўся да вашай.

Вось адна: «Паміраць збірайся, а жыта сей». І незайздросныя доля і слава ў тых, хто ў чаканні «страшнага суда» распрадасць, растрэнькае маёмасць бацькоў і сваю, закіне сваё поле, ляжа ў труну і будзе рыхтавацца, чакаць.

Ганьба яму і пагарда і ў сваім доме і ў чужым. Думаеце, сусед, які сее, будзе паважаць такога? Ды не! Ці яму патрэбен лішні работнік, найміт, на ягоным клапціку поля? Дудкі! Плюне ён толькі і скажа: «Працуй. А наконт страшнага суда, дык гэта яшчэ бабка надвае варажыла («бабка надвое сказала» або «na dwoje babka wrozyla, albo umrze, albo bedzie zyla» — выбірайце той варыянт, які вам больш даспадобы).

Ну вось, цяпер, выказаўшыся проста, без двухсэнсоўя, я нібы падзяляю з аўтарам ягоны поспех (магчымы) і яго адказнасць. І магу пагаварыць пра кнігу ягоную больш падрабязна. І няхай не надта злуюцца тыя, каго давядзецца зачапіць, а тыя, каго захочацца пахваліць, не так ужо надта скачуць. Па словах вашых мяркуюць пра вас, а вось уздасца вам — па дзеях вашых. А на іх яшчэ трэба будзе паглядзець.

Спачатку думкі тых, чыё слова ўжо канчаткова, на вялікі наш жаль, стала дзеяй і «абскарджанню не падлягае». А.Міцкевіч (ясна, што з яго, як з песні, слова не выкінеш, хаця ён і дарэмна рабіў толькі з нас адных няшчасненькіх, бо ўсе народы і ўсе гісторыі народаў былі гісторыяй прыгнёту і большай ці меншай галечы), Ф.Багушэвіч, Я.Купала, Цётка, Ядвігін Ш., П.Глебка (агульнае ўражанне страшнае: сапраўды мароз па скуры і труба архангела).

І сучаснікі нашы, годныя людзі, якія (будзем спадзявацца і жадаць, каб гэта здарылася праз сто год) некалі таксама з гонарам скончаць свой шлях. Іначай жа нашто жыць?

Пасля Багушэвіча і Купалы і іншых такіх і сапраўды, здаецца, няма чаго казаць. Але гэта толькі здаецца. Занадта яшчэ моцна сядзіць у некаторых учарашні раб, і яму трэба паўтараць вачавіднае тысячу разоў, бо сорам у наш час і нашаму чалавеку хаця ў чымсьці быці добраахвотным рабом… А ёсць і простыя нашчадкі чарнасоценцаў з нейкіх там правінцыйных «лісткоў», якія лічаць, што пасля рэвалюцыі нічога не змянілася, што найлепшы шлях для кар’еры (бо таленту ж і змогі працаваць на службе Айчыне, «не складваючы рук і не шкадуючы сілаў» — няма) — гэта подласць і рэптыльнасць.

І ёсць такія, што, накшталт сына са старой байкі, які спытаў бацьку, як яму «преуспеть в жизни», і, атрымаўшы адказ «служы радзіме», сказаў: «цяжка», а на другую параду: «будзь флюгерам» сказаў:

Ах, нет, я не хочу быть с подлостью знаком.
Ни труд и ни порок меня равно не привлекают.

На што бацька слушна адказаў:

Тогда… тогда будь просто дураком.
Я слышал, многие из них преуспевают.

Усё ж ёсць адзiна годны шлях: служыць айчыне да крывавага поту, не чакаючы ўзнагароды ад людзей i лёсу, проста таму, што iначай нельга. Iначай — сорам. I не апраўданне ганебнаму ўчынку ў тым, што «яны самi так хочуць». Сорам — самiм так хацець. I яшчэ большы сорам, спасылаючыся на гэта, на «аб’ектыўную» (хто гэта вызначаў, аб’ектыўна гэта цi не?) хаду падзей, на самой справе падпарадкоўвацца не сваёй думцы, а думцы нейкага дзядзькi. Свой «перапе?с» i праўда ж у сто разоў горшы за iншых.

Так, кніга балючая, кніга непрыемная (а хто хацеў ад літаратуры, ад філасофіі, каб яны «рабілі прыемна»? Мы не ў ложку, мы ў цяжкім рэйдзе, партызаны, дзеці і ўнукі партызанаў). Кніга непрыемная (і ліст «беларуса» з Масквы: раб прыкрывае сваё разумовае халуйства гучнымі словамі), але патрэбная. Як ланцэт лекара.

