«Бетховен б’е ў далоні…»

Мы з даўніх часоў шануем і любім братнюю паэзію Украіны. Сяброўства гэтае — праверанае часам, небяспекай, а бывала так, што і крывёй, пралітай супроць агульнага ворага. Былі часы, калі ў мужыцкай вайне ехалі перад казацкімі загонамі сляпыя кабзары, а перад беларускімі — сляпыя дудары і лірнікі. Яны былі сляпыя, але відушчыя сэрцам і добра разумелі адзін аднаго.

Час iшоў. Даводзiлася нашым паэтам разам сядзець у картуз-бярозах, разам партызанiць. Усё было. Але сяброўства наша прымушала шукаць адзiн аднаго i чытаць адзiн аднаго, разумеючы сябра сэрцам.

Аб усёй маладой украінскай паэзіі не напішаш. Гэта — работа складаная. І мы часцей за ўсё пішам аб тых, хто нам падабаецца. Як сказаў той паэт, пра якога я хачу гаварыць, у сваёй мініяцюры «Краплина»:

Над чиеюсь нудьгою безглуздою,
над чимсь дріб’язковим горем -
я рiкою лечу
розгнузданою,
щоб скоріше злитися з морем…
Хвиль моіх не шукай серед моря:
в морі я — лиш мала краплина,
як сльоза від великого горя,
як між людством одна людина.

Маладая ўкраінская паэзія вялікая. Але я ўсё ж паспрабую аддзяліць ад гэтага мора адну кроплю і паказаць чытачу «Полымя», як яна іскрыцца, якой яна чыстай вады.

Размова пойдзе пра апошнюю кнігу Уладзіміра Лучука, львоўскага маладога паэта.

Магу ганарыцца тым, што ён мой завочны добра сябра. На жаль, падзеі апошняга года не далі мне магчымасці сур’ёзна ўзяцца за пераклад ягоных вершаў, пазнаёміць з імі нашага чытача. Але ўсё яшчэ наперадзе.

Чытаю ягоныя вершы — і ён, здаецца, добра знаёмы мне. І не толькі ён, а яшчэ і заходнеўкраінская зямля. Таму што ён — сапраўдны яе сын і без яе не ўяўляе ні сябе, ні сваёй паэзіі.

У параўнанні з папярэднімі сваімі кнігамі ў новым зборніку Лучук моцна, значна вырас.

Што сказаць аб новай яго кнізе? Перш за ўсё, гэта добрая кніга. І яшчэ — гэта кніга народная і інтэрнацыянальная адначасова. Таму што без разумення душы свайго народа — суседа не зразумееш. Я прачытаў яе, і хоць я не навічок у блуканні па паэтычных украінскіх сцежках — мне здалося, я лепей зразумеў і Львоў (у якім мне не даводзілася бываць), і людзей гэтай зямлі, і Маркіяна Шашкевіча, заклапочанага лёсам Галіччыны і яе словам, і Івана Франко, і вадаспады Прута, і многае-многае іншае. А гэта азначае — кніжка дасягнула мэты. Бо менавіта так ідзе знаёмства між суседзямі. Бо паэзія — гэта зведанне душ, і выхаванне душ, і крык душ; і калі хочаш ведаць суседа — ведай перш за ўсё яго паэзію.

Я не скажу, што гэты зборнік без недахопаў. Так не бывае, асабліва калі палову недахопаў складаюць недахопы росту. Ёсць вершы проста слабыя, накшталт верша «Мое небо», ёсць псеўдафіласофскія, накшталт «Вогнища на шляху», ёсць і проста рытарычныя. Вось, напрыклад:

Я живу на долоні сторіч,
Щоб збагнути
чуття незбагнуті
i розплутати
жмут протиріч,
щоб з минулих сторіч
простягнутi.

Звычайная гульня словам, якое не нясе поўнай нагрузкі.

Але гаварыць пра гэтыя вершы не хочацца. Хочацца хутчэй перайсці да таго, што радасна здзіўляе, аб чым гаварыць заўсёды прыемна, — да цуда сапраўднай высокай паэзіі, якая абпальвае паэта «рудым старукім полымем», «як клён на вятры», якая адмаўляе бязвольнасць, абыякавасць і жорсткасць.

У Лучука, як у кожнага сапраўднага паэта, выключны слых, які адрознівае ўсе сем фарбаў гукаў, выключнае пачуццё да дэталі, калі «сіне глядзяць на шлях з-пад зялёных далоняў ільны», выключны зрок, зрок мастака, які ведае, што цені ад прадметаў рознакаляровыя (мастакі гэта ведаюць даўно, а многія з паэтаў, на жаль, пачынаюць разумець толькі цяпер). Паэт ведае, што ад полымя — чырвоны цень, ад голуба — шызы, ад клёна — зялёны, і прымае ўсе рознакаляровыя цені, акрамя аднаго — чорнага ценю ад подлага чалавека.

Але гэта не галоўнае. Галоўнае, без чаго немагчыма ўявіць сабе паэта, гэта добрае, шырокае сэрца, адкрытае ўсім радасцям і гаротам, усяму дабру і злу свету. Гэтае сэрца не можа быць абыякавае. Яно смяецца з людзьмі, шкадуе і любіць іх, і кожны боль кожнага чалавека асядае на яго, як на растрывожаную, адкрытую рану.