Бо мае рацыю аўтар, калі кажа пра «бязлітаснае выпрабаванне на жыццяздольнасць». Сорамна не вытрымаць. І ніякі гуманізм (адзіны выпадак!) не апраўданне таму, хто паступіўся свядомасцю, што ён, чалавек, паступіўся сваёй высокай годнасцю чалавечай. Ніякае апраўданне, што гэта «дзеля карысці», «дзеля прагрэсу» — тут… прабачце… ніякае не апраўданне. Як, скажам, Каліноўскі, Сусанін, Альгіяці, Міхал Крычаўскі ад болю заплакалі б і выдалі, скажам, маці, бацьку, брата, таварыша. Прычым тады, калі перастала балець.

«Лёс не толькі беларускай, але і ўсіх іншых нацыянальных культур і моў вырашаецца тут, на Беларусі».

Правільна. І кепска, калі мы, гераічны народ (успомніце кожнага чацвёртага!), падамо ўсім кепскі прыклад. Самых слабых. Самых горшых.

Я не хачу належаць да ніводнага тыпу, акрэсленага на адной са старонак. Ні да «балота», ні да «эміграцыі», вонкавай ці ўнутранай. Не хачу і жыць у чужым выгодным сутарэнні, працаваць у сухой чужой шахце. Я хачу разам са сваімі шматлікімі братамі сумленна працаваць у шахце сваёй, ставіць падпоры са сваёй сасны, каб яны (і я) даўжэй жылі і працавалі. Без гэтага жыцця не мыслю, а калі давядзецца (немінуча!) адыходзіць з яго, то я хачу, каб труну мне зрабілі з роднай сасны. Я быў, думаецца, някепскім гарняком-крапільшчыкам і, думаю, заслужыў на гэта.

А наконт таго, ці шмат здолее адзін (с.34), — тут не. Нават адзін здолее, калі да канца. І тут трэба выкарыстаць сябе як мага разумней. Бо і сапраўды, нашто мне інтэгрыравацца. Калі ўжо глабальная інтэграцыя, то інтэграцыя ўсіх (а й нудны жа ж будзе гэты свет, калі ўсе інтэгрыруюцца). Ты мужчына, таму аддай каму хочаш (людзям, лёсу, радзіме, жанчыне) душу, жыццё, сэрца. Але хоць гонар свой пакінь сабе. Не дазваляй нікому трымаць цябе за вусы, хай нават рэдкія. І нават калі здарыцца няшчаснаю воляю лёсу горшае — трэба быць не Неронам і не Мамурай латыні, а яе славай.

Быць Катулам, Гусоўскім, Капернікам (да іх, хочаш не хочаш, звяртаюцца і зараз), але прайграй са сваёй латынню мужна. А лепей не дапускай да гэтага, нізавошта, бо «мёртвыя сораму не імуць».

…А ён рацыяналістычны, гэты «філосаф каля сарака». Аж агіда бярэ, такі разумны. Толькі розум не пакінуў там месца для душы, для гонару за сваё «я». Кажа пра дружалюб’е палітыкана і дзеяча духоўнай культуры. Прабачце, нешта не чуў. Бо не школа знішчае мову і не універсітэт, а тое, што мы з іх зрабілі. Мы, адзінкі, надзеленыя духоўнай уладай і… рэптыльнасцю. Праўда, лягчэй за ўсё абвінавачваць бюро прапаганды Саюза пісьменнікаў (пісьменнікаў там: якраз, кот наплакаў).

А вось «мастацтвазнаўца» (с.43) — малайчына. Сапраўды, калі чалавецтва ідзе да спрошчанасці казарменнай — тады адна мова, калі да складанасці — мноства.

І «гісторык філасофіі» мае рацыю. Паказваючы карані хамства і іхні працяг-чартапалох… А што мы, беларусы, зрабілі ў літаратуры не «жалкую пародыю» — гэта зараз ужо і сляпому ясна.

І, галоўнае, у большасці выказванняў сапраўдная гаспадарчая заклапочанасць шляхамі мовы, культуры, бацькаўшчыны (лепшае, што даў новы час новаму чалавеку і што мы не павінны згубіць). А за кожным выказваннем тых, хто «развенчвае» выпакутаваныя бацькамі каштоўнасці, — проста аж свеціцца духоўная (не хачу сказаць «разумовая») абмежаванасць. Заўтрашні «пажарнік», які ў Рэя Брэдберы («451? па Фарэнгейту») пры спрыяльных абставінах паліць кнігі.

І як прыемна нават паспрачацца, нават не згадзіцца з «мастацтвазнаўцам, каля 30 гадоў», з чалавекам, які ўмее разважаць. Вядома, пакуль мы яшчэ сіла. І — сумная рацыя пра дзіцячыя садкі і іншае. Але таварыш памыляецца ў думцы, што беларусам «навязалі» паняцце аб нашай мове як «непрыгожай».

Не, яна і сапраўды непрыгожая… ад дрэннага ведання яе. Існуе няпісаны (і неабвержны) закон, які цудоўна ведаюць усе па-сапраўднаму адукаваныя і культурныя людзі: чым лепей ведаеш нейкую мову (і гэта можна сказаць не толькі пра мову, але і пра краіну, навуку, сяброў, многіх жанчын, мастацтва і г.д.) — тым больш яна прыгожая і значная. Польская шыпіць? Нямецкая брэша і гаўкае? Брахня! Якія яны мілагучныя… для тых, хто зведаў (і, вядома, калі вусны кажуць «Der Freund» (друг), а не «erschie?en» (расстраляць); думаю, што апошняе слова і па-італьянску прагучыць для аб’екта гэтага дзеяння не вельмі прывабна).

Чым болей паглыбляешся ў кожную мову, чым лепей разумееш адвечную логіку яе законаў — тым яна большы ўзор прыгажосці і дасканаласці. Лаяць нейкую мову — азначае не ведаць яе. Ды яшчэ з самаўпэўненасцю, уласцівай непісьменнай тупасці, ганарыцца, што ты — цёмная бутэлька.

Лаяць, праўда, і на іншым, вышэйшым узроўні. Не так, як лае жанчын той, хто ніколі іх не ведаў, а як чалавек, які многа і шчасліва кахаў, часам пакеплівае з сапраўды каханай жанчыны, нават калі яна не Афрадыта, але дарогі табе ад яе — няма.

Байран назваў сваю, англійскую, мову грубай і дзікай, сказаў, што яна звыкнула «свісцець, шыпець, плявацца». Але той жа Байран, напэўна, за прапанову здрадзіць ёй разбіў бы жартаўніку зубы (тым болей што быў першакласны кулачны баец). Ды яму, ведаючы гэта, ніхто і не пасмеліўся прапанаваць такое.

Прынцып такіх людзей: «Я пан жартаваць сам з сябе. Але як нехта іншы паспрабуе нахабна пажартаваць — я здолею яго абарваць у адно імгненне».

Па-мойму, гэта першы прынцып сапраўдных мужчын (з жанчын не жартуюць). І калі нехта яго не прытрымліваецца — што ж, значыцца, у яго няма ніякіх прынцыпаў… Ёсць беспрынцыповасць, узведзеная ў прынцып.

І іншыя галасы. Устрывожаны, мастака 32-х год, аб тым, што немаўля толькі праз мову звязваецца са светам, што выклікае трывогу стан, калі з дзіцячага садзіка прыходзіць маленькі вораг нацыянальнай культуры, адбываецца генетычная падмена і, у выніку, з’яўляецца духоўна хворы чалавек, што актуальнай становіцца тэма духоўнага жабрацтва.

Рабочага, які думае па-дзяржаўнаму, як акадэмік. І лепей за некаторых акадэмікаў (с.64-65). Настаўніка з Мядзельшчыны, які цалкам правільна сказаў аб голых прагматыках («не трэба мовы, бо няма з яе выгады»), якія забываюць, што мова — душа народа, і тут шукаць выгады — гэта блюзнерства над самым запаветным. І голас рускай, сацыёлага, з якога відаць, што гэта хаця і трошкі сухаваты, але homo sapiens. Або філосаф-эстэт (с.119), па думках якога адразу відаць, што не трэба было яго вучыць філасофіі, бо й так разумны. Хіба што вучоба прыдала ягонаму прыроджанаму розуму лоск і тонкасць у выслоўліванні (справа другарадная) і спрыт у аперыраванні вучонымі тэрмінамі (што і ўвогуле справа дзесятая). І вось што цікава ў адносінах да такога тыпу людзей. Ледзь чалавек выяўляе памяркоўнасць, жаданне зразумець, павагу да суседскага — адразу мешчанота пхае яго ў нацыяналісты (бо зручна, хутка і, у разумовым сэнсе, дзёшава і танна). Яго, рускага, — у беларускія нацыяналісты. Мяне калісьці (а быў 1950 год) — у нацыяналісты ўкраінскія.

Каб ганілі, атрымоўваецца, нічога б не было, нават добра было б.

Нявызнаныя шляхі твае, пане Божа!

Што ж, я нацыяналіст. Украінскі (як мала хто з украінцаў ведаю Т.Шаўчэнку), польскі (Норвід і Міцкевіч — браты мае), нямецкі (за Рыльке), рускі (за ўсіх, ад Кантэміра да Паўстоўскага і Шукшына), іспанскі (за Рысаля, Вальеха і Лорку). «Усіхні» нацыяналіст і ганаруся гэтым ярлыком.

І шавініст. Па той прычыне, што жылі ў гэтым лепшым са светаў і рабілі яго далёка не лепшым, розенбергі і гімлеры, мураўёвы і ўласавы і іншыя, няма ім ліку. І калі нехта падумае навесіць мне і гэта — буду ганарыцца і такім.