Добры (нягледзячы на трохі няўдалую, зніжаную канцоўку) верш «Відозва до лікарів» і верш «Родильний будинок», дзе паэт з такой пяшчотай гаворыць аб ружовай пупышцы кулачка свайго трохдзённага сына, таксама паднятай у пратэсце супроць смерці разам з кулаком Хікмета і парэпаным кулаком калгасніцы. Добры і радасны верш «Сніжинки» («Пралескі»), у якім кветкі скачуць з сакавіком і плюхаюцца белымі ручкамі ў сонечнай палонцы.

Але, безумоўна, самы добры і трывожны верш зборніка — «Роси». Ёсць радкі проста выключныя. Вось слухайце:

Удосвіта, як небокрай напне малинову запаску,
як збудиться жайворонок, з долини туман дихне,
выходжу на чисте поле, вiтрам повiдаю казку -
і плачуть, і плачуть хмари,
і слухають роси мене.
Ті роси збираю в долоні.
Цілую: солонуваті,
Неначе вони — не роси, а сльози, що впали з віч.
…Орали снаряди землю,
косили жита автомати.
Снопами бійці лягали…
Спіткнувся. Ніч.

Часам бываюць у жыцці чалавека радасныя нечаканасці. Я нядаўна «знайшоў сякеру пад лавай» — адкрыў для сябе польскага паэта Цыпрыяна Норвіда. А адкрыўшы — літаральна закахаўся ў яго вершы. І вось, чытаючы «Роси», я ўвесь час лавіў сябе на думцы, што недзе я чытаў вершы такога самага запалу, сілы, чалавечнасці, хоць і зусім непадобныя. Потым успомніў. Гэта была «Жалобная рапсодыя на смерць Бема» Норвіда.

Паўтараю, гэта было зусім непадобна. Але гэта было і падобна вышэйшым падабенствам, бо абодва вершы нарадзіў аднолькавы боль па загубленых чалавечых жыццях.

— Де він? — у трави питаю.
Питаю: — Де він? — у жита.
— Де? — у пташок питаю.
Питаю про це — в людей.
…А сонце, умите, чисте,
червоно встае над світом…
День.

Шмат добрых вершаў у зборніку. Вось «Сповідь Маркіяна Шашкевича…» — верш пра папа, які здолеў стаць паэтам, а ўласна — верш пра мову:

Русалкою ж днiстровою в Днiстрi -
дивіться! — рідна пісня потопае,
летять на неi хвилi отупiння
ось-ось — і захлинеться, і впаде
на дно, як камiнь…
Кашляння і хрип.
І глянуло майбутне на амвон,
Не на попа — на віщого поета.
Бо що попи, факіри і міністри,
розбійники і блазні — що, скажи? -
перед словами, що схопіли вечність?
— Русалка випливае із Дністра!

Высокі лаканізм, якога так не хапае многім.

І я па-харошаму зайздрошчу сябру, які мог сказаць так.

Аматары лірыкі, аматары слова і вобраза шмат знойдуць для сябе ў гэтым зборніку. Вось гучыць украінская песня…

І, зсунувши могучою рукою
з-над себе
віко гробове,
встае Бетховен,
б’е в долоні,
аж глухнуть вуха у дерев!

Гэта ж трэба так! Глухі Бетховен, глухія воплескі, якія нібы страляюць у вуха, — усё перанесена на дрэвы. Атрымаўся нейкі дзівосны зрух — і вось перад намі яе вялікасць Паэзія.

Як жа гэта цябе азарыла!

Так, як і ў гэтым здзіўленні, што зямля, людзі і неба могуць жыць без цябе, а ты без іх — не можаш, як і ў тым, што пры позірку на прыгожую дзяўчыну цудам адрастаюць на руках «музычныя пальцы».

Або вось «Водопад». Гэта не проста вадаспад, гэта «Прут послизнувся з обрива!». А круча абыякава глядзіць на яго — «така, як ти, коли я проходжу мимо».

Лірыка прыроды, лірыка кахання ў паэта — чыстая, добрая, празрыстая, як неба, пявучая, як скрыпка.

Вы самі толькі што чулі яе музычнасць.

Я прачытаў гэты зборнiк з радасцю. Сучасная маладая ўкраiнская паэзiя — з’ява такая ўцешная i радасная, што ёй, кажучы словамi Лучука, «Бетховен б’е ў далонi».

Я ўсцешаны тым, што наша зямля ўкрываецца такой паэзіяй.

Паўсюль: ад Тбілісі да Таліна, ад Рыгі да Тувы.

Ад Львова да Мінска.

І радасна, што авейвае мяне сумленнае полымя.

Полымя сапраўднай паэзіі.

Упершыню — «Полымя», 1964, № 9.
Набор зроблены па выданні: Караткевіч У. Збор твораў: У 8 т. Т. 8. Кн. 2. З жыццяпісу, нарысы, эсэ, публіцыстыка, постаці, крытычныя творы, інтэрв’ю, летапіс жыцця і творчасці. — Мн.: Маст. літ., 1991. — С. 375 — 379.