Разумею, што прынцып ананімнасці можа згуляць са мною кепскі жарцік. Сярод тых, каго хвалю, могуць апынуцца асабістыя мае ворагі (значыць, абставіны не дазволілі нам зведаць цану адно аднаму), а сярод тых, каго лаю, — сябры (значыць, прыкідваліся са мною або ненарокам, пад настрой, ляпнулі нечуваную дурасць). Але я тут хвалю не іх, а правільную думку, лаю не іх, а думку, ад якой на хвіліну не хочацца належаць да чалавечай грамады. І я раблю гэта не ананімна, так што хай ведаюць.

І таму скажыце гэтаму «беларусу», сацыёлагу трыццаці год" (с.109), што «эліта» можа і зарабляе на беларускай мове грошы, а «не эліта» — почасту сінякі і інфаркт. «Сацыёлаг» проста знаходзіцца ў палоне мяшчанскіх уяўленняў аб тым, што паэты купаюцца ў грошах і з гэтай прычыны, на жаль, у палоне зноў-такі мяшчанскай зайздрасці і нянавісці да іх (пачуцці, якія не прыкрашаюць чалавека).

Брыдка гэта рабіць (чаму сацыёлаг павінен атрымоўваць грошы за сваю працу, а паэт — не?), але даводзіцца. Я не ведаю, дзе працуе гэты чалавек. Але, скажам, ён працуе ў АН БССР. Калі ён малодшы навуковы супрацоўнік без вучонай ступені, то ён атрымоўвае ад 140 да 165 рублёў у залежнасці ад стажу работы і іншых прычын. Калі ён кандыдат, то пасля пяці год працы — 150 рублёў, а пасля дзесяці — 175 рублёў. Калі ён кандыдат і старэйшы навуковы супрацоўнік, то адпаведна 210-230-250 рублёў (у адрозненне ад «сацыёлага», ніколі не лічыў чужых грошай і спраўкі пра іхнюю зарплату навёў пяць хвілін назад). У іншых інстытутах, у Кіеве, у Маскве могуць быць пэўныя разбежнасці, але мы бяром першы — лепшы выпадак.

Цяпер уявім сабе, што малады паэт (а па нашых разуменнях ён малады, бо напісаў ніжэйпамянёны верш, калі яму было дваццаць тры гады — дваццаць чатыры павінна было стукнуць праз два тыдні) А.С.Пушкін прынёс у рэдакцыю часопіса «Нёман» свой верш «Птичка».

В чужбине свято наблюдаю
Родной обычай старины:
На волю птичку выпускаю
При светлом празднике весны.
Я стал доступен утешенью;
За что на Бога мне роптать,
Когда хоть одному творенью
Я мог свободу даровать!

Рускі верш, і таму рускі паэт прынёс яго ў рускі часопіс. Але каб быў беларус і прынёс у беларускі — справа не змянілася б, стаўкі тыя самыя.

Рэдактар «Нёмана» А.П.Кудравец чалавек разумны і зразумеў, што перад ім — Пушкін (а нехта мог бы і не зразумець), і таму вырашыў надрукаваць «Птичку» і аплаціць яе па стаўцы ганарару для маладых, рубель дваццаць капеек за радок. Шчаслівы паэт пастаяў ля ганарарнай касы і, купаючыся ў золаце (9 р. 60 капеек мінус падаходны падатак і падатак за бяздзетнасць), пайшоў — гуляем, брат! — у «Юбілейны» (па думцы некаторых, нашы паэты адтуль не вылазяць).

Але, скажам, Пушкін у свае дваццаць тры ўжо лаўрэат і атрымоўвае па вышэйшай у перыёдыцы стаўцы, два рублі за радок. Тады ён выйдзе з шаснаццаццю рублямі ў кішэні. У кнізе лаўрэат Пушкін атрымаў бы за той самы верш дваццаць чатыры рублі, і больш няма, самая вышэйшая стаўка. Ну, але ж не адзін верш за год ён напіша?

Падлічым і тут. Кніг у гэтым годзе, наколькі мне вядома, ён не выдаваў, паэм — не пісаў. Не напісалася («Каўказскі палоннік» — 1822 г., «Бахчысарайскі фантан» — 1824, «Цыганы» — толькі напісана ў 1824 годзе, «Браты разбойнікі» — 1825 год).

Колькі ж ён зарабіў? Напісана адзінаццаць вершаў. «Птичка», «***Кто, волны, вас остановил», «Ночь („Мой голос для тебя и ласковый и томный“), „***Завидую тебе, питомец моря смелый“ (бачыце, „питомцу“ ён зайздросціць, а не яго ганарару), „***Надеждой сладостной младенчески дыша“, „Демон“, „***Простишь ли мне ревнивые мечты“, „***Свободы сеятель пустынный“, „Кн. М.А.Голицыной“ (верш відавочна альбомны, а не для друку), „Телега жизни“, „Жалоба“.

Нават калі б усе яны былі надрукаваныя — сто шэсцьдзесят восем радкоў. Як на маладога — і без кнігі — 207 р. 60 к. Як на лаўрэата і ў кнізе — пяцьсот чатыры рублі. За год!

Зайздросціць і кідацца гноем „сацыёлагу“ відавочна няма чаго, па-руску ці па-беларуску піша паэт. Ён спытае»: «А чаму вершаў толькі адзінаццаць? Чаму не трыста адзінаццаць?» Адказваем«: «Можна, мабыць, кожны дзень пісаць артыкул у газету, нават сацыялагічны, але нельга кожны дзень „выдаваць на гара?“ „Свободы сеятель пустыннай“. Дый артыкул, калі гэта не смецце, так не пішацца».

«А чаму б яму не пайсці на радыё, у газету, на тэлебачанне, у кіно?»

А ты пайдзі. Зрабі. Пражыві з таго, што заробіш пяром. Большасць паэтаў, да ведама «сацыёлага» (кепскі ён, відаць, сацыёлаг, калі не ведае, колькі плацяць за радок і колькі каштуюць боты), ходзіць «у дэпартамент». А хто не ходзіць (адзінкі), зарабіў гэта права шматгадовым крывавым потам.

Можа, і ёсць такія, што «купаюцца ў золаце», што «мільянеры», але я асабіста з такімі не знаёмы. Грошай дарэмна ў нас (і нідзе) за працу не даюць, на якой бы мове ты ні пісаў. А ў «злодзеі ад літаратуры» (мабыць, ёсць і такія, як ёсць і «злодзеі ад сацыялогіі») пісаць працаўнікоў несумленна і брудна, селянін ён або паэт. А параўнаюць зарплату сярэдняга сацыёлага з ганарарам сярэдняга паэта (не тых, што пішуць левай нагой таўшчэзныя даследаванні і пульхныя паэмы, ад якіх мухі дохнуць) — староннія непрадузятыя людзі.

Не ведаю, ці піша «дзеля заробку» «сацыёлаг» (гледзячы на тое, як ён лічыць капейкі ў чужой кішэні — піша), але большасць паэтаў піша не дзеля рубля, а дзеля самавыказвання, таму што іначай не могуць. І самавыказваюцца па-беларуску, таму што на іншай мове яны, вядома, мелі б большую колькасць чытачоў, але не маглі б выказацца так глыбока, з поўнай аддачай, як на сваёй.

Або гэты, «беларус, журналіст паміж 40 і 50 гадамі» — гэта той самы аўтар «ліста з Масквы», толькі, здаецца нам, крыху больш разумны, бо можа затуманіць у галаве чытача або субяседніка просты сэнс складанымі (таму і здаюцца разумнымі) словамі.

Пра аўтара «ліста» («Интересный человек пишет») можа так сказаць толькі ягоны духоўны сабрат, чалавек у сутнасці глыбока нецікавы і «р-рэалістычны». Чалавек, які сам мысліць не хоча (а мо не можа).

Ведаем мы, за якім папугаем паўтарае ён словы, калі гаворыць пра «беларускі патрыятызм, прынесены немцамі або палякамі». Вось кніга А.Рыціха «Обиженный край» (Пб, 1911). Я не думаў, што мне давядзецца звяртацца да яе другі раз (у першы раз я ўзяў з яе кавалкі, каб паказаць духоўнага бацьку гэтага чарнасоценца, прафесара Руніна, якому ў «Каласах» Алесь уладкаваў абструкцыю), але, відаць, руніны і рыціхі жывуць і не шманаюць. Цытую:

«Русский коспомополитизм, марксизм, незнание России и ее народа… взяли верх над государственной и национальной идеею. Общество не хочет и не может понять, что Россия может жить только с таким духом народа, как было при Царях Иоанне III и Алексее Михайловиче…» Необходимо попечение, «иначе он (край. — У.К.) легко может сделаться достоянием немцев, даже австрийцев и, чего доброго, поляков…». Жиды-шпионы «по шоссе от австрийской границы к Киеву и от Кенигсберга к Риге и Петербургу — по пути вражеской армии… всё на пользу вторгнувшегося войска…». А вось пра беларусаў: «Пинчук, этот обитатель Пинских болот, с личностью, не похожею на человека, с ногами в виде колеса и непонятным говором, исчезает окончательно» (сказаў бы ён такое паляшучкам Жэні Янішчыц і Веры Палтаран або спевакам з Клетнага і Тонежа). А вось пра ўкраінцаў: «К особенностям Юго-Западного края следует отнести появление там с 60-х гг. XIX ст. украинофильства, сильно теперь подогреваемого австрийскими агентами. Это дело с обществом Шевченки во главе (?), какою-то оперою Наталки-Полтавки (?) и ограниченным числом фантазеров, полагающих, что Малороссия, малороссы, составляет что-то особенное со своим неразработанным наречием и своими чумаками…» «Как у немцев Германия превыше всего (ад каго мы гэта яшчэ нядаўна чулі?), так у нас наш русский Государь превыше всего… Не пора ли бы напротив того войти в соглашение с Германией и окончательно присоединить к себе русскую Галицию по Сан: Знай, ляше…»

Не сорамна, марксіст (а пэўна ж!) сацыёлаг NN.

Але, можа, гэта адзін дурань Рыціх знайшоўся? Ды не, вось рускі гістарычны белетрыст XIX ст. растлумачвае пугачоўшчыну (!)"польской интригой«. Вось сучасны культурны дзеяч піша пра Радзівілаў, «говорящих по-польски с берлинским акцентом» (а княгіня Ізабела Радзівілова жыве сабе ў Варшаве, узнагароджаная за падполле ордэнам «Віртуці мілітары», па-нашаму Герой Савецкага Саюза).

Дзіўна неяк дажыць да год «паміж 40 і 50-ю» і не нажыць ні сумлення, ні розуму. Ды ўрэшце застацца проста элементарна непісьменным. Філіповіч — «адзіны беларускі мастак»?

Словам, заклікае да сур’ёзнага падыходу да справы, а сам несур’ёзны, чужых вяршкоў нахапаўся, нічога не ведае пра культуру народа, да якога належыць па пашпарце і сярод якога жыве.

А, як вынік гэтага неразумны і, як кожны такі, небяспечны.

Бо працуе на карысць ворагаў нашага мыслення. Ім дае козыры ў рукі, а братам і таварышам робіць мядзведжую паслугу.

И как отдыхает душа, когда после этого «белоруса» слушаешь русского, учителя (с.155), которому хочется, «потеряв на минутку тайну своей души, вселенскую тайну», ответить на его языке (как ответил бы и на любом другом). Ибо он мне больше брат, чем вышеуказанный «белорус». Я бы сказал: «прожжённый белорус».

I якiя розныя людзi (с.157)! Якiя непадобныя! З памылкамi i з азарэннямi! Як з iмi цiкава! Не тое што з некаторымi «падкутымi», якiя лiчаць, што таму маюць права брыкацца i (с.158) менавiта «адштурхоўваюць частку народнай iнтэлiгенцыi i даюць зброю ворагу».

Во глядзіце, куды ўсё ж ідуць самыя таленавітыя? Да сваёй культуры і мовы — часцей за ўсё. Да суседняй — радзей (і Твардоўскія сярод іх шчаслівае выключэнне). А збольшага, калі адрываецца ад свайго, — прыстасаванец (не хачу сказаць «рэптылія») накшталт вышэйпамянёнага культурнага журналіста.

Аўтар мае рацыю (с.128). Найбольшая «культурная каштоўнасць» — мова. То вось і зберагайце яе («Канстытуцыя БССР», Мн., 1978, с.22). І тут погляд аўтара ледзь не адзіна правільны.

Ёсць і трохі недадуманае. «Творчую радзіму» чалавек не выбірае. Яна выбірае яго, калі ён разумны і ўмее прыслухацца да сябе. Не толькі Ян Баршчэўскі, але ўспомнім «гімназічна-альбомныя» вершы М.Багдановіча па-руску (а ён жа «вучыўся Беларусі» па кнігах, а «вучыўся Расіі» ўсімі абставінамі жыцця). Яшчэ пацверджанне — Пушкін. Французскія вершы ягоныя (хаця ён сам прызнаваўся, што пісаць па-руску яму было «ўсё ж такі цяжка») не ідуць па якасці ні ў якое параўнанне з яго рускімі вершамі (тое самае і ў Шаўчэнкі). Так што выбірай, нават калі ты часталюбівы (а з такіх пераважна і выходзяць «асвечаныя касмапаліты»): быць пасрэднасцю на мове суседа або нечым значным на сваёй. А «значны» гэта азначае «значны для многіх», калі б нават на тваёй мове гаварылі сто чалавек.

Выключэнняў я амаль не ведаю (Шамісо? Конрад? Яшчэ пару чалавек — вось, бадай, і ўсё). Калі, вядома, не лічыць «ірландцаў па крыві» — ад Свіфта да Уайльда і Шоў. Але там была традыцыя, корані якой у сярэдневякоўі. І, дарэчы, «ірландцаў і шатландцаў» (Маршаку жартам прапанавалі перакласці Бёрнса «назад на англійскую», каб англічане маглі разумець, але забыліся, што (можа) без «шатландскай гаворкі» Бёрнс не быў бы цікавы ні англічанам, ні рускім, нікому) нашаму брату бывае чытаць почасту цікавей, чым некаторых «чыстапародных» англічан.

Ох, як трэба быці ўважлівым да кожнага слова. Нават да «подпісу ў мастака» (с.153). Вось вялікі рамантызм літоўска-беларускага памежжа ў Чурлёніса. І раптам, у хвіліну слабасці (іначай не назавеш, бо самыя складаныя паняцці такі мастак, як Чурлёніс, мог перадаць праз фарбы і лініі, а тут вырашыў «абысціся танна», падмацаваць словам — а мастакі твораць рукой і душою, а ніяк не словам; гэта за іх, часта няўдала, робяць крытыкі), перадае на палатне (!) словы Бога (!) у момант стварэння сусвету (!): «Stan sie!»

Бог (а бацька мастака — касцёльны арганіст) самыя важлівыя свае словы (дзеля якіх яго і шануюць) сказаў на мове пераважнай большасці тых, што адпачывалі тады ў модных Друскеніках. Ну а на якой мове сказаў бы ён гэта зараз? Хто пераважае там зараз?

Не-е, тут нешта не тое. Бога ў гэтыя справы ўблытваць не варта. Але свае чалавечыя адносіны да створанага табою свету — можаш і павінны.

…Гучаць і гучаць дзесяткі розных, непадобных, часам супярэчлівых галасоў.

Паэтава супярэчлiвасць (с.204). Па-руску ёсць i iншае адценне сэнсу: «противо-речь-е». I адна «рэч» супярэчыць другой, а адна «речь» — iншая.

З нямых радкоў
я узыду.

Мы верым гэтаму. Але, пакуль тое, «нямыя радкі» выказваюцца… па-беларуску.

У кнізе маса глыбокіх і цікавых думак. Цікавых, бо новых і ўпершыню ў такім аб’ёме сабраных у адно. Думак, якія карысна ведаць і дзеячу вытворчаці, і дзеячу культуры, і дзяржаўнаму дзеячу. І за кожнай думкай жывая душа, і многім такім душам спачуваеш. Бо гэта каструбаватая, з усіх бакоў узятая, голая праўда, падабаецца яна мне ці не.

Так думаюць людзі. А гэта заўсёды трэба ведаць.

Вось скардзіцца дзяўчына семнаццаці год. Ёй здаецца, што яна ў пытанні, якое ўздымае кніга, няшчасная. Дурненькая, сотні людзей пачыналі пазней за цябе. Той самы Купала. Ты яшчэ сто разоў можаш зрабіцца шчаслівай. Ніколі не позна.

…Настаўнікаў такіх сапраўды (с.40) ад школы, ад дзіцячай душы паганай мятлою трэба гнаць. Продкі мелі рацыю: «Здраду прымаюць, а здрадніка вешаюць». Як не прыняць, калі на тваю карысць? Але здрадзіў ён іншым — жорстка здрадзіць і табе. Абапірайся на цвёрдых, сумленных, хай непакорліва-самастойных, але непадкупных.

Прыехаўшы ў суседнюю краіну, я стараюся гаварыць на яе мове. Калі дужа захачу — бывае, што й досыць паспяхова. Бо не хадзі са сваім статутам у чужы манастыр. Хай кепска, але старайся гаварыць на мове гаспадара, тады ён цябе паважаць будзе: «Добры чалавек, стараецца хоць слова па-нашаму сказаць. Пэўна, і сваю мову паважае, пэўна, яна — вартая таго».

Мае рацыю настаўнік з Мядзельшчыны: «Людзі, якія забыліся сваё мінулае, сваю культуру, сваю мову, ператвараюцца ў табун, які жадае толькі аднаго — набіць бруха або кішэню». На жаль, праўда. І, на жаль, гэтая чарада сям-там расце. А верыць такім нельга. І паважаць няма за што. А наконт «у раи воздастся» — чулі мы гэтыя байкі пра райскую канюшыну.

Або вось жанчына «са сферы сервісу»: «Калі мільёны адмаўляюцца — што ж тут адзінкі зробяць?» Псіхалогія адчаю і духоўнай ніцасці. Ну а каб А.С.Грыбаедаў не пытаў:

Воскреснем ли когда от чужевластья мод?
Чтоб умный, добрый наш народ
Хотя по языку нас не считал за немцев.

Каб уся інтэлігенцыя не спытала так — дзе была б Расія? Каб Месроп Маштоц тысячу пяцьсот год таму не прыдумаў алфавіта — дзе была б Арменія? Каб адзінкі з «блакітнай ружы» не гінулі — дзе быў бы гонар гётэўскай Германіі?

Адзінка толькі тады «нічога не можа», калі яна — амёба (ды й тое можа; скажам, можа, каб горад вымер ад дызентэрыі, калі ты амёба — носьбіт гэтай заразы). Або проста носьбіт рэптыльнай баязлівасці.

Ёсць там у кнізе адзін такі «вучоны за семдзесят год». Хаця — ну чаго табе баяцца? Табе за семдзесят, і нават калі б, крый Божа, нейкі звар’яваны гітлер здолеў бы на нейкую гадзіну захапіць уладу ў тваім доме — што ўжо асабіста табе? Хаця? Калі за семдзесят год не здолеў зрабіць нічога добрага і годнага, тады, мабыць, і хочацца зберагчы жалю вартыя рэшткі мала каму, акрамя цябе, патрэбнага жыцця. Бо пры жыцці хоць сусед ці пляменнік помняць (грошай пазычыць), а хто ўспомніць пасля смерці? І вось гэты «за семдзесят» б’е ў пастронкі і закачвае ад невытлумачальнага жаху вочы:

«Я не хочу к этой проблеме иметь никакого отношения!.. Я не хочу быть к этому делу причастен ни в коей мере».

«Сколько, например, общих слов в белорусском и русском языках — это проблема».

«Считайте, что я ничего не читал и что мы с вами ни о чем не говорили… Кому передать ваши „материалы“?»

Я ведаю, што гэтым «падпісаным» артыкулам прыдбаю сабе шмат «ананімных», невядомых мне ворагаў. Нічога, суцяшае тое, што я прыдбаю ім яшчэ болей невядомых мне сяброў. Часам, вядома, шкада, што з табою гавораць ананімы. А вось у вышэйпамянёным выпадку — не. Каб сам так думаў, то «ананімовасць» была б дабротай Божай. Як і шчыт «антымарксізм», якім часцей за ўсё прыкрываюцца якраз бесхрыбетныя, то-бок той матэрыял, з якога марксіста не збудуеш.

Шчыт мяшчанства, якое нічога не ведае і, галоўнае, нічога не хоча ведаць. І, сапраўды, вось такія «вырашаюць»: «быць ці не быць» беларускай мове?

Думайце пра свае бранзалеты, а мову пакіньце ў спакоі. Ёй, з гэтай прычыны, нават лепей будзе.

Вось толькі вашы дзеці? Але вы іх і так сапсулі прагнасцю і філасофіяй «хлебаеда». Дык псуйце ўжо да канца, калі не знойдзецца на іхняй дарозе добрых і мудрых людзей. А яны, хочацца думаць, знойдуцца.

Горкая праўда, вядома (с.79), што ёсць «радетели», якія часам «радеют на публике». Ну, а ты, прапагандыст «каля 50 гадоў», за што «радеешь» ты? «Беларус», а нянавісць да крывадушнікаў распаўсюджваеш на мову маці сваёй. Як той унцер, які, вярнуўшыся з арміі на вёску, ішоў паўз матчыну хату і на заклік: «Сыночак, дык, можа, зайшоў бы» — адказаў:

— А чьёрт вас знает, игде вы тут живьёте.

Затое ўжо як сустрэнеш чалавека (с.61-72), дык гэта чалавек. І не таму, што сям-там прыхільна кажа пра маю асобу. Гэта справа дзесятая. А проста відаць чалавека, які шмат адчуваў, шмат думаў і думае і шмат пакутаваў. Нават каб не гісторыя з яе маленькім, ад якой у мяне аж усё сціснула.

Можа, вось ёй бы не ў гідрабіёлагі, а ў пісьменнікі. Мала, праўда, сапраўдных пісьменнікаў жанчын. Не іхняя гэта справа. Іхняя справа жыць, быць шчаслівымі. Але як шмат цярпела, то тады з яе атрымоўваецца, як І.Франко пра Лесю Украінку сказаў: «Адзіны мужчына на ўсю навачасную саборную Украіну».

І менавіта не з той яна інтэлігенцыі, пра якую так правільна сказала.

І, як завяршэнне, два фрагменты.

Студэнтка 21 года: …Лёс мовы?..

Будзе не так, як гісторыя захоча…
Будзе так, як мы зробім!..

І радкі Пімена Панчанкі:

…пакуль сонца не згасне,
Пакуль свецяцца зоры,
Беларусь не загіне, будзе жыць Беларусь!..

А пад імі дата «1941».

Калі тады так думалі, то цяпер іначай думаць — Сорам!

Ці, можа, мы можам думаць па-сапраўднаму толькі тады, калі нам зальюць гарачага сала за скуру?

Не, з усёй адказнасцю думаю і кажу, што не.

І маю права на гэта.

Таму што сам вярнуўся да сваёй мовы. Ведаючы і іншыя, як сваю (некаторыя, можа, на самым пачатку, нават у нечым лепей), аднойчы зразумеў, што сапраўды свая сярод іх толькі адна.

Як я распарадзіўся гэтым разуменнем — хай судзяць людзі.

27 студзеня 80 г. 21 г. 16 хв.

1. Рукапіс і машынапіс захоўваюцца ў 21-й папцы хатняга архіва пісьменніка (аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН РБ), з паметай: 27 студзеня 80 г. 21 г. 16 хв.
2. Упершыню апублікавана ў кнізе: Бембель А. Роднае слова і маральна-эстэтычны прагрэс. — Лондан. 1985. Кніга стваралася ў 1979 — 1981 гг. У яе ўключаны выказванні многіх людзей пра беларускую мову. Артыкул Уладзіміра Караткевіча змешчаны ў канцы кнігі.
3. Набор зроблены па выданні: Уладзімір Караткевіч. Творы: Проза. Драматургія. Публіцыстыка. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1996. — 535 — 552.